١
ئەڤ فۆتۆگرافا دەهان ئا بیرا قەدەرێ کۆ سێ کەسان نیشان ددە، فۆتۆگرافەکە تایبەتییە. ئەڤ فۆتۆگراف د ناڤ هەموو فۆتۆگرافێن رۆمانێ دە خوەدێ جیهەکێ خاسە. فۆتۆگراف، یا شۆرەش و شۆرەشگەرێ، چەک و چەکداری یێ یە. فۆتۆگراف، یا هەیاما تەڤگەر و رێکخستنا خۆیبوونێیە.
فۆتۆگراف نیشانا کەل و بەست، داخواز و جۆشا رابوون و سەرهلدانێیە.
ل فۆتۆگرافێ سێ کەس دخوین؛ جەلادەت ئالی بەدرخان، لەهەنگێ ڤێ رۆمانێ، قەدری جەمیلپاشا و ئەکرەم جەمیلپاشا، پسمامێن هەڤ ئێن مان و نەمانێ، دۆستێن جەلادەت بەگ، رێبەرێن نۆ یێن پارتیا خۆیبوونێ. هەرسێ هەڤال، هەرسێ رێبەر، ل کێلەکا ماسەیەکە درێژ رۆنشتنە. ل بەر وان، ل سەر ماسێ نەخشەیەک هەیە. وان نەخشە ڤەکرنە و ب دیقەت لێ دنهێرن. جەلادەت بەگ ل کێلەکەکە ماسێ، ئەکرەم بەگ ژێ ل کێلەکەکە دن رۆنشتنە. قەدرێ بەگ د ناڤبەرا هەردویان دەیە. هەرسێ ل کێلەکا هەڤ رۆنشتنە و ل ناڤ و خێزێن نەخشی دنهێرن.
کنجێن کۆ ل سەر وانن، کنجێن هەیاما خۆیبوونێ نە؛ کنجێن چەکداران. ل سەر ملێ قەدری بەگ چاکەتەک هەیە. وی چاکەت ل خوە نەکریە، لێ ئاڤێتیە سەر ملێن خوە. جەلادەت و ئەکرەم بەگ ب تەنا قوتکن. چەند قومچکێن ژۆر ئێن سینگی یێن جەلادەت بەگ ڤەکری نە، پۆرێ وی کن قوسیایی، سمبێلی وێ هاتییە. وەلێ دخویە کۆ ئەو، ژ چەند رۆژان و ڤر ڤەیە، کور نەبوویە. کنجێن هەردو پسمامان، قەدری و ئەکرەم بەگان، ب شال و شەپکێن کوردان دشبن. شال و شەپکێن کۆ د لەج، پێڤەچوون و شەران دە کنجێن هەری باشن. قوتکێن وان ژی، ژ قوتکێ بێتر ب کراس دشبن و حەتا قرکێ، ب قومچکان، گرتی نە. سەرێ جەلادەت بەگ ڤەکرییە، پۆرێ وی تەڤیهەڤە، لێ یێن قەدری و ئەکرەم بەگان ب کۆلۆزەک و شارەکێ ل دۆر پێچایی گرتی نە. سمبێلێ وان ئێ بادایی پر خوەش ل جل و بەرگێن وان تێ.
حەتا ڤێ دەرێ، تەڤی کنجێن قەدری و ئەکرەم بەگان، فۆتۆگراف تشتەکێ زێدە نابێژە. مەرڤ دکارە باوەر بکە کۆ ئەو ل سەیرانگەهەکێ نە و ل نەخشەیەکە، ئەم ببێژن، وەلاتەکێ ئاوروپایێ دنهێرن... یان ژی ئەو ل سەر ریا نێچیرێ نە. لێ دو تشتێن دن ئێن فۆتۆگرافێ هەموو فۆتۆگراف ئیزەهـ دکە؛ چەک و پووساتێن ئەکرەم بەگ و مۆهرا ل سەر ماسێ. بەلێ، ئەکرەم بەگ ب چەک و رەختە. تفنگەکە زیڤهێلی یا شەشخانا هەلقەدار د ناڤبەرا هەردو لنگێن وی دەیە. تفنگ بەر ب ژۆر، بەر ب ئالیێ ناڤلوویێ راوەستایە. وی دەستێ خوە یێ راستێ دانیە سەر لوولا تفنگێ و ب وی ئاوایی ل نەخشی دنهێرە. وی رەختەکە ب کەسپکان نەقشکری ل پشتا خوە گرێدایە، چەنتەیەکە رەش ئا ئەسکەری و جەودکەکێ بچۆک ژی خستنە ملێ خوە. تفنگ، کەمەرا تفنگێ، چانتا ئەسکەری، جەودک و رەخت، ب قومچکێن زیڤین، ب نەقش و خەمل، دبرقن. ئەکرەم بەگ هەموو تەڤدیرێن خوە ستەندنە؛ ئەو، ژ بۆ چیایێن ئاسێ، وارێ سەرهلدانان، ئامادەیە!
مۆهرا ل سەر ماسێ ژی مۆهرا پارتیا خۆیبوونێیە. مۆهر هەرتم ل نک سەرەکانە و سەرەک هەرتم کار و شخولێ خوە ب مۆهرێ دبینن و دگەرینن. چەک، رەخت، مۆهر و بالا وان نیشان ددن کۆ ئەڤ هەرسێ هەڤال ب کارەکێ گرینگ ئێ ئەسکەری رابوونە، بەلێ، ب شخولێ سەرهلدانەکە کوردان کۆ پارتیا خۆیبوونێ ل پەیە، مژوولن.
فۆتۆگراف ل کۆ و کەنگێ تێ کشاندن؟ نە فۆتۆگراف ب خوە، لێ دەستنڤیسا خوار و خوەش ئا جەلادەت بەگێ کۆ ل پشتا فۆتۆگرافێیە، ڤێ یەکێ دیار دکە؛ هاسچە، تەمموز، ١٩٣٠ .
ب ڤی ناڤ و نیشانا جیهـ و وەختی ئێدی فۆتۆگراف ب هەر ئاوایی دیار دبە؛ فۆتۆگراف، ئا هەیاما دژوار ئا شۆرەش و سەرهلدانانە. سالێن داویا ١٩٢٠ -ئان و دەستپێکا ١٩٣٠ -ئان، ژ بۆ کوردان، سالێن گەلەکی ئالۆز، تەڤیهەڤ و دژوارن. کوردان شکەست ل سەر شکەست خوارنە. سەرهلدانا وان ئا ١٩٢٥ -ئان تێک چوویە و سەرەکێن سەرهلدانێ ل باژارێ هەری مەزن ئێ کوردان دیاربەکرێ، ب دار ڤە بوونە. سەرهلدانێن وان ئێن ١٩٢٦ -٢٧ -٢٨ -ئان ژی بێهاڤل مانە. پێلێن سەریهلدانان، ژ بەر گەلەک سەبەبان، شکەستنە. لێ سەرهلدان ددۆمن، ب گۆتنا پارتیا خۆیبوونێ، هێڤی نەچلمسیە. نها، د داویا سالێن ٢٠ -ئان دە، کوردان ئالا سەرهلدانێ، ئیجار، ب رێبەریا پارتیا خۆیبوونێ، ل دۆرا چیایێ ئاگریێ هلدانە. لێ سەریهلدانا کۆ د دەستپێکێ دە خورت و گەش بوو، نها، نکارە ب پێش کەڤە. دۆر لێ تێ گرتن و نەفەس لێ دچکە. رەژیمێن ترکیە و ئیرانێ ل هەڤ هاتنە؛ سەرهلدانا کوردان دڤێ بپەرچقە...
سەرهلدان و سەرفرازی، پەرچقین و بندەستی... ژیانا کوردی یا سالێن ٣٠ -ئان ل دۆرا ڤان گۆتن و کرنان هاتیە راپێچاندن. ئو د ناڤەندا ڤێ ژیانێ دە ژی، ئەڤ هەرسێ رێبەرێن کورد ل ئۆدەیەکە بێتەکبەر، ڤالا و رووت، ل دۆرا ماسایەکێ، رۆنشتنە و هەول ددن کۆ مێزینا قەدەرا کوردی بەر ب سەرفرازیێ داکەڤە. جەلادەت بەگ ب دەستێ خوە یێ راستێ، ل سەر نەخشێ، جیهەکێ نیشان ددە. هەردو پسمام ژی ب هزر ل ئەینی جیهێ دنهێرن. هەردو دەستێن قەدری بەگ ل سەر ماسێ نە، د دەستێ وی یێ راستێ دە پێنووسەک هەیە. دەستێ راستێ بەر ب دەستێ جەلادەت بەگ چوویە.
وەلێ دخویە کۆ هایا وان ژ فۆتۆگرافکێش نینە. ئەو نە ب فۆتۆگرافێ، لێ ب شخولەکێ جدیتر مژوولن. لێ دگەل ڤێ یەکێ، فۆتۆگراف، ب گۆتنا فرانسزان «تیاترال» ئە. تێ دە ژین هەیە، ئەو ژیندارە. گەرچی ئەو ل فۆتۆگرافکێش نانهێرن، لێ مینا کۆ هایا وان ژێ هەیە کۆ ئەڤ فۆتۆگراف دێ، رۆژەکێ، ببە فۆتۆگرافا سالخدانا سالێن ٣٠ -ئان و ببە بەحسا رۆمانەکێ! مینا کۆ ئەو دخوازن ئاور و نێرینا خوە، کەد و لەباتا خوە، ب ئالیکاریا فۆتۆگرافێ، ڤەبهوهەزینن نفشێن نۆ. مینا کۆ وان دل هەیە کۆ ئەو ڤێ کورتەدەما بیهنەکێ کۆ تاریخییە، بکن تاریخ! ئەو ل نەخشا بەر خوە دنهێرن، لێ مینا کۆ ئەو ل پێشەرۆژێ، ل نفشێن نۆ دنهێرن. بەلێ، ژ فۆتۆگرافێ باش دیارە کۆ ئەو ب دووربینی ل نەخشی دنهێرن...
فۆتۆگراف مری نە؛ بێزار و بێزمان، بێدەنگ و بێپەژنن. کەسێ کۆ ل وان دنهێرە، ل گۆرا خوە، ژیانەکێ و دەنگەکێ ددە وان. لێ ئەڤ فۆتۆگرافا دەهەمین ئا بیرا قەدەرێ دژی، تێ دە ژینداریەکە خورت هەیە. ئاور و نێرینا وان ئا جدی، رۆنشتن و راوەستانا وان ئا قایم، جل و بەرگێن وان ئێن دەشت و زۆزانان، نەخشە و مۆهرا ل بەر وان، چەک و رەختێن نەقشاندی، ئەڤ هەموو تشت، ژیانەکە تایبەتی ددە ڤێ فۆتۆگرافێ. نێرەڤان، بڤێ -نەڤێ، ب هەیەجان لێ دنهێرە.
شۆرەشگەرێن هەیاما دژوار و فۆتۆگرافا شۆرەشگەراسن هەیەجان ددە نێرەڤان.