٤

نها ژی دۆرا سەید و نێچیرا هەڤۆک و جملا کوردییە. هەڤۆک و جملا کوردی کۆ جەلادەت بەگ ژێ رە ناڤەکێ نو دیتیە؛ کۆمەک... وەخت، وەختا لهەڤانین و رێزکرنا کۆمەکانە. ئێدی وەخت هاتیە کۆ جەلادەت بەگ کۆمەکێن کوردی یێن قەدەخەکری بینە زمێن و وان بدە ئاخافتن، روهـ و ژیانەکە نو بدە وان.

هاوار هەو دەردکەڤە، ئەو د کووراهیا دلێ جەلادەت بەگ دە و ل سەر رەفێن مالا وی رادزێ. هەیە کۆ ئەو، جارەکە دن، ژ خەوێ هشیار بە. جەلادەت بەگ ل هێڤیا وێ رۆژێیە. لێ نها ئەو د خەوەکە شێرین دەیە. تەڤی ڤێ یەکێ، جەلادەت بەگ دخەبتە، دنڤیسە، لێدگەرە. ب ئالیکاریا کۆڤارێ، ئەو گهیشتە هەدەفێن کۆ وێ دابوون بەر خوە. وی کۆڤارەکە خوەروو ب زمانێ کوردی دەرخست، تێ دە ئالفابەیا خوە یا نو یا لاتینی جەرباند و هێدی هێدی ئەو کر بنگەها نڤیسینا کوردی، قاعدەیێن نڤسینا کوردی ئانین پێ، فۆلکلۆر و زارگۆتنا کوردی بەرهەڤ کر و بەرهەمێن ئەدەبیاتا دەڤکی د کۆڤارێ دە وەشاندن، هین شایر و نڤیسکارێن نو یێن زمانێ کوردی دەرخستن، بەندێن جەلەبێن جهێ نڤیسین، شیرێن خوە وەشاندن، ئایەت و هەدیسێن ئۆلا ئیسلامێ، ب وەرگەرا برایێ خوە کاموران، د رۆپەلێن کۆڤارێ دە وەشاندن... ئو وێ هین گەلەک تشتێن دن ئێن نڤیسینا کوردی سەراست کرن.

نها ژی وەخت هاتیە کۆ ئەو کۆمەکێن کوردی، ب نەقش و رەنگێن جهێ، ب هەڤ ڤە گرێدە، وان بهوونینە. یانێ ئەو دخوازە رۆمانەکە بنڤیسە و رۆمانا کوردی ئاڤا بکە. وەخت ل ڤێ خوەستەکێ تێ. تەڤی کۆ ئەورێن رەش ئەسمانێن دنیایێ ڤەگرتنە، دنیا هێ ژێ ئارام و سایی یە. بارانا رەش هێ دەست ب بارینێ نەکریە. پشتی هاوار-ێ، وی نها بێتر وەخت ژێ هەیە. ئو یا هەری گرینگ، زارۆکەک ل رێیە. گەرچی کۆڤار کەتیە گۆرێ، لێ رۆشەن خانمێ مزگیناهیا زارۆکەکێ نو دایە وی؛ ئەو ل هێڤیا زارۆکەکێ نە.

جەلادەت بەگ ئێ ببە باڤ. زرباڤێ ئوسەیمایێ دێ د دەمەکە کورت دە ببە باڤ ژی و تەڤی رۆشەن خانمێ، ئەو ئێ برا یان ژێ خوەهەکێ یادیگارێ ئوسەیمایێ بکە. پشتی کۆ رۆشەن خانمێ خەبەرا پیرۆز ب جەلادەت بەگ گهاندیە، وی ژی رۆشەن خانم و ئوسەیما وەرگرتیە و هاتیە لوبنانێ. ئەو نها ل بێرووتێ نە، ل تاخا قەسرا مەزن کۆ ل سەر گرەکێ بێرووتێ ئاڤا بوویە، ل پانسیۆنەکە پاقژ و بێدەنگ. زەریا سپی و هەموو بێرووت ل بەر لنگێن وانە. ژ وان هنەکێ ب دوور قەسرا مەزن کۆ ناڤەندا کارێن سیاسی یێن لوبنانێیە و دلێ فرانسزان ل ور هلداڤێ، ب هەموو بەدەویا خوە، دخویێ. دار و بەر، داهل و دارستان، مینا خالیچەیەکێ، راخستی نە. بێرووت، گەنجینەیا رۆهلاتێ، کۆ هەموو دەور و دەوران، هەموو رەنگان، زمان و ئۆلان هەمبێز دکە، مینا هەر جارێ، نها ژی، هەمبێزا خوە ژ جەلادەت بەگ و مالا وێ رە ژی ڤەدکە.

جەلادەت بەگ، رۆشەن خانم و ئوسەیما د قاتا دووەمین ئا پانسیۆنێ دە نە. ژ بەر تەڤدیرێن عەولەهیێ، وان قاتا ددویان خوەستیە. قاتا وان ژ دو ژووران، متباخەکە بچوک و سالۆنەکە تەنگ و درێژ تێ پێ. لێ شانەشینا قاتێ، ب سەرێ خوە، هێژایی هەر تشتییە. بەرگەهـ و دێمەنێن شانەشینێ بێپایانن.

مینا ڤی دانێ ئێڤارێ.

ژ دەر و دۆر بیهنا ئاخێ و دار و بەر دفوورە. ل ملێ چەپێ یێ شانەشینێ، ل سەر چیان، کەسکەسۆرەکە زێرهێلی، ب هەموو رەنگێن خوە، دبرقە. بەری نها ب بیستەکێ، بارانەکە بۆش ب سەر گرێ قەسرا مەزن دە هات، ب قاسی کێلیەکێ باری و وندا بوو. نها چیا ب رەنگێن کەسکەسۆرێ دچرووسن.

لوبنان و بێرووت ب رەنگێن کەسکەسۆرێ دچرووسن. هێڤی ژ لوبنانێ دفوورە. ئەو گرەوێن کارکەر، ئەسناف و پارێزگەران، سەرهلدانێن کەساب، گۆشکار و نەجاران، شەر و پەڤچوونێن گەل و تەریقەتان راوەستایە. ژیانا ئابۆری هێدی هێدی ب سەر خوە ڤە تێ. ژیانا سیاسی نەرمتر دبە. ل فرانسایێ، پشتی هەلبژارتنا گشتی، حکومەتەکە نو یا ئێنیا گەل، ب سەرەکیا لەۆن بلوم، هاتیە سەر حکوم. پشتێ گوهەرینا حکومەتا فرانسایێ، ل لوبنانێ ژێ هلبژارتن چێبوویە و سەرەکەکێ نو یێ لوبنانێ، (نە فرانسز)، ئەمیل ئەددێ هاتیە هلبژارتن. تەڤی عەور و بارانێ، دنیا نەرم و گەرم دبە. رەنگێن کەسکەسۆرێ دخوین.

جەلادەت بەگ ئێ، د دارا دنێ دە، جارا یەکێ، ببە باڤ، ببە خوەدی زارۆک. ژ نها ڤە، وان ناڤ ژێ حازر کرنە؛ ئەگەر زارۆک کور بە، ناڤ ئێ ببە سەفتەر، ئەگەر ئەو کەچ بە، ناڤێ ببە سینەمخان.

ما ژ وێ رۆژێ خوەشتر رۆژ هەیە کۆ مەرڤ دەست ب رۆمانا کوردی بکە؟ جەلادەت بەگ ل شانەشینێ رونشتیە و وەها دفکرە. وی ماسا پۆرتاتیف ڤەکریە، پێشگیرەکێ فرەهـ ئاڤێتیە سەرێ، تەیفکەکە تژی مەیوە دانیە سەر ماسێ، دەڤێ شووشا ئاراقا لوبنانی ڤەکریە، ئیستکان داگرتیە و دفکرە؛ نها ژی هووناندنا گۆتن و کۆمەکێن کوردی دڤێ، رۆمانەکە رۆنی دڤێ.

بەری کۆ ئەز گۆتنێ بینم سەر رۆمانێ، دڤێ ئەز چەند تشتێن بچوک کۆ تە ژ بیر کرن، ببێژم و ب بیرا تە بینم.

یەک؛ مە هن تشتێن دن ژی د هاوار-ێ دە ل دار خستن؛ کتێبخانا هاوار -ێ و د رۆپەلێن کۆڤارێ دە بەشەکی فرانسزی. د بن سەرناڤێ «کتێبخانا هاوارێ» دە، من هن کتێبۆک وەشاندن و بەلاڤ کرن. «رێزانا ئەلفابیا کوردی» و «رۆپەلننە ئالفابێ» دودۆ ژ وان کتێبۆکان بوون. ب ئالیکاریا وان، کورمانج خوەندن و نڤسینا زمانێ خوە یێ مادێرێ هین دبوون. هەچی بەشێ فرانسزی بوو، من گەلەکی بالا خوە ددا پێوەندیا زمانێ کوردی و جیهانێ. من دخوەست فرانسز و ئەوروپایی ژی د وارێ زمان، ئەدەبیات، چاند و هەینێن کوردی دە سەروەخت بوونا. ب خێرا وێ بەشێ، مە گەلەک پێوەندیێن هێژا و بکێرهاتێ ئانین پێ.

دودۆ؛ د وێ ناڤبەرێ دە من دو کتێب نڤیسین. یەک ب فرانسزی، یەک ب ترکی. یەک ب ناڤەکێ موستەئار، یەک ب ناڤێ من. یا فرانسزی کۆ من هێ د سالا ١٩٣٠ -ئێ دە، گاڤا ئەز یەک ژ سەرەکێن خۆیبوونێ بووم، نڤیسی، ل قاهیرێ، ب ئالیکاریا کەکێ من سورەیا، دەرکەت. کتێبێ کۆ ناڤێ وێ «La question kurde, ses origines et ses causes» بوو، تێ دە گەلەک ئاگاهیێن بنگەهین هەبوون و من ب ناڤێ «Dr. Bletch Chirguh» نڤیسیبوو، ئەز باوەرم، گەلەکی ئالیکاری کر کۆ دنیا کوردان، هنەکێ، ژ نێز ڤە، بناسە. کتێبا ددویان کۆ من نڤیسی، د ئەساسێ خوە دە، نامەیەکە درێژ بوو کۆ من ژ سەرەکێ کۆمارا ترکیێ مستەفا کەمال پاشا رە شاندبوو. من ئەو کتاب ژی سالا ١٩٣٣ -ئان، پشتی کۆ من دەڤ ژ خۆیبوونێ بەردا، نڤیسی. رەژیما نو یا ترکیێ سیاسەتەکە ئەجێب دمەشاند. ل ملەکێ وێ هەر تشتێ کوردی و کوردانیێ قەدەخە دکر و کورد ژی مینا ترکان دهەسباند، لێ ل ملەکێ ژی بەحسا ئەفوویەکە گشتی دکر. ئەڤ جەلەب سیاسەت شاش بوو، نێرین ڤاژی بوو. ل سەر داخوازا هەڤال و دۆستان ژی، ئەز رونشتم و من نامەیەکە درێژ ژ مستەفا کەمال پاشا رە نڤیسی. من و وی هەڤوودو باش دناسی. وی مال و مالباتا مە ژی باش دناسی. ژ مالباتا مە یا فرەهـ هن کەس ژی بووبوون مشاور، وەزیر و بەردەڤکێن وی یێن گرینگ. من ناما خوە، ب ترکیەکی پاقژ و ئووسلبەکە نەرم، ب ناڤێ «Türkiye Reisicumhuru Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine»، نڤیسی و ژێ رە شاند. نامە نەرم، لێ رەخنەیێن تێ دە گەلەکی هشک بوون. من د نامێ دە، تەڤی هەبوون و دەولەمەندیێن زمان و هەینا کوردی، شاشیا سیاسەتا «تورکزاسیۆنێ» نیشان ددا و وەها دگۆت؛ «پاشا حازرەتلەر، هەکە هوون دخوازن گرێکا کوردێ چارەسەر بکن، هنگێ رێ حەق و هقووقە، نە کوشتن، قەدەخەکرن و ئینکارە.» وێ ناما کۆ من د هەشتێ کانووناسانیا ١٩٣٣ -ئان دە خەلاس کر، د ناڤ کورد و ترکان دە دەنگ دا. لێ ل ملێ دن وێ ریا ڤەگەرا وەلێت و ستەمبۆلێ، یەکجار، ل من گرت. ئەز هەو دکاریبووم، ب کەشتیا پەیێر لۆت بچووما ستەمبۆلێ، من جارەکە دن، بۆسپۆر، کادکۆی و گالاتا بدیتا. من خەونێن وەها هەو دڤیان... (لێ کی دکارە رێ ل خەونان بگرە؟ من بریار دابوو، لێ خەونان ل من گوهداری نەدکرن، ئەو دهاتن، وان ئەز دبرم Bospor، Kadiköy, Kiziltopark و گالاتایێ...) نها ئەم ڤەگەرن سەر رۆمانێ. پشتی ڤان کتێبێن کۆ من قال کرن، هاوار و کتێبخانا وێ، ئێدی وەخت هاتبوو کۆ من بکاربوویا رۆمانەکە کوردی ژی بنڤیسا. هێ ل ئالەمانیایێ، گاڤا مۆنیکایێ، پشتی شەڤەکە درێژ، سەرێ خوە داتانێ سەر سینگا من و د خەو رە دچوو و ئەز ژێ ڤەدگەریام ناڤ رۆپەلێن «ژانێن وەرتهەرێ خۆرت» ئا گۆتە، هێ هنگێ، من ژ خوە دپرسێ؛ «ما کورد ئێ کەنگێ دەست ب نڤیسینا رۆمانەکە وەها بکن؟ ما ئەز نکارم بجەربینم؟..» پشتی سالێن درێژ و شەڤێن بێهەژمار ئێن درێژ، ئێدی وەختا جەرباندنێ هاتبوو. من ئێ دەست ب رۆمانا خوە بکرا. من ئێ چ بنڤیسا، قالا چ بکرا؟ من، ب قەولێ کوردێن بەهدینی، ب مسۆگەری، نزانیبوو. لێ من دخوەست کۆ رۆمانا من ب کوردی بوویا. ئەو رۆنی بوویا. وێ قالا دەرد و کەسەرێن دیرۆکی یێن کوردان بکرا، لێ رۆنی و ب هێڤی بوویا. وێ، مینا چیرۆکێن شەهرەزادێ یێن «هەزار و شەڤەکێ» ڤەبگۆتا، ژێ بیهنێن جهێ یێن مسک و ئەمبەران بهاتا، مینا کەسکەسۆرا وێ رۆژێ رەنگین و پرەنگێ بوویا. ئو مینا پەلێن گولەکە سۆر، ئەو، پەل ب پەل، ببشکۆڤیا.

رۆمان گەشی و دەولەمەندیا زمانان، بیهن و تاهما جڤاتان بوو. زمانێن کۆ خوە ب رۆمانان گهاندبوون، هەو دمرن. رۆمان، هەکە ئەز ب گۆتنا باڤ و کالان ببێژم، هەسپێ رەوان و بەزا یێ ئەدەبیاتێ بوو. من رۆمان دڤیا.

جەلادەت بەگ قەدەهێ دبە دەڤێ خوە و حەتا دلۆپا داوی، وێ، ب جارەکێ، لێ هێدیکا ڤەدخوە. پاشێ ژی ئەو سەرێ خوە رادکە و ل دۆرالێ دنهێرە. هەموو تشتێن کۆ نڤیسکارەکێ دکارە ببینە، ل بەر وی نە؛ کەسکەسۆرەکە یەکتا و رەنگێن وێ یێن جهێ و ژیندار، یەکیتیا ئەسمان و ئاڤا شین، ئاسۆ و هنگوورا کۆ هێدی هێدی دقولپین سەر رەنگێ سۆر، زنجیرا چیایێن ل پشت باژێر، ئاڤاهیێن باژارەکێ هەفترەنگی. هەموو تشتێن کۆ دکارن بێن گوهێ نڤیسکارەکێ، ل دۆرالیێن وی نە؛ فەشافەش و گوژینا ئاڤێ، ڤیچەڤیچا تەیر و چڤیکان، قەپقەبا کەوان، شهینا هەسپان، کالینا بەرخان، دەنگێن دوور ئێن شێنیان و تەپتەپا دل، دەنگ و پەژنێن نەخویایی یێن دل...

جەلادەت بەگ دەفتەرا ل سەر ماسێ، هنەکێ، بەر ب خوە تینە، وێ ڤەدکە و ب پێنووسا خوە یا رەش و درێژ، د رۆپەلا یەکەمین دە وەها دنڤیسە؛

ناڤ: هەیڤەرۆن

گەنگرە (چەشن): رۆمان

دەستپێک: رۆنی، رۆناهی... مێهر لشت، یانی هنەکی دن رۆناهی...