mibḧis firq alxilq walaktisab û alٲradة û alqidirة û alٲxityar 1
Li pirtûka:
Eqîdey Merziye
Berhema:
Mewlewî (1806-1882)
11 Xulek
753 Dîtin
bo ferqî beynî xelq û îktîsab
çend ’îbaret hes bo «ٲwilu alٲlibabErebî»
wekû eme kesb degeł alete
meqdûrî waqî’ lecêy qudrete
herçî ke xelqe xîlafî ewe
baqîy le kutub biřo bişnewe
îcad û xelqî ef’alî qebîḧ
le ḧekîmewe meḧmûde û melîḧ;
dezanê boçî têrête wicûd
emma kesbî ’ebid mezmûme û merdûd;
boç? ’aqîbetî lê nadyare,
degeł emîçe nehîy dûçare,
dezanê şarî’ fermûgye: neykey!
newa mezmûm bê û ’îqabê bixoy
weha ke ’îlmî heye be ḧesen
dezanê şarî’ fermûgye: bîken
ew bika cezay ełbet ’îqabe
em bika cezay ełbet sewabe
erçî ewende zerûrî bê û bes
zyatir teqrîr têyda bî kem des
bełê teḧqîqî ’ulemay suqat
çak wate qełem bot teḧrîr bikat
«tedْrîcaً ٳlî alّezî ٲ’ْteqîdْErebî
bîhî ’eleyْhî اەرْzî ٲ’ْtemîdْErebî»
gwê bidêr meke û hîç weteqewe
her ta ser denêy teq we ḧeqewe
«ٲşْ’eretْ ٳlî alٲşi’erî aluḧîdErebî
nifsî, ma tirîd neḧْwe matrîdErebî»
wabeste debê îradey barî
be be’zê ef’al bê îxtyarî
bende îradey bwê ya newê
têrêtye wicûd, pekî nakewê
ew fî’le lawe fiřey de ew kenar
meyke be delîl nefîy îxtyar
bełê be’zê fî’il bende dyare
wicûdî merbût be îxtyare
yanîhay «fî ali’bidErebî» xalîqî me’bûd
îradey qudret têrête wicûd
ew îradeye ke pêy hate beyn
deda tercîḧî yek le terefeyn
«fete’elّwiqu alqudْreةy ’elîhْErebî
teferّe’ْ keserْfî aldّەûەاعی alîhْErebî»
deka xelqî fî’il ledway emane
«ti’qîbaًErebî» zatî yektay yegane
emane hemû esbabî ’adîn
’elamatî xelq ḧezretî hadîn
hîçî mu’essîr «fî alucudErebî» nîye
sîway qudretî «ribّ albirîّةErebî»
her ew be taqî bizan be musbît,
muḧrîq û qatî’, muşbî’ û munbît
burhan, eger ar, têẍ, nan û baran
hemû be esbab ’adîye bizan
«ٲ’ْnî lideyْha alxalîqu alqidîrErebî
yixilq labîha fafhim altiḧrîrErebî»
"yumkîn ar bwê û îḧraq her newê
ya îḧraq we bê agir hełkewê"
«ٳnْ qulْte zake altircîḧ alimizburErebî
alimtifirّ’ ’ilîh alimizkurErebî»
er xelqî ḧeqqe «falicbiru baqîErebî»
wer fî’lî ’ebde xalqe taqî
«neqûlu: ’înْde alqadeةy alsّadeةْErebî
za mînْ muqtizî zat alٳradةErebî»
beyan kiryage lecêy xoy serîḧ
«tîlke sîfeةّ şٲniha alّtircîḧErebî»
pes eger biłêy bîna lem sûre
mureccîḧ dewê ew «balzirurةErebî»
dił arezûmend bo tebîynîye
fa’îde le em teklîfda çîye?
dełên: da’îye, her wek bû beyan,
bo te’elluqî îradey însan
boç? qudret tabî’ îrade dewê
îrade ewşon ’îlimit dekewê
’îlmîç tabî’î me’lûme seḧîḧ
me’lûmîç ḧesen dewê ya qebîḧ
pes sa mukellef, mesel, er zanî
teklîf teşrîfî fermû erzanî
xîtab řûy tê kird ke mukellef toy
ew fî’le çake meylit bwê boy
dewê be da’î, bot bikem tewzîḧ
bo te’elluqî îrade û tercîḧ
bende lewêda çak sa’î deka
serfî qudret û dewa’î deka
«feyexْluqu alilh ribّûنەا almalîkErebî
’adةً za alfî’il ’uqeyْbe zilîkْErebî
لەا balucubî ’ilî altiḧqّwiqْErebî
weba’tibar zake alte’elّwiqْErebî»
ew fî’le dewê be ta’et ḧîsab
be ’elamet û nîşaney sewab
«ûەالحاسل bixelْqْ ribّna al’alîErebî
yezhiru fî al’ebْdi ’îlim ٳcimalîErebî
باەفْ’alîhî alaxtyarîyّeةْErebî
qible ٲn kanit minhu carîةErebî
we’îlmu bîḧusْn wequbْḧî alٲfْعەالْErebî
ûەمەا tiritّebْ minْهەا fî alim’alErebî»
me’xûz le lîsan şarî’ «zwalḧilimErebî»
«we ٳradةً tetebّ’ْ za al’îlimErebî»
lebo tercîḧî be’zê amade
«sumّe qidirة tîlwe alaradةErebî»
«زەات alte’elّwiqْ ḧeyْsu ٳnّhaErebî
lewî asteqelّetْ liٲûْcedehaErebî»
pes degeł ’îlmê kewa řabgird
eger îradey qebîḧêkî kird,
ba muqtezay zat hîç newê ḧîsab,
musteḧîq dewê bo zem û ’îqab
«biٳyi’tîbarî almeḧîlّyîّةyErebî
wemînْ ciheةy alimzihrîّeةyErebî
’elî terîqî cerْyanî al’adihErebî»
her çilon witman le wicûb lade
er çî lenaw qewm bûge be qûle
mefhûmî zuhûr ẍeyrî ḧulûle
beḧsî qyam û îttîsaf dekeyn
ta îsnadî fî’il be bende bideyn
meḧîllîye, bêj, ya mezherîye
bo eday metłeb hîç ferqî nîye
le xelqî ef’al waye lê mefam
«qamtî alaf’al birebّ alٲnamErebî»
akîl «men قەام bîhî alٲkilu, laErebî
menْ xeleqe alٲkile, cilّ ûەعەلاەErebî»
muşteq gişt wane er kesê zanî
kafir û fasq şarîb û zanî
«fasnadu alkisb ’ilî altiḧqîqErebî
mînْ tî alciheةْ lil’ebْdî ḧiqîqîErebî»
ayetî «liha ma kisebetْErebî» řas
«û ’ilîha ma aktisbitErebî» her was
’edaletêkî pakî bê řeybe
«celّe celalhْErebî» hemûy bê ’eybe
er îqtîzay zat řutbey nekird pest,
be ḧesenewe te’elluqî best
musteḧîq mediḧ û sewabe bê meyn
«bîcerî al’adة bala’tibarînErebî»
beh beh lem fezłe, lem merḧemete
eday em şukire yekcar zeḧmete
lawe giftugoy ’ewamî şuhret
medar zanîne û îrade û qudret
aya nayzanî er bedê bikirê,
neyzanî bede, ḧeq lêy debgirê?
musteḧîq nîyey bo zem û azar
«fenî’ْm almewْlî wenî’ْme alẍifّarْErebî»
er qesdî bedî we diłda bigird
pêt zanî û ’ezimit her musemmem kird
egerçî xelqî fî’lekeyç newê
bo mu’axeze îstîḧqaq dewê
to ’ezimit cezme û ’edilit muqabîl
«leyْse bîzel’am ḧebّeza al’adilErebî»
dełêy: ew sîfet îrade witman
«şٲnuha altircîḧErebî» ḧadîse bizan
er be îradey bende mewcûde
teselsul dewê ewe merdûde
wer be îradey ḧeq «ti’alîErebî»ye
bende mecbûre, dey teqalaye
şîqqî sanîman dełêm muxtare
îradey mexlûq barîy cebbare
bende lewêda qesdî mehcûre
«fî nifis tilْke alsّfeةْ mecْbûrةErebî»
«we huwe me’ْlum bila qîl û قەالْErebî
la yesْtelْzîmu alicbire fî alٲfi’alErebî»
kewa sadîrin lew ademzade
«betwesّwitî tilk alaradةErebî
kima fî ٲfi’al cinab albarîErebî»
boç ew ef’ale sadîre û carî
be tewessutî îradey musned
«ٳlî zatîhî alqidîm alٲbedْErebî»
«bîwecْdî alaycab me’e ٲnّehuErebî
mixtar fîha fa’ْlemenّehuErebî»
«musْnedْ alî alzatî bwecْdî alaycabErebî,
wekû îradey xalîqî wehhab
degeł mustenîd «alî ẍîr alzatErebî»,
wek îradey to, kê ferqî dekat?
be bê îxtyar herdû herdû hes
ḧudûs û qîdem beynyane û bes
lew sîfeteda bê îxtyarin
le ef’aleda herdû muxtarin
bełê bo her yek wesfê munasîb
muxtarî xalîq, muxtarî kasîb
wayan kirdige ’ulemay ebrar
legreda beyan sîřřî îxtyar
ḧeq ’etay fermû bebê giftugo
îradeyêkî mutłeqe be to
«ٳnّ ’elّeqْteha balxîr fexeyْrْErebî
ٲû ’elّeqْteha balّzîr fezeyْrْErebî
keza ḧeqّeqe alfiḧulu alٲḧْrarErebî
likînْ qedْ beqî لەنەا alastifsarْErebî»:
ew te’elluq û serfî qudrete
cebre er xelqî «ribّ al’izّeةeErebî»e,
wer xelqî ’ebde řase î’tîzal
bende xalîqe bo be’zê ef’al
ełêy: be diłda eme carîye:
kesbî bende emir î’tîbarîye
boç? em mes’ele be qewlî sîqat
«tişmelu ’iley alٳ’itbarîyّatErebî»
teḧqîqê tir hes nizdîktir leme
bo lay îsbatî metlebî heme
xulasey mezheb şêxî eş’erî
daypoşî řeḧmet barî yekserî:
her kes tetebbu’ eḧadîsî kird
le ayateda tê fikirî wird wird
lem mes’eleda lêy zahîr dewê
ḧeq her řêy ře’îy ewî dekewê
beł le hemû beḧis usûlî dînda
her řayî ewe çak çak teskîn da
«ma خەالەفە qetّ zilîke alcinabErebî
qule alsّnّeةy wenitْqe alkitabErebî»
ke ’eqłî dagirt zulmetî ẍeseq
şewî îftîraq tarîkey fîreq
nûrî lewamî’ tewḧîdî ef’al
ke ewweł ḧałe bo ehlî eḧwal
menbe’êkî saf le lêłîy texlît
’erî le îfrat, berî le tefrît
le teşawî pak nubuwetewe
hat we îstîqbal ew ḧezretewe
«fibîşemsîhî fî xilq alٲ’imalErebî
ٳn مەحەا زییەا kukeb alٲqwalErebî
fastemî’ْ لیمەا qedْ yutْlî ’eleyْkْErebî
webe’ْdehu alaxtyaru ledeyْkْErebî»
be îstîlaḧî kîtab û sunnet
’urfî ’am û xas ehalîy luẍet
em hefit sîfete heye «kilٳcima’Erebî»,
weser bendeda mutłeq bê nîza’
îsnadî ef’al her kesê boxoy
deda ebał xoy temaşay dekey
fiłan twanas, ew natwana
ewe danaye, ewyan nedana
řwîm û hełsam, danîştim, birdim
xwardim û kuştim, nemkird ya kirdim
ḧetta ke cebrî şuhrey afaqe
munkîrî ḧîsse her bem syaqe
ẍayet emete le şik berîye
wesif û fî’lî to wek î ḧeq nîye
ne xot wek cemad be dił awirdin
ne xoyçit bew terz be xalîq kirdin
mezhebî qazî û felsefe û ustad
ewanîç laçûn neyankeyn ew yad
emcar «ansafaًErebî» řû ke bem lawe
lem mabeyneda dû mezheb mawe
le des saḧêb mał hergîz dernaçîn
bîdzîn, yał û kilkî hełpaçîn
«ٳnْ tinzurْ alî almebْde’ albe’îdْErebî
wehuwe sîfeةû almebْde’î almu’îdْErebî»
xewas her bo ew, hîç sabit nekey
bo xot, lazîmey sîfet her wek xoy
her mezher bî to xu sûfîyeye
eme tewḧîdî sîfatîyeye
er wa îstîlaḧ ’urfî xas û ’am
leser sîfatî bende hes temam
mebde’î qerîb têrîte nezer
sebebî ’adî û meḧel bî û mezher
bo xelqî ḧeq û îcad û te’sîr
«aylî mezْhebî alaşْ’erî alimsîrErebî»
wicûdî mumkîn yek yek we bê geř
her yek le řas xoy em peř ta ew peř
musnede «’irzaًErebî», ne «tulaًErebî» be ḧeq
wesa’ît nîye mepeř leq ew leq
mebde’î yek yek mumkînat yekser
her ewe aya ’erez ya cewher
ẍeyr leser sîfat qeyyûmekey ḧey
hîç şey’ê mewqûf nîye le hîç şey
em muqeddîme pak û mutłeqe:
mu’essîrî «fî alucudErebî» her ḧeqe
ne buxar dexłî bo hewre hîç tewr
ne bewr û baran depirsê le hewr
ne bo aba hes ne bo ummehat
te’sîrê «ٲsilaًErebî» bo mewalîdat
biłê: ebewîn dexłyan heye
dełêyn: ademî û edeb emeye
eger labda bawik be mûyê
îlzamî deda ’îsa be fûyê
dełê mełê: «narْ ٳyiḧraq ledeyْkْErebî
«birdaً سەلاەماً» silamu ’eleyْkْErebî»
«qit’aًErebî» nawî qeti’ dewêrî birdin
têx? zebîḧ cwaw degrête gerdin
lakîn bo ’alem ewser ta em ser
«kima lilşerْ’î alٲzihrî alٲnurErebî»
zehir û betnê hes bizan be yeqîn
«ûەلیزەا albitnî bitinّ lisbi’înErebî»
her betnê le şer’ şerîfî eqwem
řebtî hes degeł betnê le ’alem
bo her betnêkî eḧkamê heye
bo her şexsêkî meqamê heye
«ûەالله ٲ’ْlemْ bîtîlْke albutewnْErebî»
řê bo kes nîye mer bo «rasîxunErebî»
le îcmal û esil ta tefsîl û fer’
«ٳlî zehْrey العەالەم ûەالشّerْ’ْErebî»
medarî eḧkam şer’î zahîre
leser ’alemî zahîr da’îre