مبحث فرق الخلق والاکتساب و الٲرادة و القدرة و الٲختیار ١
لە کتێبی:
عەقیدەی مەرزیە
بەرهەمی:
مەولەوی (1806-1882)
11 خولەک
442 بینین
بۆ فەرقی بەینی خەلق و ئیکتیساب
چەند عیبارەت هەس بۆ «ٲولو الٲلبابعەرەبی»
وەکوو ئەمە کەسب دەگەڵ ئالەتە
مەقدووری واقیع لەجێی قودرەتە
هەرچی کە خەلقە خیلافی ئەوە
باقیی لە کوتوب بڕۆ بشنەوە
ئیجاد و خەلقی ئەفعالی قەبیح
لە حەکیمەوە مەحموودە و مەلیح؛
دەزانێ بۆچی تێرێتە وجوود
ئەمما کەسبی عەبد مەزموومە و مەردوود؛
بۆچ؟ عاقیبەتی لێ نادیارە،
دەگەڵ ئەمیچە نەهیی دووچارە،
دەزانێ شاریع فەرمووگیە: نەیکەی!
نەوا مەزمووم بێ و عیقابێ بخۆی
وەها کە عیلمی هەیە بە حەسەن
دەزانێ شاریع فەرمووگیە: بیکەن
ئەو بکا جەزای ئەڵبەت عیقابە
ئەم بکا جەزای ئەڵبەت سەوابە
ئەرچی ئەوەندە زەرووری بێ و بەس
زیاتر تەقریر تێیدا بی کەم دەس
بەڵێ تەحقیقی عولەمای سوقات
چاک واتە قەڵەم بۆت تەحریر بکات
«تَدْريجاً ٳلی الَّذی ٲعْتَقِدْعەرەبی
بِهِ عَلَيْهِ اَرْضی ٲعْتَمِدْعەرەبی»
گوێ بدێر مەکە و هیچ وەتەقەوە
هەر تا سەر دەنێی تەق وە حەقەوە
«ٲشْعَرَتْ ٳلی الٲشعَري الوحيدعەرەبی
نفسی، ما تريد نَحْوَ ماتريدعەرەبی»
وابەستە دەبێ ئیرادەی باری
بە بەعزێ ئەفعال بێ ئیختیاری
بەندە ئیرادەی بوێ یا نەوێ
تێرێتیە وجوود، پەکی ناکەوێ
ئەو فیعلە لاوە فڕەی دە ئەو کەنار
مەیکە بە دەلیل نەفیی ئیختیار
بەڵێ بەعزێ فیعل بەندە دیارە
وجوودی مەربووت بە ئیختیارە
یانیهای «فی العبدعەرەبی» خالیقی مەعبوود
ئیرادەی قودرەت تێرێتە وجوود
ئەو ئیرادەیە کە پێی هاتە بەین
دەدا تەرجیحی یەک لە تەرەفەین
«فَتَعَلُّقُ القُدْرَةِ عَليهْعەرەبی
تَفَرَّعْ كَصَرْفِ الدَّوَاعی اليهْعەرەبی»
دەکا خەلقی فیعل لەدوای ئەمانە
«تعقيباًعەرەبی» زاتی یەکتای یەگانە
ئەمانە هەموو ئەسبابی عادین
عەلاماتی خەلق حەزرەتی هادین
هیچی موئەسسیر «فی الوجودعەرەبی» نییە
سیوای قودرەتی «ربّ البريّةعەرەبی»
هەر ئەو بە تاقی بزان بە موسبیت،
موحریق و قاتیع، موشبیع و مونبیت
بورهان، ئەگەر ئار، تێغ، نان و باران
هەموو بە ئەسباب عادییە بزان
«ٲعْنی لدَيْها الخالِقُ القديرعەرەبی
يخلق لابِها فافهم التحريرعەرەبی»
"یُمکِن ئار بوێ و ئیحراق هەر نەوێ
یا ئیحراق وە بێ ئاگر هەڵکەوێ"
«ٳنْ قُلْتَ ذاكَ الترجيح المزبورعەرەبی
المتفرّع عليه المذكورعەرەبی»
ئەر خەلقی حەققە «فالجبرُ باقِعەرەبی»
وەر فیعلی عەبدە خالقە تاقی
«نَقُولُ: عِنْدَ القادَةِ السّادَةْعەرەبی
ذا مِنْ مُقتضی ذات الٳرادةعەرەبی»
بەیان کریاگە لەجێی خۆی سەریح
«تِلكَ صِفَةّ شٲنها الّترجيحعەرەبی»
پەس ئەگەر بڵێی بینا لەم سوورە
مورەججیح دەوێ ئەو «بالضرورةعەرەبی»
دڵ ئارەزوومەند بۆ تەبیینییە
فائیدە لە ئەم تەکلیفدا چییە؟
دەڵێن: داعییە، هەر وەک بوو بەیان،
بۆ تەعەللوقی ئیرادەی ئینسان
بۆچ؟ قودرەت تابیع ئیرادە دەوێ
ئیرادە ئەوشۆن عیلمت دەکەوێ
عیلمیچ تابیعی مەعلوومە سەحیح
مەعلوومیچ حەسەن دەوێ یا قەبیح
پەس سا موکەللەف، مەسەل، ئەر زانی
تەکلیف تەشریفی فەرموو ئەرزانی
خیتاب ڕووی تێ کرد کە موکەللەف تۆی
ئەو فیعلە چاکە مەیلت بوێ بۆی
دەوێ بە داعی، بۆت بکەم تەوزیح
بۆ تەعەللوقی ئیرادە و تەرجیح
بەندە لەوێدا چاک ساعی دەکا
سەرفی قودرەت و دەواعی دەکا
«فَيَخْلُقُ الله ربُّنَا المالِكعەرەبی
عادةً ذا الفِعل عُقَيْبَ ذلِكْعەرەبی
لَا بالوجوبِ علی التحقُّقْعەرەبی
وَباعتبار ذاكَ التَعَلُّقْعەرەبی»
ئەو فیعلە دەوێ بە تاعەت حیساب
بە عەلامەت و نیشانەی سەواب
«وَالحاصل بخَلْقْ ربّنا العالیعەرەبی
يَظهرُ فی العَبْد عِلم ٳجمالیعەرەبی
باَفْعالِهِ الاختيارِيَّةْعەرەبی
قبلَ ٲن كانت منهُ جاريةعەرەبی
وَعِلمُ بِحُسْن وَقُبْحِ الٲفْعَالْعەرەبی
وَمَا ترتَّبْ منْهَا فی المآلعەرەبی»
مەئخووز لە لیسان شاریع «ذوالحلمعەرەبی»
«وَ ٳرادةً تَتَبّعْ ذا العِلمعەرەبی»
لەبۆ تەرجیحی بەعزێ ئامادە
«ثُمَّ قدرة تِلوَ الارادةعەرەبی»
«ذَات التَعَلُّقْ حَيْثُ ٳنّهاعەرەبی
لَوِ استَقَلَّتْ لٲوْجَدَهاعەرەبی»
پەس دەگەڵ عیلمێ کەوا ڕابگرد
ئەگەر ئیرادەی قەبیحێکی کرد،
با موقتەزای زات هیچ نەوێ حیساب،
موستەحیق دەوێ بۆ زەم و عیقاب
«بٳِعتِبارِ المَحِلِّيّةِعەرەبی
وَمِنْ جهَةِ المظهريَّةِعەرەبی
عَلی طَريقِ جَرْيانِ العادهعەرەبی»
هەر چلۆن وتمان لە وجووب لادە
ئەر چی لەناو قەوم بووگە بە قوولە
مەفهوومی زوهوور غەیری حولوولە
بەحسی قیام و ئیتتیساف دەکەین
تا ئیسنادی فیعل بە بەندە بدەین
مەحیللییە، بێژ، یا مەزهەرییە
بۆ ئەدای مەتڵەب هیچ فەرقی نییە
لە خەلقی ئەفعال وایە لێ مەفام
«قامتِ الافعال برَبّ الٲنامعەرەبی»
ئاکیل «مَن قَام بِهِ الٲكلُ، لاعەرەبی
مَنْ خَلَقَ الٲكلَ، جلّ وَعَلاَعەرەبی»
موشتەق گشت وانە ئەر کەسێ زانی
کافر و فاسق شاریب و زانی
«فاسنادُ الكسب علی التحقيقعەرەبی
مِنْ تی الجهَةْ للعَبْدِ حقيقیعەرەبی»
ئایەتی «لها ما كسَبَتْعەرەبی» ڕاس
«و عليها ما اكتسبتعەرەبی» هەر واس
عەدالەتێکی پاکی بێ ڕەیبە
«جَلَّ جَلالهْعەرەبی» هەمووی بێ عەیبە
ئەر ئیقتیزای زات ڕوتبەی نەکرد پەست،
بە حەسەنەوە تەعەللوقی بەست
موستەحیق مەدح و سەوابە بێ مەین
«بِجَری العادة بالاعتبارينعەرەبی»
بەهـ بەهـ لەم فەزڵە، لەم مەرحەمەتە
ئەدای ئەم شوکرە یەکجار زەحمەتە
لاوە گفتوگۆی عەوامی شوهرەت
مەدار زانینە و ئیرادە و قودرەت
ئایا نایزانی ئەر بەدێ بکرێ،
نەیزانی بەدە، حەق لێی دەبگرێ؟
موستەحیق نییەی بۆ زەم و ئازار
«فَنِعْم المَوْلی وَنِعْمَ الغفّارْعەرەبی»
ئەر قەسدی بەدی وە دڵدا بگرد
پێت زانی و عەزمت هەر موسەممەم کرد
ئەگەرچی خەلقی فیعلەکەیچ نەوێ
بۆ موئاخەزە ئیستیحقاق دەوێ
تۆ عەزمت جەزمە و عەدلت موقابیل
«لَيْسَ بِظَلآم حَبَّذا العادلعەرەبی»
دەڵێی: ئەو سیفەت ئیرادە وتمان
«شٲنُها الترجيحعەرەبی» حادیسە بزان
ئەر بە ئیرادەی بەندە مەوجوودە
تەسەلسول دەوێ ئەوە مەردوودە
وەر بە ئیرادەی حەق «تعالیعەرەبی»یە
بەندە مەجبوورە، دەی تەقالایە
شیققی سانیمان دەڵێم موختارە
ئیرادەی مەخلووق باریی جەببارە
بەندە لەوێدا قەسدی مەهجوورە
«فی نفس تلْكَ الصّفَةْ مَجْبُورةعەرەبی»
«وَ هُوَ مَعْلوم بلا قيل و قَالْعەرەبی
لا يَسْتَلْزِمُ الجبرَ فی الٲفعالعەرەبی»
کەوا سادیرن لەو ئادەمزادە
«بَتوَسُّطِ تلك الارادةعەرەبی
كما فی ٲفعال جناب الباریعەرەبی»
بۆچ ئەو ئەفعالە سادیرە و جاری
بە تەوەسسوتی ئیرادەی موسنەد
«ٳلی ذاتِهِ القديم الٲبَدْعەرەبی»
«بِوَجْدِ الايجاب مَعَ ٲنَّهُعەرەبی
مختار فيها فاعْلَمَنَّهُعەرەبی»
«مُسْنَدْ الی الذاتِ بوَجْدِ الايجابعەرەبی،
وەكوو ئيرادەی خاليقی وەههاب
دەگەڵ موستەنید «الی غير الذاتعەرەبی»،
وەک ئیرادەی تۆ، کێ فەرقی دەکات؟
بە بێ ئیختیار هەردوو هەردوو هەس
حودووس و قیدەم بەینیانە و بەس
لەو سیفەتەدا بێ ئیختیارن
لە ئەفعالەدا هەردوو موختارن
بەڵێ بۆ هەر یەک وەسفێ موناسیب
موختاری خالیق، موختاری کاسیب
وایان کردگە عولەمای ئەبرار
لەگرەدا بەیان سیڕڕی ئیختیار
حەق عەتای فەرموو بەبێ گفتوگۆ
ئیرادەیێکی موتڵەقە بە تۆ
«ٳنّ عَلَّقْتَها بالخير فَخَيْرْعەرەبی
ٲو عَلَّقْتَها بالّضير فَضَيْرْعەرەبی
كَذا حَقَّقَ الفحولُ الٲحْرارعەرەبی
لكِنْ قَدْ بَقی لَنَا الاستفسارْعەرەبی»:
ئەو تەعەللوق و سەرفی قودرەتە
جەبرە ئەر خەلقی «ربّ العزَّةَعەرەبی»ە،
وەر خەلقی عەبدە ڕاسە ئیعتیزال
بەندە خالیقە بۆ بەعزێ ئەفعال
ئەڵێی: بە دڵدا ئەمە جارییە:
کەسبی بەندە ئەمر ئیعتیبارییە
بۆچ؟ ئەم مەسئەلە بە قەولی سیقات
«تشمَلُ علَی الٳعتبارِيّاتعەرەبی»
تەحقیقێ تر هەس نزدیکتر لەمە
بۆ لای ئیسباتی مەتلەبی هەمە
خولاسەی مەزهەب شێخی ئەشعەری
دایپۆشی ڕەحمەت باری یەکسەری:
هەر کەس تەتەببوع ئەحادیسی کرد
لە ئایاتەدا تێ فکری ورد ورد
لەم مەسئەلەدا لێی زاهیر دەوێ
حەق هەر ڕێی ڕەئیی ئەوی دەکەوێ
بەڵ لە هەموو بەحس ئوسوولی دیندا
هەر ڕایی ئەوە چاک چاک تەسکین دا
«ما خَالَفَ قَطّ ذلِكَ الجنابعەرەبی
قولَ السّنَّةِ وَنطْقَ الكتابعەرەبی»
کە عەقڵی داگرت زولمەتی غەسەق
شەوی ئیفتیراق تاریکەی فیرەق
نووری لەوامیع تەوحیدی ئەفعال
کە ئەووەڵ حاڵە بۆ ئەهلی ئەحوال
مەنبەعێکی ساف لە لێڵیی تەخلیت
عەری لە ئیفرات، بەری لە تەفریت
لە تەشاوی پاک نوبووەتەوە
هات وە ئیستیقبال ئەو حەزرەتەوە
«فبِشَمسِهِ فی خلق الٲعمالعەرەبی
ٳن مَحَا ضِيَا كوكَب الٲقوالعەرەبی
فاستَمِعْ لِمَا قَدْ يُتْلی عَلَيْكْعەرەبی
وَبَعْدَهُ الاختيارُ لَدَيْكْعەرەبی»
بە ئیستیلاحی کیتاب و سوننەت
عورفی عام و خاس ئەهالیی لوغەت
ئەم هەفت سیفەتە هەیە «كلٳجماععەرەبی»،
وەسەر بەندەدا موتڵەق بێ نیزاع
ئیسنادی ئەفعال هەر کەسێ بۆخۆی
دەدا ئەباڵ خۆی تەماشای دەکەی
فڵان تواناس، ئەو ناتوانا
ئەوە دانایە، ئەویان نەدانا
ڕویم و هەڵسام، دانیشتم، بردم
خواردم و کوشتم، نەمکرد یا کردم
حەتتا کە جەبری شوهرەی ئافاقە
مونکیری حیسسە هەر بەم سیاقە
غایەت ئەمەتە لە شک بەرییە
وەسف و فیعلی تۆ وەک ئی حەق نییە
نە خۆت وەک جەماد بە دڵ ئاوردن
نە خۆیچت بەو تەرز بە خالیق کردن
مەزهەبی قازی و فەلسەفە و ئوستاد
ئەوانیچ لاچوون نەیانکەین ئەو یاد
ئەمجار «انصافاًعەرەبی» ڕوو کە بەم لاوە
لەم مابەینەدا دوو مەزهەب ماوە
لە دەس ساحێب ماڵ هەرگیز دەرناچین
بیدزین، یاڵ و کلکی هەڵپاچین
«ٳنْ تنظُرْ الی المَبْدَء البَعيدْعەرەبی
وَهُوَ صِفَةُ المَبْدَءِ المُعيدْعەرەبی»
خەواس هەر بۆ ئەو، هیچ سابت نەکەی
بۆ خۆت، لازیمەی سیفەت هەر وەک خۆی
هەر مەزهەر بی تۆ خو سووفییەیە
ئەمە تەوحیدی سیفاتییەیە
ئەر وا ئیستیلاح عورفی خاس و عام
لەسەر سیفاتی بەندە هەس تەمام
مەبدەئی قەریب تێریتە نەزەر
سەبەبی عادی و مەحەل بی و مەزهەر
بۆ خەلقی حەق و ئیجاد و تەئسیر
«اِلی مَذْهَبِ الاشْعَری المصيرعەرەبی»
وجوودی مومکین یەک یەک وە بێ گەڕ
هەر یەک لە ڕاس خۆی ئەم پەڕ تا ئەو پەڕ
موسنەدە «عرضاًعەرەبی»، نە «طولاًعەرەبی» بە حەق
وەسائیت نییە مەپەڕ لەق ئەو لەق
مەبدەئی یەک یەک مومکینات یەکسەر
هەر ئەوە ئایا عەرەز یا جەوهەر
غەیر لەسەر سیفات قەییوومەکەی حەی
هیچ شەیئێ مەوقووف نییە لە هیچ شەی
ئەم موقەددیمە پاک و موتڵەقە:
موئەسسیری «فی الوجودعەرەبی» هەر حەقە
نە بوخار دەخڵی بۆ هەورە هیچ تەور
نە بەور و باران دەپرسێ لە هەور
نە بۆ ئابا هەس نە بۆ ئوممەهات
تەئسیرێ «ٲصلاًعەرەبی» بۆ مەوالیدات
بڵێ: ئەبەوین دەخڵیان هەیە
دەڵێین: ئادەمی و ئەدەب ئەمەیە
ئەگەر لابدا باوک بە موویێ
ئیلزامی دەدا عیسا بە فوویێ
دەڵێ مەڵێ: «نارْ ٳِحراق لَدَيْكْعەرەبی
«برداً سَلاَماً» سلامُ عَلَيْكْعەرەبی»
«قطعاًعەرەبی» ناوی قەتع دەوێری بردن
تێخ؟ زەبیح جواو دەگرێتە گەردن
لاکین بۆ عالەم ئەوسەر تا ئەم سەر
«كما للشَرْعِ الٲظهرِ الٲنورعەرەبی»
زەهر و بەتنێ هەس بزان بە یەقین
«وَلِذَا البطنِ بطنّ لسبعينعەرەبی»
هەر بەتنێ لە شەرع شەریفی ئەقوەم
ڕەبتی هەس دەگەڵ بەتنێ لە عالەم
بۆ هەر بەتنێکی ئەحکامێ هەیە
بۆ هەر شەخسێکی مەقامێ هەیە
«وَالله ٲعْلَمْ بِتِلْكَ البُطَونْعەرەبی»
ڕێ بۆ کەس نییە مەر بۆ «راسِخونعەرەبی»
لە ئیجمال و ئەسل تا تەفسیل و فەرع
«ٳلی ظَهْرَی العَالَم وَالشَّرْعْعەرەبی»
مەداری ئەحکام شەرعی زاهیرە
لەسەر عالەمی زاهیر دائیرە