mebْḧesu القەزەائ ûەالقەدەر
Li pirtûka:
Eqîdey Merziye
Berhema:
Mewlewî (1806-1882)
13 Xulek
686 Dîtin
weser hewargey şeşemîneda
qeza û qeder wan le kemîneda
mezhebî qewmî eş’erîyeye
qeza îradey ezelîyeye
beste be eşya temam û kemal
leser her çî hen «fî ma layzalErebî»
qeder îcadî ḧeq te’alaye
«fizlaً, riḧimةًErebî» bo ew eşyaye
leser qedrêkî mexsûs û mutqen
be teqdîrêkî mensûs mu’eyyen
«fî zwatîha fî ûەسیفەاتیهاErebî
ûٲḧwalha fî ٲwiqathaErebî»
ya qeza «’ilim aliḧqّ ’ezّ, celّErebî
ٲûّelٲ bizî alٲşya fî alٲzilErebî»
«کەمەا hîyْ ’eleyْhْ we ٲmّەا alqederْErebî»
îcadyan be wefq ’îlmî serbeser
«za be’ْzّ mimّa qalwa hunakaErebî
weqedْ fusّra biẍîr zakaErebî»
qeder mustelzîm lebo qezaye
bo we be tesrîḧ ḧedîs pêy naye
îman be qeder îman bewîçe
bişnew pêy dewê em tefsîlîçe
er fikirit buwê zûm kird îşaret
tehzîb nakem min hîç bo ’îbaret
em kelam degeł fiłane kelam
îstiẍnasî buwê ferq nîye le lam
«awّlaًErebî» her ta tekeřřuř buwê
çaktir ba çaktir teqeřřuř buwê
qisey naḧeqîç ke bê şumar wê
ḧeq her yekêke tewê tekirar wê
ewe mu’essîr «fî alucudErebî» û bes
«celّ, ti’alî, ’ezّe, tiqidّsErebî»
bê wêne û madde, bê mudde û alet
we bê mandegî û ’îciz û melalet
awridye wicûd gişt eczay ’alem
le ’edem dîsan deywatew ’edem
ewa le dîwan «qizaErebî» û «qederErebî» da
seẍîr û kebîr gişt le defterda
«ma zir lih alkunu balmirّeةErebî
ḧitî xirdil, ḧibّة, zirّeةْErebî
awْ lemْḧة ٲû lefْteة nazirErebî
awْ xetirة ٲû felْteة xatirErebî»
«fî ٲmّ alkitab fî luḧ miḧfuzErebî
fî al’ilim alimḧît kulّwiha milḧuzErebî»
îradey tabî’ ’ilîmî amadey
qudretî tammey ewşon îradey
řûy kird le ser kel serberzîy ezel
welay mumkînda ewlay musteqbel
têrête wicûd «biٳḧisanhîErebî»
«kulّe waḧd fî zimanhErebî»
«ḧesْru alucubî za muqْtezahuErebî:
leyْs xalqu alsîwî sîwahuErebî»
«ٲlemْ terewwa alimdّe lilfî’Erebî?
fehû alxalîqu likilّ şî’Erebî»
murîd û fe’’al «lima yurîdErebî»e
çak, xirap, merîd eger murîde
ḧesen er qebîḧ, nafî’ er «zu zirّErebî»
kufir eger îman, eger xeyr er şeř
ta’et û ’îsyan, fî’il û qewl û nefis
er sehu er nîsyan «اەلْyewmErebî» ẍed û ems
tał û şîrîn û ’aczî û surûr
zyadî û kemal, nuqsan û qusûr
xwêş û bêgane wek nizîk û dûr
ḧeyat û memat, zulumat û nûr
ba û baran, hewr û bewr û gişt zemîn
asman yek yek ta ’erşî berîn
îrade û meşyet teqdîrî ewe
qeza û ḧukim û ’edil tedbîrî ewe
bełê çawekem! to xot deyzanî
wahîmedare ’eqłî îmkanî
her sîfetê ḧeq biłê kemałe
gewrey bizanî bo ew dermałe
ew wesfe bêran nîsbet de çake
«silaةe alٲdibErebî» bawke! eda ke
«alilh akberْErebî» biłê be yeqîn
«alḧimdu lilh rebّ العەالەمینْErebî»
xem bidere xot zerîf bwêne
«subْحەانە ribّy al’ezîmErebî» bixiwêne
ser binê zewî cêgey xomane
«subْحەانە ribّy alٲ’ْlîErebî» bizane!
wîrdit ledway tewawbûnî seyr
«asْteẍْfîru alilh bîdîhî alxîrErebî»
edeb le kelam «xwas albişirErebî»
çilon dwîgin bêrane nezer
’eybe bê mayey, bê bigre beha
le «fٲridtu ٲn ٲ’yebehaErebî»
le «fٲrade ribّwikErebî» we bê řenc
degeyte «aşdّErebî» têrîte der genc
bê bakim le derd êşî nezanîn
«ٳza meriztu fihuwe yişfînErebî»
«rebّ alْxeyْru kulّwih bîyedeyْkْErebî»
«likînْ leyْse alşerّ ye’ûdu alîkeErebî»
luqmey îqtîday enbya bicû
««fibdahim ٳqitedîhْ» tenْcu ...Erebî»
neqis herçî heye xasey ’edeme
me’lûme ’edem esłe bo heme
her xeyrê ke hes xasey wicûde
wicûdî wacb her bo me’bûde
me’lûm dyare ’edem lêtewe
her şeře û şeřî lê dewêtewe
eger çakeyê le to meşhûde
ewe le asar esłî wicûde
bîdere lawe ’eqłekey xoman
çak çak manay «ma ٲsabikErebî» bizan
zahîr bû sewab be meḧzî fezle
’îqabî cenab ḧeq ’eynî ’edle
’eqiłit weswese eger kem naka
her dełêy qudret boç çakim naka?
em qise çilon sa musellem bê:
qudret neyêłê esiłit ’edem bê?
qelbî ḧeqayq emrêke betał;
te’sîrî qudret bo meḧał, meḧał
bo mahîyetî me’dûmî nakes
poşînî lîbas wicûd bese bes
se’yê ka wicûd çak têyda cê ka
’edem û îmkan bełkû jêr pê ka
lêy neyêrê zor zułmetî ’edem
çawî řoşin bê be nûrî qîdem
ta le ’emelda neymênê qusûr
ḧesbe řezay ḧeq lêy bête zuhûr
axir îrade û meşîyet teqdîr
«te’elّqetْ balxîrî ûەالّşirîrْErebî»
emma emir û ḧub řezay «zwalmininErebî»
«مەا te’ilّqetْ ٳliّa byalḧesenْErebî»
teqdîr meşîyet îrade û qeza
mustelzîm nîyen bo ḧubib û řeza
be şeř nařazî be xeyr řazîye
qeza gişt xeyrin çun ḧeq qazîye
diřk day le pêt şeře; dełêy: wey,
xeyre; perjînî baxî pê dekey
ar şeře; sûta xele û xermanit
xeyre; ba’îse bo çêşt û nanit
be’zê muradat heye menhîye
be’zê me’mûrat hes murad nîye
leber çend nukte û mesleḧe û ḧîkem
«neḧnu la ne’ْlem, alilh a’ْlemErebî»
wa nebû, eme way kird îfade,
emir mustelzîm lebo îrade
her ḧeqqe, bê şik, cewadî mutleq
«xeyّrErebî»y meḧiz û «ẍinîّErebî»y berḧeq
«likin lim yu’ْtî ٳلاە ma seٲliْErebî
alsîneةّ asْti’dadîna, ٲcelْErebî»
ustad zaxî xoy boç webad deda?
zax be mwafîq îstî’dad deda
zaxî deban zax têxî debane
zaxî xurasan bo xurasane
bo birsî aw û, lebo tîng nan
’aqłî hełse sa boyan bêran
«xususaًErebî» ḧekîm wa saḧêb şanê
bê qarûre û nebiz le derd bizanê
nîye legreda hîç qise û basê
deskarî xoynî çakman denasê
hergah ke wa wê ewa me’lûme
herçî pêman ka ẍeyre melûme
«suؤْli alٳsْtî’ْdadْ لەنەا nu’anîErebî
ٲmْruhu, celّ عەلاە, ٲmْرەانیErebî»
sa’îl bo emreyn ełbet mutî’e
sa’îl bo «ٳfْ’elْErebî» feqet şenî’e
pes wa îta’et her wekû ’îsyan
herdû muqtezan bo ’eynî însan
şeř le neqa’îs ḧudûs û ’edem
xeyr le xesa’îs wicûd û qîdem
«ûەمەا zikirna sîrّû lîlqederErebî
qid ٲfişînahu, waza zeherErebî
yewme alqyamة ma lame ٲḧedْErebî
ٳliّەا nifsehu kima qid weredْErebî»
kullî nî’metê lewewe fezle
kullî nîqmetê lewewe ’edle
agaman nîye, wek tarîkeşew,
ne le ’ilmî ew, ne le ’edlî ew
boy heye teklîf ḧeqî «zwalcilalErebî»
«bima şa’hu mînّa mînْ ٲfi’alErebî»
degeł ewîçe hem bika teqdîr
esbabî men’îç; «ٳn huwe alxbîrErebî»
leber ewe wa teqrîrî bot hat
be’zê le fîrqey ’ulemay suqat
ḧukim be wicûb sikûtman dekat
le «lîmeErebî»y ef’al le «kîfErebî»y sîfat
er nextê şu’ûr heye pêtewe
ke witit xudas debřêtewe
«qewْm ٲfiretuwa, qewْm ferّetwaErebî
ٲzْnehim mînْ ḧeqّ hela qerّetwaErebî?»
cebrîy bê ḧał û qederîy mecûs
ew bo xwênxor û em bo siřwan cûs
ba bêyn leben bîn emma nek demî
«nixirc mînْ bînî fers wedemErebî»
nek wek ladêyî nek wek şarî bîn
xalîs bîn sa’îẍ lebo şarîbîn
«qilna kilّû şî’ mînْ ḧîsu alٳyicadErebî
xîrً sadirً min ribّ ali’badErebî
nerzî بالقەزەا we bima yuqْzîErebî
bizatî alşّrّ almeqْzî la nirzîErebî»
ef’alî ’îbad, er xeyre, er şeř
hemû mexlûqî xalqe yekser
«femînْ ḧeyْsu alxelْqErebî» mensûb be ḧeqe
«wemîn ḧîsu alkisbErebî» mensûb be xelqe
«mînْ cîheةy alxelْqErebî» hemûy her xeyre
«mînْ cihة alxelqErebî» be’zêkî zeyre
boçî? «خەالیقû alwerîErebî» xebîre
be mesnû’atî xoy çak besîre
nas nasî û naqîs «cahlîn balḧalErebî»
mesderyan wek fî’il hemû «zû a’ْtîlalErebî»
«lîza lawîsْٲlu ’emّەا yefْ’eluErebî
we niḧnu ’emّa nefْ’elْ nusْٲluErebî»
’îlmî temam û îradey temam
qudretî temam «xalq alٲnamErebî»
«byalٲşْya, leha, ’eleyْhaErebî» bê qîl
«bitefsîlha lîlxelqî delîlErebî»
«ٲla ye’ْlemu menْ xeleqْErebî» bizan
«û هûûەاللّtîf alxbîrErebî» bê guman
ełbette îcad layq bew dewê
xalîqî řêkî hîç kes nakewê
’îlmî nuqsan û îradey nuqsan
qudretî nuqsan ta’îfey însan
er kesê çawî diłî bwênê
sîway kasbî çî tir demênê?
biłê bew kese wa deřot be řê:
bizan dezanê çend hengaw denê?
ya hengawêkî çend bingis dewê?
emřo ya sozû, key degete cê?
ledway su’al we bê qûleqûl
me’lûme ewe pêy nałên zuhûl
«fî ٲzْher alfi’ilErebî» eme ḧałîye!
le ḧerekatî e’zada çîye?!
bê xeber le ḧał ewweł û me’al
be ewe dełêy «xalîqu alٲfi’alErebî»?!
bo řutbey îcad boçî dekey nesb?
mezhere û meḧel «zu alkisbErebî» û «feḧesْbiْErebî»
şuhretî mezheb ḧukema weye
ewan lelayan wesa’ît heye
«ٲmّa tiḧqîqaًErebî» lay ewanîç was
mu’essîrî «fî alucudْErebî» her xudas
xelayq řoyn elay eflatûn
çî dełêy? biřoyn le tirsî ta’ûn?
le cwawyanda qisey emeye:
tematan çîye? ’alem kureye,
zemîn merkeze, eflak wek keman,
ḧewadîs wek tîr, însan wek nîşan,
«walilh alirّamî feٲyْne almeferّErebî?»
wehza alkilamْ yuş’îr bima merّeErebî»
er neqłî û ’eqłî lelat me’lûme
ḧałî î’tîzal tewaw mefhûme
ḧukemayç bûn wek mutekellîmîn
emcar ew mer her pişt da le zemîn!
eger su’alî weha carîye
«mukelّfْ bîhîErebî» îxtyarîye
mexlûq bû esłî teklîf betał bû,
mediḧ û zem, sewab, ’îqab lenawçû
bo eş’erîye hîç me’nay nîye
ew xirabeye leser cebrîye
cebrîy ewpeř xeyr, î em peř şeře
em peře serḧed piř dawa û geře
le «murْte’îşErebî» û «betîşْErebî» ’erzî kem
lerzînî ewî û lerzandinî em
yekê řakêşin, yekê xoy řaka
yekê lałe û, yek xoy qise naka
ferqyan heye em çend sûrete
er ḧîssî bwê be zerûrete
boç însan herwek ḧecer dey qerar
neywê qudret û fî’il û îxtyar?
xo mukellefe û mu’aqeb musab
leser kirdarî çak û î xirab
faydey teklîfîç heye bîzane
da’îy îxtyar fî’lî însane
îsnadî fî’lîç ebal ew, bifam
be ḧeqîqete her wek «selّyErebî» û «samErebî»
nisûsî qet’îş heye bê şumar
xetmê bixiwêne leser ta be xwar
her munafî hat lêt bigrê terîq
bo def’î bikoş be yarîy tewfîq
eme řêkî ’eqił çilon dekewê
bo ’îbad «ٲsilaًErebî» hîç fî’lê newê
er dełêy ciłew bem lada bade
ledway te’mîmî ’îlim û îrade
«ٲlicebْru lazîmْ qetْ’aً we ḧeqaًErebî
lanّhima aynْ ti’ilّەقەاErebî
bûcûdî alfi’ilErebî» wacbe wicûd;
cehil û texelluf bo mirad merdûd
«ٲûْلەا famtin’Erebî», çawî îxtyar
le dînî wicûb, îmtîna’ bêzar
«ye’ْlemu yirîd ribّy fî alٲzelْErebî
اەن ’ebdehu yitirkْ ٲû yif’elْErebî
za alfî’le walْqewْliْ fî ma la yizalErebî
biٳxityarîhî; rufî’e alٳşikalErebî»
mełê lemeda wa day dyarî
îxtyar kirdin bê îxtyarî
boç? bû îxtyar be mute’elleq
bo îrade û ’îlim xalîqî ber ḧeq
«ٳyizî alucubu balaxtyarîErebî
muḧeqّyiq lehu fela tumarîErebî»
ewa me’lûm bû ef’alî ’îbad
nebû le terzî ḧerekey cemad
«weٲyْza yunْqezْ biٲfi’alî aliḧqErebî»
qa’îl be wicûb «’ilî aliḧq ٲḧimqErebî»
«tilxîsu alkilamErebî» lelay ’eqłî wird
zerûret cebrî meḧzî betał kird
boç? eger newê besîret derbes
ferqî murte’îş degeł betîş hes
dîgte îradet çilone merbût
be teref su’ûd nek belay suqût
«helْ simî’te qetْ: ٲyّha aliḧcir!Erebî
qum, la teqimْ, min ٲcْhelî albişirْErebî
fikeyْfe zenّû al’aqil alḧazîqErebî
birbّ al’irş al’ilîm alxalîqErebî?»
bê cîhet deyêt furqan û încîl?
«la weba’îsî alّrusْlî balّdilîlErebî»
baz lem layçewe edîlley neqlî
her wekû ḧucec qet’îyey ’eqłî
seday day le gwêy derûnî agah
«la xalîqe lilٲşya’ ٳliّa alilhErebî»
pes wa wacb bû ’edil û îqtîsad
le î’tîqadda bo ehlî řeşad
gwê ne le em la, ne le ewla keyn
la za, wila za, ٲmْr beyْne beyْnْ
şer’î eqdesî «’alîw alcinabErebî»
bew emre dełê kesb û îktîsab
boç bo te’elluq qudret be meqdûr
wechî îxtîra’ hîç nîye zerûr
«fî alٲzelْ qidirةْ ribّna almuta’Erebî»
beste be ’alem be bê îxtîra’
«’ind alaxtira’ binu’ axirErebî
min alti’liqErebî» pencey da le der
te’elluqêkîç ba bwê dîsan
new’ê tir lebo qudretî însan
her new’ê heye be şer’î muxtar
musemmas be îsim kesb û îxtyar
dezanîn heye nazanîn çîye
bo mahîyet řêy ’îbaret nîye
wîcdan pêt dełê heye îxtyar
’îbaret dełê nayzanim hawar
boç ’eybe tesdîq be wicûdî şey
nezanî beyan ḧeqîqetî key?
be’dez dela’îl bo bûn awirdin
herweha deyêt bo teqrîr kirdin:
«fî’luna daxîlْ tiḧte alqudirtînْErebî
bîchitîْnî muxtelîfeteyْnErebî
meqْdûru alilh mînْ ḧeysu alaycadErebî
mînْ cîheةy alkesْbi meqduru ali’badErebî»