mibḧis firq alxilq walaktisab û alٲradة û alqidirة û alٲxityar 2
Li pirtûka:
Eqîdey Merziye
Berhema:
Mewlewî (1806-1882)
10 Xulek
740 Dîtin
ḧîkmetê heye lem tertîbeda
lem nezim û nesq zor ’ecîbeda
erçî ’eqłî min derkî tê naka
ser berewjûr ya berewjêr řaka
dełên: ta temîz ebeyn bikewê
umûr muxtelît muştebîh newê
yekê ḧakim bê, yekê meḧkûm bê
yekê xadîm û yekê mexdûm bê
yekê şagirde, yekê ustade
ewe nuqsane, eme zyade
ewe syahe û em yeke sifîd
ewe mufîde û emyan mustefîd
fiłane bawke, ewe le ewlad
ledway ewlad pêy dełên eḧfad
le buxare hewr, le hewre meter
le meter gya ser têrête der
muqeddem nawî niryage sebeb
be mu’exxeryan dełên musebbeb
herdûla her xelq řebbî hadîye
sebebîyetyan emrî ’adîye
le qudretî ḧeq ’adet carîye
ew tête wicûd, em dyarîye
«yumْkînْErebî» ar bwê û îḧraq her newê
ya îḧraq we bê agir hełkewê
lizûmî ’eqłî le beyne terîd
«yefْ’elْ ma yişa, yeḧْkumْ ma yurîdْErebî»
çunke to çawit wa pêy dekewê
weha dezanî emyan lew dewê
mebsûte û meqbûz bê destełat fey
«huwe almusْteqîl fî alxelْqî lilşّeyErebî»
her be xelqî ew gişt dête ’eyan
sîfatî ’ebdîç degeł xaseyan
qudret degełî te’elluqîda
têrête wicûd le ademîda
kewa meşhûre be îstîta’e
«me’e alfî’ْliْ ’înْde hizî alsînّa’eةErebî»
wek selametîy esbab û alat,
ke teklîf te’wîl leser ew dedat,
be îstîta’e ewîç naw debrê
«menî asْteta’eErebî...» be delîl dekirê
ke bendey mewsûf gêřa bewane
kirdî be meḧel ew sîfetane
qudretî «me’e alte’elّwiqErebî» awird
řas degełî fî’il muqareney kird
ew fî’le def’î xalîqî wedûd
«ti’qîbaًErebî» zatî têrête wicûd
bende lewêda dewê be muxtar
bo teklîfî şer’ dewê be medar
eger we bê ew qisey mezkûre
xelqî fî’lî kird bende mecbûre
xulase ’adet carîyey ḧeqe
ew xełqî sebeb ’adîy em xełqe
ta bende bewterz neka be muxtar
teklîfî şer’î lê naka cebbar
nîşaney şêwey muxtarî çîye?
teyessur bo ew terk û fî’lîye
ewe ’elamet namuxtarîye
bê teyessurî û îztîrarîye
ḧałetî ewweł teklîf be ḧîkmet
ḧałetî duwem ’efwî be řeḧmet
wîcdan farîqe «bebْne alḧaletîْnْErebî»
bîna le wus’et teklîf tête beyn
her çî «’adةً fî alûsْ’ehErebî» newê
bew çişte teklîf nawê hełkewê
ew muqarene ke pêy dełên kesb
îcad ledûye bo toye «feḧesْbiْErebî»
zahîrî eḧkam şer’î tahîre
menatî ewan fî’lî zahîre
ew meḧellîye û ew mewsûfîye
ba te’sîr newê boyan kafîye
leser her fî’lê be bê giftugo
mute’elleqe bo qudretî to
ersed ke heye te’sîrî derbes
leser ew fî’le teklîf le to hes
wa muqarene bê te’sîr mawe
kesbî eş’erî tefsîr kiryawe
nîsbetî mede ebał weqaḧe:
qudret bê te’sîr meḧiz îstîlaḧe
lelay xot qudret wa bikey teḧrîr
le mefhûmîda mu’teber te’sîr
nefîy te’sîrit ke be dił awird
ewaha nefîy qudretit hem kird
ya wextê qudret te’sîrî nebû
ewa îstîḧqaq ceza lenaw çû
qudret wesfêke, eger hest derk,
«yesîḧّû mînْha zalîke alimizkurErebî»
boç eger qudret xudayî newê
ew fî’le bewîç her mewcûd dewê?
lakîn be qudret qadrî me’bûd
ew fî’le çunke deyête wicûd
dewê qudretî bendey piř teqsîr
«muqarin alfi’lî mînْ ẍîr tٲsîrErebî»
beł witgyane ’ulemay qade:
qudret wesfêke ewdûy îrade
mu’essîr wê wek qudretî «zu alxilqErebî»
yaxo kasb wê wek qudretî xelq
me’nay te’sîrîç eger leyad wê
we nîye munḧesîr her «fî alaycadErebî» wê
mudde’î agay hîç le xoy nîye,
sebeb bê te’sîr dełê bo çîye?
er neyê be hewr tirş û tałewe
nawa kel û pel kes we małewe
er neda baran pełe le zewî
key e tedarek cûtit dekewî?
er agir newê min key bizanim
arebiř bikem dewrî xermanim?
xelqî qudret řebit le minda newê
çilon bizanim ew fî’le dewê?
to xot kesêkî mu’rîz le ḧeqî
eş’erî fermûy: to musteḧeqî?
bê îstîḧqaqî zererî çîye?
be fezil û ’edle be ’emel nîye
er dełêy ew kesb ze’îf bewtewre
boç layqe bew ’îqabî gewre?
dełêm ew kesbî ze’îf bewtewre
boç layqe bew sewabî gewre?
er lem mamełe xeberdar dewî
to fanî dedey, baqîdar dewî
xusûs wicûdit lewe mustefad
«leyْse ’eleyْhî ḧeqّ lil’îbadErebî»
mełê, wek nałêy îcadî îḧraq
«be’ْde mesّ alnarErebî» boç deka xellaq?
leduway ewe boç ew sewabe?
ya duway ewe boç ew ’îqabe?
er texsîs bika be’zê be sewab
wer texsîs bika be’zê be ’îqab
bende bendey xoy mułkîç mułkî xoy
kwa zułim û sitem? her çene dedey!
bełê mediḧ û zem ḧesen û bê feř
be î’tîbarî meḧellîy bê geř
er baranî xeyr be řoj û be şew
le hewrî wicûd merḧemetî ew
nebarê weser ’edemda tawê
’edemî her şeř têrêtem nawê
pes er sewab da weh weh lem fezłe
weger ’ezab da beh beh lem ’edłe
sîřřî mezhebî şêx, er beyan bê
deşê mudde’a temam ’eyan bê
tewḧîdî ef’al muqtezay wase
qudretî bende bê te’sîr řase
nîsbetî fî’lîç ḧeqîqet dedrê
«yeḧْtemîlْErebî» tewcîh bem terze bikirê
sîfatê kewa le êmeda hes
mebadîy ef’al îxtyarîyes
le xoyan menas xewasî ewan
mezherî xewas sîfatî xudan
îzhar deka ḧeq xebîr û ’elîm
«ḧusْnî alxiwasّErebî»y sîfatî qedîm
le sîfatekey êmeda weha
«’elî wîcْheةy netّesîfْ bihaErebî»
wek dełên ke nefis ḧeyî «balzatErebî»e
bedenîç ḧeyye her bew ḧeyate
beł dełên: «bî’eyْn ٳرەادەتیها,Erebî
’eyْnî ’ilimha, we qudirtîhaErebî»
murîde û ’elîm, qedîre beden
bê eme mecaz boy qerar biden
leber îxtîlaf enwa’ û eşxas
îzharî deka be çend new’î xas
le zî’if û quwet, qîllet û kesret
ye’nî mwafîq bo qabîlîyet
be îşarey řût xo deda le řût
«bîy yesْme’ْ we bî yubْsîrْErebî» defermût
mesela: qudret beşer, bişnewe,
mezherî te’sîr qudretî ewe,
te’sîrê kewa zahîr «fî alxilqErebî»e
her te’sîrekey qudretî ḧeqe
«’elî تەفەاûûتْ ٲzْherehu fîErebî
qidirة alxilqî balfizlî alufîErebî
fizake alfizlu alsّadîru ’enّaErebî
sadîr ’enhu qit’a, likînّaErebî
zalîke alfî’le qa’îmّ binaErebî
بلاە şubْhة, la bîrbّnaErebî
lanhu mînْ awsaf alacsamErebî
تەعەالی ’enhu xalq alٲnamErebî»
em teḧrîre çak le meḧzûr pake
ne tewarude û ne îştîrake
boç ew te’sîre bew dewê sidûr
her yek te’sîre deyête zuhûr
weha ke wesfî ḧeq te’alaye
dîsan be řasî wesfî em laye
te’sîrî ewe çunke xudsere
te’sîrî eme çunke mezhere
«firqّ litîfu fî albeyْnî ٳsْme’ْErebî»
ew be esalet, em be «baltibi’Erebî»
qyamî me’nay waḧîd be emreyn
be îttîsafî «leyْse fîh şeyْnErebî»
her wek îttîsaf be wesfî sîr’et
bo muteḧeřřîk, lebo ḧereket
bo bende wîcdan «ٲwizḧî alsubulErebî»
bo ḧeq be delîl îstînadî kul
«ٳsْnadu alٲfi’al lilirbّ alhadîErebî
kٳyisnadha alî ali’badErebî
ٲy baliḧqeyqeةْ ٳlî altirfeyْnْErebî
la ticuّez ٲsْlaً fî za albînErebî»
bełê wacbe îḧtyat bikeyn:
mûhîm ebał ḧeq hîç îsnad nedeyn
her wek akîl û şarîb û fasîq
nek mîslî mu’tî, xalîq û řazîq
er dełêy: zahîr lem teḧqîqeda
nayełê ḧesrî xełq le ḧeqeda
dełêyn: me’nay xelq îcadî tamme
tabî’î ’îlmî temam û ’amme
’îlmî tefsîlî wa nebê mechûl
şey’ê le hîç cuz le eczay mef’ûl
xo ’îlmekey to naqîse û mucmel
’erî le tefsîl axir û ewweł
em qudretî to û em xwahîşî to
ełbet tabî’e be danşî to
hergah ke metbû’ weha hełkewê
ḧałî tabî’it lê me’lûm dewê
mezher egerçî řase mezhere
le hem ’înanîy muzhîr ewdere
kesbêkî heye be mucawere
ne «balmirّةErebî» hîç, ne mukabere
biłê be fanos: em zew’e î tos
çilone degeł şem’î naw fanos?
emla û ewlame mîsalî «ٲûْlîErebî»
nîye, «lilh almeselu alٲ’ilîErebî»
bê kemim û keyfî pêm dełê: mełê
emma çî bikem ke «mişkaةErebî» dełê
pes ew te’sîrî îxtyarîye
bem weche mensûb ebał barîye
kewa tabî’e bo qudretî ew
qudretîç bo ’îlim îradetî ew
xelqe û lewêda hîç neqsî nîye
fî’lekeyç dełêyn pêy: mexlûqîye
emma «mînْ ḧîsuErebî» qudretekey to
’îlim û îrade û fîtretekey to
qet’î nezer key le mezherîye
le hem cîwarî û le meḧellîye
ke pêy mewsûfî û pêy dewî muxtar
le wîcdaneda hîç nîye dyar
lewe wityan: xelq îcadî tamme
lêt neşêwye çakî bifame
yanîhay fî’lî xalîqî ekber
nîye le terzî kirdarî beşer
fî’lî ew xelqe û temam û cêgîr
îcadî me’dûm «wacb alitٲsîrErebî»
kesbe û nuqsane fî’lekey ’îbad
«لاە tٲsîre leh la we la alaycadErebî»
bełê çun te’sîr lew deyête der,
lêy îsnad dedrê û dewê we mezher,
pêy dełên: wesif û te’sîrî ewe
le xelq û te’sîr dûr ewe kewe
wîcdan wehaye dyare lêwe
to her çitêkî depêçyey pêwe
ba nełên: bese le ’eqłî derçû
«la xalîqe la mûcîdْ ٳliّa hûْErebî»
boç îcad û xelq leber çend delîl
pêy dewê ’îlmî muḧît be tefsîl
«ḧeserّ fî allihî za al’ilmu alٲkimelErebî
fanḧeser alxilqْ fîh, ’ezّe celّeErebî»
emma bo mutłeq fî’il û îxtyar
’îlmî tefsîlî nadrê qerar
îsnadî ef’al wa ḧeqîqî bû
le des qudretî êmeyç tesîr çû
mezheb û meşreb şêxî eş’erî
’eyan bû bîzan nek be serserî
xewassê ke hes bo sîfatî nas
hergah xewassî sîfatî xudas