مَبْحَثُ القَضَاء وَالقَدَر
لە کتێبی:
عەقیدەی مەرزیە
بەرهەمی:
مەولەوی (1806-1882)
13 خولەک
448 بینین
وەسەر هەوارگەی شەشەمینەدا
قەزا و قەدەر وان لە کەمینەدا
مەزهەبی قەومی ئەشعەرییەیە
قەزا ئیرادەی ئەزەلییەیە
بەستە بە ئەشیا تەمام و کەمال
لەسەر هەر چی هەن «فی ما لايزالعەرەبی»
قەدەر ئیجادی حەق تەعالایە
«فضلاً، رحمةًعەرەبی» بۆ ئەو ئەشیایە
لەسەر قەدرێکی مەخسووس و موتقەن
بە تەقدیرێکی مەنسووس موعەییەن
«فی ذواتِها فی وَصِفَاتِهاعەرەبی
وٲحوالها فی ٲوقاتهاعەرەبی»
یا قەزا «علم الحقّ عَزّ، جَلّعەرەبی
ٲوَّلٲ بذی الٲشيا فی الٲزلعەرەبی»
«كَمَا هِیْ عَلَيْهْ وَ ٲمَّا القَدَرْعەرەبی»
ئیجادیان بە وەفق عیلمی سەربەسەر
«ذا بَعْضّ ممّا قالوا هُناكاعەرەبی
وَقَدْ فُسّرا بغير ذاكاعەرەبی»
قەدەر موستەلزیم لەبۆ قەزایە
بۆ وە بە تەسریح حەدیس پێی نایە
ئیمان بە قەدەر ئیمان بەویچە
بشنەو پێی دەوێ ئەم تەفسیلیچە
ئەر فکرت بووێ زووم کرد ئیشارەت
تەهزیب ناکەم من هیچ بۆ عیبارەت
ئەم کەلام دەگەڵ فڵانە کەلام
ئیستغناسی بووێ فەرق نییە لە لام
«اوّلاًعەرەبی» هەر تا تەکەڕڕوڕ بووێ
چاکتر با چاکتر تەقەڕڕوڕ بووێ
قسەی ناحەقیچ کە بێ شومار وێ
حەق هەر یەکێکە تەوێ تەکرار وێ
ئەوە موئەسسیر «فی الوجودعەرەبی» و بەس
«جَلّ، تعالی، عَزَّ، تقدّسعەرەبی»
بێ وێنە و ماددە، بێ موددە و ئالەت
وە بێ ماندەگی و عیجز و مەلالەت
ئاوردیە وجوود گشت ئەجزای عالەم
لە عەدەم دیسان دەیواتەو عەدەم
ئەوا لە دیوان «قضاعەرەبی» و «قَدَرعەرەبی» دا
سەغیر و کەبیر گشت لە دەفتەردا
«ما ذر له الكونُ بالمرَّةعەرەبی
حتی خردل، حبّة، ذرَّةْعەرەبی
اوْ لَمْحة ٲو لَفْتَة ناظرعەرەبی
اوْ خَطرة ٲو فَلْتَة خاطرعەرەبی»
«فی ٲمّ الكتاب فی لوح محفوظعەرەبی
فی العلم المحيط كُلُّها ملحوظعەرەبی»
ئیرادەی تابیع علیمی ئامادەی
قودرەتی تاممەی ئەوشۆن ئیرادەی
ڕووی کرد لە سەر کەل سەربەرزیی ئەزەل
وەلای مومکیندا ئەولای موستەقبەل
تێرێتە وجوود «بٳحسانهِعەرەبی»
«كُلَّ واحد فی زمانهعەرەبی»
«حَصْرُ الوجوبِ ذا مُقْتَضاهُعەرەبی:
لَيْس خالقُ السِوي سِواهُعەرەبی»
«ٲلَمْ تَرَوُا المدَّ للفیءعەرەبی؟
فَهُو الخالِقُ لكلّ شیءعەرەبی»
مورید و فەععال «لما يُريدعەرەبی»ە
چاک، خراپ، مەرید ئەگەر موریدە
حەسەن ئەر قەبیح، نافیع ئەر «ذو ضرّعەرەبی»
کوفر ئەگەر ئیمان، ئەگەر خەیر ئەر شەڕ
تاعەت و عیسیان، فیعل و قەول و نەفس
ئەر سەهو ئەر نیسیان «اَلْيَومعەرەبی» غەد و ئەمس
تاڵ و شیرین و عاجزی و سوروور
زیادی و کەمال، نوقسان و قوسوور
خوێش و بێگانە وەک نزیک و دوور
حەیات و مەمات، زولومات و نوور
با و باران، هەور و بەور و گشت زەمین
ئاسمان یەک یەک تا عەرشی بەرین
ئیرادە و مەشیەت تەقدیری ئەوە
قەزا و حوکم و عەدل تەدبیری ئەوە
بەڵێ چاوەکەم! تۆ خۆت دەیزانی
واهیمەدارە عەقڵی ئیمکانی
هەر سیفەتێ حەق بڵێ کەماڵە
گەورەی بزانی بۆ ئەو دەرماڵە
ئەو وەسفە بێران نیسبەت دە چاکە
«صلاةَ الٲدبعەرەبی» باوکە! ئەدا کە
«الله اكبَرْعەرەبی» بڵێ بە یەقین
«الحمدُ لله رَبّ العَالَمينْعەرەبی»
خەم بدەرە خۆت زەریف بوێنە
«سُبْحَانَ ربّی العَظيمعەرەبی» بخوێنە
سەر بنێ زەوی جێگەی خۆمانە
«سُبْحَانَ ربّی الٲعْلیعەرەبی» بزانە!
ویردت لەدوای تەواوبوونی سەیر
«اسْتَغْفِرُ الله بيدِهِ الخيرعەرەبی»
ئەدەب لە کەلام «خواص البشرعەرەبی»
چلۆن دویگن بێرانە نەزەر
عەیبە بێ مایەی، بێ بگرە بەها
لە «فٲردتُ ٲن ٲعيَبَهاعەرەبی»
لە «فٲرادَ ربُّكعەرەبی» وە بێ ڕەنج
دەگەیتە «اشدّعەرەبی» تێریتە دەر گەنج
بێ باکم لە دەرد ئێشی نەزانین
«ٳذا مَرضتُ فهُوَ يشفينعەرەبی»
«رَبّ الْخَيْرُ كُلُّه بِيَدَيْكْعەرەبی»
«لكِنْ لَيْسَ الشَرّ يَعُودُ اليكَعەرەبی»
لوقمەی ئیقتیدای ئەنبیا بجوو
««فبداهم ٳقتَدِهْ» تَنْجُ ...عەرەبی»
نەقس هەرچی هەیە خاسەی عەدەمە
مەعلوومە عەدەم ئەسڵە بۆ هەمە
هەر خەیرێ کە هەس خاسەی وجوودە
وجوودی واجب هەر بۆ مەعبوودە
مەعلووم دیارە عەدەم لێتەوە
هەر شەڕە و شەڕی لێ دەوێتەوە
ئەگەر چاکەیێ لە تۆ مەشهوودە
ئەوە لە ئاسار ئەسڵی وجوودە
بیدەرە لاوە عەقڵەکەی خۆمان
چاک چاک مانای «ما ٲصابكعەرەبی» بزان
زاهیر بوو سەواب بە مەحزی فەزلە
عیقابی جەناب حەق عەینی عەدلە
عەقڵت وەسوەسە ئەگەر کەم ناکا
هەر دەڵێی قودرەت بۆچ چاکم ناکا؟
ئەم قسە چلۆن سا موسەللەم بێ:
قودرەت نەیێڵێ ئەسڵت عەدەم بێ؟
قەلبی حەقایق ئەمرێکە بەتاڵ؛
تەئسیری قودرەت بۆ مەحاڵ، مەحاڵ
بۆ ماهییەتی مەعدوومی ناکەس
پۆشینی لیباس وجوود بەسە بەس
سەعیێ کا وجوود چاک تێیدا جێ کا
عەدەم و ئیمکان بەڵکوو ژێر پێ کا
لێی نەیێرێ زۆر زوڵمەتی عەدەم
چاوی ڕۆشن بێ بە نووری قیدەم
تا لە عەمەلدا نەیمێنێ قوسوور
حەسبە ڕەزای حەق لێی بێتە زوهوور
ئاخر ئیرادە و مەشییەت تەقدیر
«تَعَلّقَتْ بالخيرِ وَالّشريرْعەرەبی»
ئەمما ئەمر و حوب ڕەزای «ذوالمننعەرەبی»
«مَا تَعلّقَتْ ٳلّا بِالحَسَنْعەرەبی»
تەقدیر مەشییەت ئیرادە و قەزا
موستەلزیم نییەن بۆ حوبب و ڕەزا
بە شەڕ ناڕازی بە خەیر ڕازییە
قەزا گشت خەیرن چون حەق قازییە
دڕک دای لە پێت شەڕە؛ دەڵێی: وەی،
خەیرە؛ پەرژینی باخی پێ دەکەی
ئار شەڕە؛ سووتا خەلە و خەرمانت
خەیرە؛ باعیسە بۆ چێشت و نانت
بەعزێ مورادات هەیە مەنهییە
بەعزێ مەئموورات هەس موراد نییە
لەبەر چەند نوکتە و مەسلەحە و حیکەم
«نَحنُ لا نَعْلَم، الله اعْلَمعەرەبی»
وا نەبوو، ئەمە وای کرد ئیفادە،
ئەمر موستەلزیم لەبۆ ئیرادە
هەر حەققە، بێ شک، جەوادی موتلەق
«خَيّرعەرەبی»ی مەحز و «غنیّعەرەبی»ی بەرحەق
«لكن لم يُعْطِ ٳلاَ ما سَٲلْعەرەبی
السِنَةّ اسْتعدادِنا، ٲجَلْعەرەبی»
ئوستاد زاخی خۆی بۆچ وەباد دەدا؟
زاخ بە موافیق ئیستیعداد دەدا
زاخی دەبان زاخ تێخی دەبانە
زاخی خوراسان بۆ خوراسانە
بۆ برسی ئاو و، لەبۆ تینگ نان
عاقڵی هەڵسە سا بۆیان بێران
«خُصوصاًعەرەبی» حەکیم وا ساحێب شانێ
بێ قاروورە و نەبز لە دەرد بزانێ
نییە لەگرەدا هیچ قسە و باسێ
دەسکاری خۆینی چاکمان دەناسێ
هەرگاهـ کە وا وێ ئەوا مەعلوومە
هەرچی پێمان کا غەیرە مەلوومە
«سُؤْل الٳسْتِعْدادْ لَنَا نوعانِعەرەبی
ٲمْرُهُ، جَلّ عَلاَ، ٲمْرَانِعەرەبی»
سائیل بۆ ئەمرەین ئەڵبەت موتیعە
سائیل بۆ «ٳفْعَلْعەرەبی» فەقەت شەنیعە
پەس وا ئیتاعەت هەر وەکوو عیسیان
هەردوو موقتەزان بۆ عەینی ئینسان
شەڕ لە نەقائیس حودووس و عەدەم
خەیر لە خەسائیس وجوود و قیدەم
«وَمَا ذكرنا سِرُّ لِلقَدَرعەرەبی
قد ٲفشيناهُ، واذا ظَهَرعەرەبی
يَومَ القيامة ما لامَ ٲحَدْعەرەبی
ٳلَّا نفسَهُ كما قد وَرَدْعەرەبی»
کوللی نیعمەتێ لەوەوە فەزلە
کوللی نیقمەتێ لەوەوە عەدلە
ئاگامان نییە، وەک تاریکەشەو،
نە لە علمی ئەو، نە لە عەدلی ئەو
بۆی هەیە تەکلیف حەقی «ذوالجلالعەرەبی»
«بما شاءهُ مِنّا مِنْ ٲفعالعەرەبی»
دەگەڵ ئەویچە هەم بکا تەقدیر
ئەسبابی مەنعیچ؛ «ٳن هُوَ الخبيرعەرەبی»
لەبەر ئەوە وا تەقریری بۆت هات
بەعزێ لە فیرقەی عولەمای سوقات
حوکم بە وجووب سکووتمان دەکات
لە «لِمَعەرەبی»ی ئەفعال لە «كيفعەرەبی»ی سیفات
ئەر نەختێ شوعوور هەیە پێتەوە
کە وتت خوداس دەبڕێتەوە
«قَوْم ٲفرَطُوا، قَوْم فَرَّطواعەرەبی
ٲذْنَهم مِنْ حَقّ هَلا قَرَّطواعەرەبی؟»
جەبریی بێ حاڵ و قەدەریی مەجووس
ئەو بۆ خوێنخۆر و ئەم بۆ سڕوان جووس
با بێین لەبەن بین ئەمما نەک دەمی
«نخرج مِنْ بينِ فَرث وَدَمعەرەبی»
نەک وەک لادێیی نەک وەک شاری بین
خالیس بین سائیغ لەبۆ شاریبین
«قلنا كلُّ شیء مِنْ حيثُ الٳيجادعەرەبی
خيرً صادرً من ربّ العبادعەرەبی
نَرضی بالقَضَا وَ بما يُقْضیعەرەبی
بذاتِ الشّرّ المَقْضی لا نرضیعەرەبی»
ئەفعالی عیباد، ئەر خەیرە، ئەر شەڕ
هەموو مەخلووقی خالقە یەکسەر
«فَمِنْ حَيْثُ الخَلْقعەرەبی» مەنسووب بە حەقە
«وَمِن حيثُ الكسبعەرەبی» مەنسووب بە خەلقە
«مِنْ جِهَةِ الخَلْقعەرەبی» هەمووی هەر خەیرە
«مِنْ جهة الخَلقعەرەبی» بەعزێکی زەیرە
بۆچی؟ «خَالِقُ الوَریعەرەبی» خەبیرە
بە مەسنووعاتی خۆی چاک بەسیرە
ناس ناسی و ناقیس «جاهلين بالحالعەرەبی»
مەسدەریان وەک فیعل هەموو «ذُو اعْتِلالعەرەبی»
«لِذا لاُيسْٲلُ عَمَّا يَفْعَلُعەرەبی
وَ نحنُ عَمّا نَفْعَلْ نُسْٲلُعەرەبی»
عیلمی تەمام و ئیرادەی تەمام
قودرەتی تەمام «خالق الٲنامعەرەبی»
«بِالٲشْيا، لَها، عَلَيْهاعەرەبی» بێ قیل
«بتَفصيلها لِلخَلقِ دَليلعەرەبی»
«ٲلا يَعْلَمُ مَنْ خَلَقْعەرەبی» بزان
«و هُوَاللّطيف الخبيرعەرەبی» بێ گومان
ئەڵبەتتە ئیجاد لایق بەو دەوێ
خالیقی ڕێکی هیچ کەس ناکەوێ
عیلمی نوقسان و ئیرادەی نوقسان
قودرەتی نوقسان تائیفەی ئینسان
ئەر کەسێ چاوی دڵی بوێنێ
سیوای کاسبی چی تر دەمێنێ؟
بڵێ بەو کەسە وا دەڕۆت بە ڕێ:
بزان دەزانێ چەند هەنگاو دەنێ؟
یا هەنگاوێکی چەند بنگس دەوێ؟
ئەمڕۆ یا سۆزوو، کەی دەگەتە جێ؟
لەدوای سوئال وە بێ قوولەقوول
مەعلوومە ئەوە پێی ناڵێن زوهوول
«فی ٲظْهَر الفعلعەرەبی» ئەمە حاڵییە!
لە حەرەکاتی ئەعزادا چییە؟!
بێ خەبەر لە حاڵ ئەووەڵ و مەئال
بە ئەوە دەڵێی «خالِقُ الٲفعالعەرەبی»؟!
بۆ ڕوتبەی ئیجاد بۆچی دەکەی نەسب؟
مەزهەرە و مەحەل «ذو الكسبعەرەبی» و «فَحَسْبْعەرەبی»
شوهرەتی مەزهەب حوکەما وەیە
ئەوان لەلایان وەسائیت هەیە
«ٲمّا تحقيقاًعەرەبی» لای ئەوانیچ واس
موئەسسیری «فی الوجودْعەرەبی» هەر خوداس
خەلایق ڕۆین ئەلای ئەفلاتوون
چی دەڵێی؟ بڕۆین لە ترسی تاعوون؟
لە جواویاندا قسەی ئەمەیە:
تەماتان چییە؟ عالەم کورەیە،
زەمین مەرکەزە، ئەفلاک وەک کەمان،
حەوادیس وەک تیر، ئینسان وەک نیشان،
«والله الرّامی فَٲيْنَ المَفَرّعەرەبی؟»
وَهذا الكلامْ يُشعِر بما مَرَّعەرەبی»
ئەر نەقڵی و عەقڵی لەلات مەعلوومە
حاڵی ئیعتیزال تەواو مەفهوومە
حوکەمایچ بوون وەک موتەکەللیمین
ئەمجار ئەو مەر هەر پشت دا لە زەمین!
ئەگەر سوئالی وەها جارییە
«مُكَلّفْ بِهِعەرەبی» ئیختیارییە
مەخلووق بوو ئەسڵی تەکلیف بەتاڵ بوو،
مەدح و زەم، سەواب، عیقاب لەناوچوو
بۆ ئەشعەرییە هیچ مەعنای نییە
ئەو خرابەیە لەسەر جەبرییە
جەبریی ئەوپەڕ خەیر، ئی ئەم پەڕ شەڕە
ئەم پەڕە سەرحەد پڕ داوا و گەڕە
لە «مُرْتَعِشعەرەبی» و «بَطِشْعەرەبی» عەرزی کەم
لەرزینی ئەوی و لەرزاندنی ئەم
یەکێ ڕاکێشن، یەکێ خۆی ڕاکا
یەکێ لاڵە و، یەک خۆی قسە ناکا
فەرقیان هەیە ئەم چەند سوورەتە
ئەر حیسسی بوێ بە زەروورەتە
بۆچ ئینسان هەروەک حەجەر دەی قەرار
نەیوێ قودرەت و فیعل و ئیختیار؟
خۆ موکەللەفە و موعاقەب موساب
لەسەر کرداری چاک و ئی خراب
فایدەی تەکلیفیچ هەیە بیزانە
داعیی ئیختیار فیعلی ئینسانە
ئیسنادی فیعلیچ ئەبال ئەو، بفام
بە حەقیقەتە هەر وەک «صَلّیعەرەبی» و «سامعەرەبی»
نسووسی قەتعیش هەیە بێ شومار
خەتمێ بخوێنە لەسەر تا بە خوار
هەر مونافی هات لێت بگرێ تەریق
بۆ دەفعی بکۆش بە یاریی تەوفیق
ئەمە ڕێکی عەقڵ چلۆن دەکەوێ
بۆ عیباد «ٲصلاًعەرەبی» هیچ فیعلێ نەوێ
ئەر دەڵێی جڵەو بەم لادا بادە
لەدوای تەعمیمی عیلم و ئیرادە
«ٲلجَبْرُ لازِمْ قَطْعاً وَ حَقاًعەرەبی
لانّهما اِنْ تعلَّقَاعەرەبی
بوُجُودِ الفعلعەرەبی» واجبە وجوود؛
جەهل و تەخەللوف بۆ مراد مەردوود
«ٲوْلَا فامتنععەرەبی»، چاوی ئیختیار
لە دینی وجووب، ئیمتیناع بێزار
«يَعْلَمُ يريد ربّی فی الٲزَلْعەرەبی
اَن عَبدَهُ يتركْ ٲو يفعَلْعەرەبی
ذا الفِعلَ والْقَوْلْ فی ما لا يزالعەرەبی
بٳختيارِهِ؛ رُفِعَ الٳشكالعەرەبی»
مەڵێ لەمەدا وا دای دیاری
ئیختیار کردن بێ ئیختیاری
بۆچ؟ بوو ئیختیار بە موتەعەللەق
بۆ ئیرادە و عیلم خالیقی بەر حەق
«ٳِذِ الوجوبُ بالاختيارِعەرەبی
مُحَقِّق لَهُ فَلا تُمارِعەرەبی»
ئەوا مەعلووم بوو ئەفعالی عیباد
نەبوو لە تەرزی حەرەکەی جەماد
«وَٲيْضا يُنْقَضْ بٲفعالِ الحقعەرەبی»
قائیل بە وجووب «علی الحق ٲحمقعەرەبی»
«تلخيصُ الكلامعەرەبی» لەلای عەقڵی ورد
زەروورەت جەبری مەحزی بەتاڵ کرد
بۆچ؟ ئەگەر نەوێ بەسیرەت دەربەس
فەرقی مورتەعیش دەگەڵ بەتیش هەس
دیگتە ئیرادەت چلۆنە مەربووت
بە تەرەف سوعوود نەک بەلای سوقووت
«هَلْ سمِعتَ قَطْ: ٲيّها الحجر!عەرەبی
قُم، لا تَقمْ، من ٲجْهَلِ البشرْعەرەبی
فكَيْفَ ظَنُّ العاقل الحاذِقعەرەبی
بربّ العرش العليم الخالِقعەرەبی؟»
بێ جیهەت دەیێت فورقان و ئینجیل؟
«لا وَباعِثِ الّرُسْلِ بالّدليلعەرەبی»
باز لەم لایچەوە ئەدیللەی نەقلی
هەر وەکوو حوجەج قەتعییەی عەقڵی
سەدای دای لە گوێی دەروونی ئاگاهـ
«لا خالِقَ للٲشياء ٳلّا اللهعەرەبی»
پەس وا واجب بوو عەدل و ئیقتیساد
لە ئیعتیقاددا بۆ ئەهلی ڕەشاد
گوێ نە لە ئەم لا، نە لە ئەولا کەین
لا ذا، ولا ذا، ٲمْر بَیْنَ بَیْنْ
شەرعی ئەقدەسی «عالیُ الجنابعەرەبی»
بەو ئەمرە دەڵێ کەسب و ئیکتیساب
بۆچ بۆ تەعەللوق قودرەت بە مەقدوور
وەجهی ئیختیراع هیچ نییە زەروور
«فی الٲزَلْ قدرةْ ربّنا المُطاععەرەبی»
بەستە بە عالەم بە بێ ئیختیراع
«عند الاختراع بنوع آخرعەرەبی
من التعلقعەرەبی» پەنجەی دا لە دەر
تەعەللوقێکیچ با بوێ دیسان
نەوعێ تر لەبۆ قودرەتی ئینسان
هەر نەوعێ هەیە بە شەرعی موختار
موسەمماس بە ئیسم کەسب و ئیختیار
دەزانین هەیە نازانین چییە
بۆ ماهییەت ڕێی عیبارەت نییە
ویجدان پێت دەڵێ هەیە ئیختیار
عیبارەت دەڵێ نایزانم هاوار
بۆچ عەیبە تەسدیق بە وجوودی شەی
نەزانی بەیان حەقیقەتی کەی؟
بەعدەز دەلائیل بۆ بوون ئاوردن
هەروەها دەیێت بۆ تەقریر کردن:
«فِعلُنا داخِلْ تحتَ القُدرتينْعەرەبی
بِجهتيْنِ مُختَلِفَتَيْنعەرەبی
مَقْدُورُ الله مِنْ حَيثُ الايجادعەرەبی
مِنْ جِهَةِ الكَسْب مَقدورُ العبادعەرەبی»