مَبْحَثُ القَضَاء وَالقَدَر
از کتاب:
عەقیدەی مەرزیە
اثر:
مولوی (1806-1882)
13 دقیقه
444 مشاهده
وەسەر هەوارگەی شەشەمینەدا
قەزا و قەدەر وان لە کەمینەدا
مەزهەبی قەومی ئەشعەرییەیە
قەزا ئیرادەی ئەزەلییەیە
بەستە بە ئەشیا تەمام و کەمال
لەسەر هەر چی هەن «فی ما لايزالعربی»
قەدەر ئیجادی حەق تەعالایە
«فضلاً، رحمةًعربی» بۆ ئەو ئەشیایە
لەسەر قەدرێکی مەخسووس و موتقەن
بە تەقدیرێکی مەنسووس موعەییەن
«فی ذواتِها فی وَصِفَاتِهاعربی
وٲحوالها فی ٲوقاتهاعربی»
یا قەزا «علم الحقّ عَزّ، جَلّعربی
ٲوَّلٲ بذی الٲشيا فی الٲزلعربی»
«كَمَا هِیْ عَلَيْهْ وَ ٲمَّا القَدَرْعربی»
ئیجادیان بە وەفق عیلمی سەربەسەر
«ذا بَعْضّ ممّا قالوا هُناكاعربی
وَقَدْ فُسّرا بغير ذاكاعربی»
قەدەر موستەلزیم لەبۆ قەزایە
بۆ وە بە تەسریح حەدیس پێی نایە
ئیمان بە قەدەر ئیمان بەویچە
بشنەو پێی دەوێ ئەم تەفسیلیچە
ئەر فکرت بووێ زووم کرد ئیشارەت
تەهزیب ناکەم من هیچ بۆ عیبارەت
ئەم کەلام دەگەڵ فڵانە کەلام
ئیستغناسی بووێ فەرق نییە لە لام
«اوّلاًعربی» هەر تا تەکەڕڕوڕ بووێ
چاکتر با چاکتر تەقەڕڕوڕ بووێ
قسەی ناحەقیچ کە بێ شومار وێ
حەق هەر یەکێکە تەوێ تەکرار وێ
ئەوە موئەسسیر «فی الوجودعربی» و بەس
«جَلّ، تعالی، عَزَّ، تقدّسعربی»
بێ وێنە و ماددە، بێ موددە و ئالەت
وە بێ ماندەگی و عیجز و مەلالەت
ئاوردیە وجوود گشت ئەجزای عالەم
لە عەدەم دیسان دەیواتەو عەدەم
ئەوا لە دیوان «قضاعربی» و «قَدَرعربی» دا
سەغیر و کەبیر گشت لە دەفتەردا
«ما ذر له الكونُ بالمرَّةعربی
حتی خردل، حبّة، ذرَّةْعربی
اوْ لَمْحة ٲو لَفْتَة ناظرعربی
اوْ خَطرة ٲو فَلْتَة خاطرعربی»
«فی ٲمّ الكتاب فی لوح محفوظعربی
فی العلم المحيط كُلُّها ملحوظعربی»
ئیرادەی تابیع علیمی ئامادەی
قودرەتی تاممەی ئەوشۆن ئیرادەی
ڕووی کرد لە سەر کەل سەربەرزیی ئەزەل
وەلای مومکیندا ئەولای موستەقبەل
تێرێتە وجوود «بٳحسانهِعربی»
«كُلَّ واحد فی زمانهعربی»
«حَصْرُ الوجوبِ ذا مُقْتَضاهُعربی:
لَيْس خالقُ السِوي سِواهُعربی»
«ٲلَمْ تَرَوُا المدَّ للفیءعربی؟
فَهُو الخالِقُ لكلّ شیءعربی»
مورید و فەععال «لما يُريدعربی»ە
چاک، خراپ، مەرید ئەگەر موریدە
حەسەن ئەر قەبیح، نافیع ئەر «ذو ضرّعربی»
کوفر ئەگەر ئیمان، ئەگەر خەیر ئەر شەڕ
تاعەت و عیسیان، فیعل و قەول و نەفس
ئەر سەهو ئەر نیسیان «اَلْيَومعربی» غەد و ئەمس
تاڵ و شیرین و عاجزی و سوروور
زیادی و کەمال، نوقسان و قوسوور
خوێش و بێگانە وەک نزیک و دوور
حەیات و مەمات، زولومات و نوور
با و باران، هەور و بەور و گشت زەمین
ئاسمان یەک یەک تا عەرشی بەرین
ئیرادە و مەشیەت تەقدیری ئەوە
قەزا و حوکم و عەدل تەدبیری ئەوە
بەڵێ چاوەکەم! تۆ خۆت دەیزانی
واهیمەدارە عەقڵی ئیمکانی
هەر سیفەتێ حەق بڵێ کەماڵە
گەورەی بزانی بۆ ئەو دەرماڵە
ئەو وەسفە بێران نیسبەت دە چاکە
«صلاةَ الٲدبعربی» باوکە! ئەدا کە
«الله اكبَرْعربی» بڵێ بە یەقین
«الحمدُ لله رَبّ العَالَمينْعربی»
خەم بدەرە خۆت زەریف بوێنە
«سُبْحَانَ ربّی العَظيمعربی» بخوێنە
سەر بنێ زەوی جێگەی خۆمانە
«سُبْحَانَ ربّی الٲعْلیعربی» بزانە!
ویردت لەدوای تەواوبوونی سەیر
«اسْتَغْفِرُ الله بيدِهِ الخيرعربی»
ئەدەب لە کەلام «خواص البشرعربی»
چلۆن دویگن بێرانە نەزەر
عەیبە بێ مایەی، بێ بگرە بەها
لە «فٲردتُ ٲن ٲعيَبَهاعربی»
لە «فٲرادَ ربُّكعربی» وە بێ ڕەنج
دەگەیتە «اشدّعربی» تێریتە دەر گەنج
بێ باکم لە دەرد ئێشی نەزانین
«ٳذا مَرضتُ فهُوَ يشفينعربی»
«رَبّ الْخَيْرُ كُلُّه بِيَدَيْكْعربی»
«لكِنْ لَيْسَ الشَرّ يَعُودُ اليكَعربی»
لوقمەی ئیقتیدای ئەنبیا بجوو
««فبداهم ٳقتَدِهْ» تَنْجُ ...عربی»
نەقس هەرچی هەیە خاسەی عەدەمە
مەعلوومە عەدەم ئەسڵە بۆ هەمە
هەر خەیرێ کە هەس خاسەی وجوودە
وجوودی واجب هەر بۆ مەعبوودە
مەعلووم دیارە عەدەم لێتەوە
هەر شەڕە و شەڕی لێ دەوێتەوە
ئەگەر چاکەیێ لە تۆ مەشهوودە
ئەوە لە ئاسار ئەسڵی وجوودە
بیدەرە لاوە عەقڵەکەی خۆمان
چاک چاک مانای «ما ٲصابكعربی» بزان
زاهیر بوو سەواب بە مەحزی فەزلە
عیقابی جەناب حەق عەینی عەدلە
عەقڵت وەسوەسە ئەگەر کەم ناکا
هەر دەڵێی قودرەت بۆچ چاکم ناکا؟
ئەم قسە چلۆن سا موسەللەم بێ:
قودرەت نەیێڵێ ئەسڵت عەدەم بێ؟
قەلبی حەقایق ئەمرێکە بەتاڵ؛
تەئسیری قودرەت بۆ مەحاڵ، مەحاڵ
بۆ ماهییەتی مەعدوومی ناکەس
پۆشینی لیباس وجوود بەسە بەس
سەعیێ کا وجوود چاک تێیدا جێ کا
عەدەم و ئیمکان بەڵکوو ژێر پێ کا
لێی نەیێرێ زۆر زوڵمەتی عەدەم
چاوی ڕۆشن بێ بە نووری قیدەم
تا لە عەمەلدا نەیمێنێ قوسوور
حەسبە ڕەزای حەق لێی بێتە زوهوور
ئاخر ئیرادە و مەشییەت تەقدیر
«تَعَلّقَتْ بالخيرِ وَالّشريرْعربی»
ئەمما ئەمر و حوب ڕەزای «ذوالمننعربی»
«مَا تَعلّقَتْ ٳلّا بِالحَسَنْعربی»
تەقدیر مەشییەت ئیرادە و قەزا
موستەلزیم نییەن بۆ حوبب و ڕەزا
بە شەڕ ناڕازی بە خەیر ڕازییە
قەزا گشت خەیرن چون حەق قازییە
دڕک دای لە پێت شەڕە؛ دەڵێی: وەی،
خەیرە؛ پەرژینی باخی پێ دەکەی
ئار شەڕە؛ سووتا خەلە و خەرمانت
خەیرە؛ باعیسە بۆ چێشت و نانت
بەعزێ مورادات هەیە مەنهییە
بەعزێ مەئموورات هەس موراد نییە
لەبەر چەند نوکتە و مەسلەحە و حیکەم
«نَحنُ لا نَعْلَم، الله اعْلَمعربی»
وا نەبوو، ئەمە وای کرد ئیفادە،
ئەمر موستەلزیم لەبۆ ئیرادە
هەر حەققە، بێ شک، جەوادی موتلەق
«خَيّرعربی»ی مەحز و «غنیّعربی»ی بەرحەق
«لكن لم يُعْطِ ٳلاَ ما سَٲلْعربی
السِنَةّ اسْتعدادِنا، ٲجَلْعربی»
ئوستاد زاخی خۆی بۆچ وەباد دەدا؟
زاخ بە موافیق ئیستیعداد دەدا
زاخی دەبان زاخ تێخی دەبانە
زاخی خوراسان بۆ خوراسانە
بۆ برسی ئاو و، لەبۆ تینگ نان
عاقڵی هەڵسە سا بۆیان بێران
«خُصوصاًعربی» حەکیم وا ساحێب شانێ
بێ قاروورە و نەبز لە دەرد بزانێ
نییە لەگرەدا هیچ قسە و باسێ
دەسکاری خۆینی چاکمان دەناسێ
هەرگاهـ کە وا وێ ئەوا مەعلوومە
هەرچی پێمان کا غەیرە مەلوومە
«سُؤْل الٳسْتِعْدادْ لَنَا نوعانِعربی
ٲمْرُهُ، جَلّ عَلاَ، ٲمْرَانِعربی»
سائیل بۆ ئەمرەین ئەڵبەت موتیعە
سائیل بۆ «ٳفْعَلْعربی» فەقەت شەنیعە
پەس وا ئیتاعەت هەر وەکوو عیسیان
هەردوو موقتەزان بۆ عەینی ئینسان
شەڕ لە نەقائیس حودووس و عەدەم
خەیر لە خەسائیس وجوود و قیدەم
«وَمَا ذكرنا سِرُّ لِلقَدَرعربی
قد ٲفشيناهُ، واذا ظَهَرعربی
يَومَ القيامة ما لامَ ٲحَدْعربی
ٳلَّا نفسَهُ كما قد وَرَدْعربی»
کوللی نیعمەتێ لەوەوە فەزلە
کوللی نیقمەتێ لەوەوە عەدلە
ئاگامان نییە، وەک تاریکەشەو،
نە لە علمی ئەو، نە لە عەدلی ئەو
بۆی هەیە تەکلیف حەقی «ذوالجلالعربی»
«بما شاءهُ مِنّا مِنْ ٲفعالعربی»
دەگەڵ ئەویچە هەم بکا تەقدیر
ئەسبابی مەنعیچ؛ «ٳن هُوَ الخبيرعربی»
لەبەر ئەوە وا تەقریری بۆت هات
بەعزێ لە فیرقەی عولەمای سوقات
حوکم بە وجووب سکووتمان دەکات
لە «لِمَعربی»ی ئەفعال لە «كيفعربی»ی سیفات
ئەر نەختێ شوعوور هەیە پێتەوە
کە وتت خوداس دەبڕێتەوە
«قَوْم ٲفرَطُوا، قَوْم فَرَّطواعربی
ٲذْنَهم مِنْ حَقّ هَلا قَرَّطواعربی؟»
جەبریی بێ حاڵ و قەدەریی مەجووس
ئەو بۆ خوێنخۆر و ئەم بۆ سڕوان جووس
با بێین لەبەن بین ئەمما نەک دەمی
«نخرج مِنْ بينِ فَرث وَدَمعربی»
نەک وەک لادێیی نەک وەک شاری بین
خالیس بین سائیغ لەبۆ شاریبین
«قلنا كلُّ شیء مِنْ حيثُ الٳيجادعربی
خيرً صادرً من ربّ العبادعربی
نَرضی بالقَضَا وَ بما يُقْضیعربی
بذاتِ الشّرّ المَقْضی لا نرضیعربی»
ئەفعالی عیباد، ئەر خەیرە، ئەر شەڕ
هەموو مەخلووقی خالقە یەکسەر
«فَمِنْ حَيْثُ الخَلْقعربی» مەنسووب بە حەقە
«وَمِن حيثُ الكسبعربی» مەنسووب بە خەلقە
«مِنْ جِهَةِ الخَلْقعربی» هەمووی هەر خەیرە
«مِنْ جهة الخَلقعربی» بەعزێکی زەیرە
بۆچی؟ «خَالِقُ الوَریعربی» خەبیرە
بە مەسنووعاتی خۆی چاک بەسیرە
ناس ناسی و ناقیس «جاهلين بالحالعربی»
مەسدەریان وەک فیعل هەموو «ذُو اعْتِلالعربی»
«لِذا لاُيسْٲلُ عَمَّا يَفْعَلُعربی
وَ نحنُ عَمّا نَفْعَلْ نُسْٲلُعربی»
عیلمی تەمام و ئیرادەی تەمام
قودرەتی تەمام «خالق الٲنامعربی»
«بِالٲشْيا، لَها، عَلَيْهاعربی» بێ قیل
«بتَفصيلها لِلخَلقِ دَليلعربی»
«ٲلا يَعْلَمُ مَنْ خَلَقْعربی» بزان
«و هُوَاللّطيف الخبيرعربی» بێ گومان
ئەڵبەتتە ئیجاد لایق بەو دەوێ
خالیقی ڕێکی هیچ کەس ناکەوێ
عیلمی نوقسان و ئیرادەی نوقسان
قودرەتی نوقسان تائیفەی ئینسان
ئەر کەسێ چاوی دڵی بوێنێ
سیوای کاسبی چی تر دەمێنێ؟
بڵێ بەو کەسە وا دەڕۆت بە ڕێ:
بزان دەزانێ چەند هەنگاو دەنێ؟
یا هەنگاوێکی چەند بنگس دەوێ؟
ئەمڕۆ یا سۆزوو، کەی دەگەتە جێ؟
لەدوای سوئال وە بێ قوولەقوول
مەعلوومە ئەوە پێی ناڵێن زوهوول
«فی ٲظْهَر الفعلعربی» ئەمە حاڵییە!
لە حەرەکاتی ئەعزادا چییە؟!
بێ خەبەر لە حاڵ ئەووەڵ و مەئال
بە ئەوە دەڵێی «خالِقُ الٲفعالعربی»؟!
بۆ ڕوتبەی ئیجاد بۆچی دەکەی نەسب؟
مەزهەرە و مەحەل «ذو الكسبعربی» و «فَحَسْبْعربی»
شوهرەتی مەزهەب حوکەما وەیە
ئەوان لەلایان وەسائیت هەیە
«ٲمّا تحقيقاًعربی» لای ئەوانیچ واس
موئەسسیری «فی الوجودْعربی» هەر خوداس
خەلایق ڕۆین ئەلای ئەفلاتوون
چی دەڵێی؟ بڕۆین لە ترسی تاعوون؟
لە جواویاندا قسەی ئەمەیە:
تەماتان چییە؟ عالەم کورەیە،
زەمین مەرکەزە، ئەفلاک وەک کەمان،
حەوادیس وەک تیر، ئینسان وەک نیشان،
«والله الرّامی فَٲيْنَ المَفَرّعربی؟»
وَهذا الكلامْ يُشعِر بما مَرَّعربی»
ئەر نەقڵی و عەقڵی لەلات مەعلوومە
حاڵی ئیعتیزال تەواو مەفهوومە
حوکەمایچ بوون وەک موتەکەللیمین
ئەمجار ئەو مەر هەر پشت دا لە زەمین!
ئەگەر سوئالی وەها جارییە
«مُكَلّفْ بِهِعربی» ئیختیارییە
مەخلووق بوو ئەسڵی تەکلیف بەتاڵ بوو،
مەدح و زەم، سەواب، عیقاب لەناوچوو
بۆ ئەشعەرییە هیچ مەعنای نییە
ئەو خرابەیە لەسەر جەبرییە
جەبریی ئەوپەڕ خەیر، ئی ئەم پەڕ شەڕە
ئەم پەڕە سەرحەد پڕ داوا و گەڕە
لە «مُرْتَعِشعربی» و «بَطِشْعربی» عەرزی کەم
لەرزینی ئەوی و لەرزاندنی ئەم
یەکێ ڕاکێشن، یەکێ خۆی ڕاکا
یەکێ لاڵە و، یەک خۆی قسە ناکا
فەرقیان هەیە ئەم چەند سوورەتە
ئەر حیسسی بوێ بە زەروورەتە
بۆچ ئینسان هەروەک حەجەر دەی قەرار
نەیوێ قودرەت و فیعل و ئیختیار؟
خۆ موکەللەفە و موعاقەب موساب
لەسەر کرداری چاک و ئی خراب
فایدەی تەکلیفیچ هەیە بیزانە
داعیی ئیختیار فیعلی ئینسانە
ئیسنادی فیعلیچ ئەبال ئەو، بفام
بە حەقیقەتە هەر وەک «صَلّیعربی» و «سامعربی»
نسووسی قەتعیش هەیە بێ شومار
خەتمێ بخوێنە لەسەر تا بە خوار
هەر مونافی هات لێت بگرێ تەریق
بۆ دەفعی بکۆش بە یاریی تەوفیق
ئەمە ڕێکی عەقڵ چلۆن دەکەوێ
بۆ عیباد «ٲصلاًعربی» هیچ فیعلێ نەوێ
ئەر دەڵێی جڵەو بەم لادا بادە
لەدوای تەعمیمی عیلم و ئیرادە
«ٲلجَبْرُ لازِمْ قَطْعاً وَ حَقاًعربی
لانّهما اِنْ تعلَّقَاعربی
بوُجُودِ الفعلعربی» واجبە وجوود؛
جەهل و تەخەللوف بۆ مراد مەردوود
«ٲوْلَا فامتنععربی»، چاوی ئیختیار
لە دینی وجووب، ئیمتیناع بێزار
«يَعْلَمُ يريد ربّی فی الٲزَلْعربی
اَن عَبدَهُ يتركْ ٲو يفعَلْعربی
ذا الفِعلَ والْقَوْلْ فی ما لا يزالعربی
بٳختيارِهِ؛ رُفِعَ الٳشكالعربی»
مەڵێ لەمەدا وا دای دیاری
ئیختیار کردن بێ ئیختیاری
بۆچ؟ بوو ئیختیار بە موتەعەللەق
بۆ ئیرادە و عیلم خالیقی بەر حەق
«ٳِذِ الوجوبُ بالاختيارِعربی
مُحَقِّق لَهُ فَلا تُمارِعربی»
ئەوا مەعلووم بوو ئەفعالی عیباد
نەبوو لە تەرزی حەرەکەی جەماد
«وَٲيْضا يُنْقَضْ بٲفعالِ الحقعربی»
قائیل بە وجووب «علی الحق ٲحمقعربی»
«تلخيصُ الكلامعربی» لەلای عەقڵی ورد
زەروورەت جەبری مەحزی بەتاڵ کرد
بۆچ؟ ئەگەر نەوێ بەسیرەت دەربەس
فەرقی مورتەعیش دەگەڵ بەتیش هەس
دیگتە ئیرادەت چلۆنە مەربووت
بە تەرەف سوعوود نەک بەلای سوقووت
«هَلْ سمِعتَ قَطْ: ٲيّها الحجر!عربی
قُم، لا تَقمْ، من ٲجْهَلِ البشرْعربی
فكَيْفَ ظَنُّ العاقل الحاذِقعربی
بربّ العرش العليم الخالِقعربی؟»
بێ جیهەت دەیێت فورقان و ئینجیل؟
«لا وَباعِثِ الّرُسْلِ بالّدليلعربی»
باز لەم لایچەوە ئەدیللەی نەقلی
هەر وەکوو حوجەج قەتعییەی عەقڵی
سەدای دای لە گوێی دەروونی ئاگاهـ
«لا خالِقَ للٲشياء ٳلّا اللهعربی»
پەس وا واجب بوو عەدل و ئیقتیساد
لە ئیعتیقاددا بۆ ئەهلی ڕەشاد
گوێ نە لە ئەم لا، نە لە ئەولا کەین
لا ذا، ولا ذا، ٲمْر بَیْنَ بَیْنْ
شەرعی ئەقدەسی «عالیُ الجنابعربی»
بەو ئەمرە دەڵێ کەسب و ئیکتیساب
بۆچ بۆ تەعەللوق قودرەت بە مەقدوور
وەجهی ئیختیراع هیچ نییە زەروور
«فی الٲزَلْ قدرةْ ربّنا المُطاععربی»
بەستە بە عالەم بە بێ ئیختیراع
«عند الاختراع بنوع آخرعربی
من التعلقعربی» پەنجەی دا لە دەر
تەعەللوقێکیچ با بوێ دیسان
نەوعێ تر لەبۆ قودرەتی ئینسان
هەر نەوعێ هەیە بە شەرعی موختار
موسەمماس بە ئیسم کەسب و ئیختیار
دەزانین هەیە نازانین چییە
بۆ ماهییەت ڕێی عیبارەت نییە
ویجدان پێت دەڵێ هەیە ئیختیار
عیبارەت دەڵێ نایزانم هاوار
بۆچ عەیبە تەسدیق بە وجوودی شەی
نەزانی بەیان حەقیقەتی کەی؟
بەعدەز دەلائیل بۆ بوون ئاوردن
هەروەها دەیێت بۆ تەقریر کردن:
«فِعلُنا داخِلْ تحتَ القُدرتينْعربی
بِجهتيْنِ مُختَلِفَتَيْنعربی
مَقْدُورُ الله مِنْ حَيثُ الايجادعربی
مِنْ جِهَةِ الكَسْب مَقدورُ العبادعربی»