مبحث الوجود والوجوب
از کتاب:
عەقیدەی مەرزیە
اثر:
مولوی (1806-1882)
12 دقیقه
871 مشاهده
نەزەر «عادةعربی» مەعریفەت دەدات
تەسدیق بە وجوود بە وجووبی زات
بە سیفاتی پاک سەلبی و سبووتی
بە قەدەر تاقەت قووەی ناسووتی
هیچ بە موعەللیم حاجەت ناکەوێ
ئەگەرچی بە ئەو ئاسانتر دەوێ
ڕوتبەی ئەووەڵیچ ئەوەند ئەعلایە
دەسی ئارەزووی من لێی کۆتایە
چ یارای ڕوتبەی کەشف و حاڵیمە
تەمەننای ڕوتبەی ئیستیدلالیمە
بەڵکەم هەڵکەوێ لە زەمانیدا
سەرپەنجەی عەقڵم وە بورهانیدا
بەو هەوڵکەوتنە «مەعدوومتخلص» ڕاجییە:
هەوای دا ئەناو فیرقەی ناجییە
هەر هەفتادوسێ گشت وا لە ئاردا
لە ڕووی عەقیدە ئەو وا لە کاردا
«علما و عملا» موخالیف ناون،
لە سەر ڕەویەی پاک نەبی و ئەسحاون
ڕوتبەی ئیستیدلال وەختێ هاتە بەین
با وەقەد تاقەت نەقڵێکی بکەین
لە ئەنفاسی پاک ئەئیممەی ئەعلام
لە گرۆی ئەشرەت تائیفەی کەلام
گوڵچنم جارێ، جارێ خۆشەیێ،
برسیم، لە هەرلا تێرم تۆشەیێ
موورێکم ساکین زەیقەت خانەیێ
دەکێشم لە هەر خەرمەن دانەیێ
لە دووی ئەنفاسم، «ولا سيماعربی»
ئەنفاسی ئەنفوس قودسی ئەولیا
«خصوصا منهم شيوخ الارشادعربی»
حەق بەرەکەتیان زیاد کا زیاد
بێ ئەوان ناوێ، بە قەولی فحوول،
نە عیلم و عەمەل، نە ڕوتبەی وسوول
مونتەهای علووم عیلمی ئەوانە
موقتەدای عەمەل ئەوان بزانە
عیلمی ئەفواهی و قالی و ئیستیدلال
عیلمی ئیلاهی و کەشفی و زەوقی و حال
عەمەلی خودسەر دەگەڵی ئوستاد
«كيف استويا يا اهل الرشاد؟!عربی»
بۆ جۆگەی عیلم و بۆ نەقدی عەمەل
مەنبەع و کانن ئەولیای کوممەل
لەوێوە نەوێ جۆگە هەر لێڵە
نەقدی کان نەوێ لە ڕەواج وێڵە
ئیسباتی مەتڵەب، سەد لێت زەحمەتە،
ئاخر هەر موحتاج وە کەرامەتە
نەبی و موعجیزە وا ڕابگردن
ماوە تەشەببوس بە وەلی کردن
خەڵقم زەحمەت دا، بووگم بێئەدەب
با بەس بێ، چاکە بێمە سەر مەتڵەب
هیممەتی «ابوالوفاعربی» وەفای کرد
ئەم خدمەتییە بە من جێ ئاورد،
وەرنە من و عیلم بەم گرانییە؟!
فەهمی بێچارە بەم نەزانییە؟!
خاتر لە تەعیین مەبدەء فەرامۆش
لە سەدای تەشخیس خاتیمە بێ گۆش
عەسری قوولەقوول خەم لە گەردولوول
دڵ دوور لە مەدلوول، مەحەببەت عەجوول
وتی: بۆ تەعیین پەکت ناکەوێ
«فیض رحمان بۆی و مبدء دوێ»
تەعیینی مەبدەء بە گوێتەدا چوو
خاتیەیچ بزان وەختێ «فارغ» بوو
دڵ لەم موژدەیە عیجزی چوو لە بیر
لە مەقسوودەدا هاتەوە تەقریر
ئاسار مووسیلە بۆ لای چشتی دوور
ئیستیدلال جیهەت مەجهوولە زەروور
حەق، بێژە، کەی بوو مەجهوول و مەفقوود
«تعالي عنه، واجب الوجودعربی»
دەلیل بوو لە سەر بوونی کەون و، کەون
لەسەر ئەو دەلیل، «بينهما بونعربی»
عەقیدە جگێ و دەلیل جگێیە
دەلیلی فەقیر دارینە پێیە
بەڵ بۆ قەبز و بەست زیهن و قوولەقوول
«أقول: كذا قرر الفحولعربی»
عەقڵی ساحیب سوود بۆ ئەدای مەقسوود
لە دوای تەسەوور مەعناکەی مەوجوود
«قال: الموجود علی نوعین
یأبی معناه عن غیر ذین»
یەکێکیان ئەگەر تەعریفی دەکەی،
ئەوەتە، نەزەر ئەباڵ زاتی خۆی،
ئارەزووی عەدەم وە گشت گوزەردا
جائیز نییە پێی بنێت وسەردا
دڵ لەم تەعریفە وا مەعلوومییە
کە ئەسڵەن عەدەم بۆی جائیز نییە
هەرچی ناجائیز نەزەر بە زاتە
«بالنظر للغيرعربی» دیسان هەم واتە
وە ئیللا دەکەین بە خدمەت مەعرووز:
لازم تێ لەمە «خلاف المفروضعربی»
ئەو یەک ئەوەتە نەزەر ئەپاڵ زات
عەدەم جەوازی هەیە ڕووی تێ کات
مونافی نییە، خاسی بکە سەیر،
«مع الامتناع بالنظر للغيرعربی»
وەک دەڵێن لە بەحس مومکینی قەدیم
بینا لە تەقدیر سبوتی و تەسلیم
پێی دەوەێ پێی ئەم بەحس و بەیانە
عیللەت حودووسە یا خەیر ئیمکانە؟
یەکێکیچ دەڵێ: مەجمووعیانە
«شطرا او شرطاعربی» ڕاس کامیانە؟
نەوعی ئەووەڵمان هەر واجب بزان
چونکە بۆ عەدەم ناوێ وە نیشان
تەلی خەتەرەی غەیریچ بێ تەردید
دەیپاچێ مەودای بورهانی تەوحید
نەوعی سانیمان هەر مومکینە و بەس
عەدەم وەک هەرەس هەر ئەو دەکا پەس
چون مەوقووفە سیدق ئەم دوو حوکمانە
لەسەر وجوودی ئەم دوو نەوعانە
چاک واتە دەستێ ئەو تەحریر بدەین
ئیسباتی وجوود هەردوویان بکەین
ئەرچی حەقاییق ئەشیا سابیتە
«والعلم بها من حق نابتعربی»ە
وەک ڕەددی نەحوی سەفسەتەی سەرشێت
«عنديعربی» و «عناديعربی» «لاادريعربی» دەیوێت
تەعریف و تەقسیم مەقوولات، هەر دە،
تۆ بیدە بە شەرح ئەم هەردە و هەردە
مەعلومیی وجوود بۆ مومکین دەدات
شهوودی عەدەم بەعزێ مەوجوودات
ئایا عەدەمی سابیق یا لاحیق
یا هەردوو عەدەم لاحیق و سابیق
بۆچ؟ ئەو ئەحکامی وا جونبوش دەکات
لە موشاهەدەی حاڵی جوزئیات
وەسەر نەفەسدا و پێی دەوێ نوورین
ئەو ئەحکامانە هەموو زەروورین
عیلم بە وجوود مومکین تەمام بوو
وا بەدیهی بوو. ئەمە تەمام بوو
کەس دەس بۆ سەبەب عەدەم نەماشێ
عەدەم نەفیی سیرف بۆ ئەسەر ناشێ
چون عیبارەت لەو نەفی سیرفەسە
عەدەمی وجوود سەبەبی بەسە
تەقریر بینا لەم تەحریرە دەکەم
«عدم العله عله العدمعربی»
موئەسیر ناوێ ئیللا مەر مەوجوود،
هیچ ئەسەر ناوێ مەهەر هەر وجوود
پەس وجوودی ئەم نەوعی دووەمە
کەوا سابیت بوو جائیز عەدەمە
ئەڵبەت بە نەزەر زاتی خۆی نییە
وەرنە واجبە مومکین بۆ چییە؟
پەس ئەو وجوودە لە سەبەبێکە
دەلیلی ئێمەیچ نەختێ گوێ لێکە
هەرچی وجوودی «لذاتهعربی» نەوێ
ناوێ بێ سەبەب، سەبەبی تەوێ
سەبەبی چلۆن؟ مەوجوود نە مەفقوود
ناوێ بە مووجید چشتی نامەوجوود
ئەم مەقەددیمە تەواو مەعلوومە
تەئسیری ناوێ هەرجی مەعدوومە
لە چاوی دڵدا وەک خۆر مەشهوودە
مەرتەبەی ئیجاد بەعدەز وجوودە
ئەو مەوجوودیچە، خاست لەبەر وێ،
لە سیلسیلەی نەوع مومکین ئەودەر وێ
کەلام لە نەوعە، سەرت نەیێشێ
تەسدیع بۆ ئیبتال تەسەلسول کێشێ
مەر وەختێ جیلوەی باڵای بەلادا
سەلای ئیستیجلا و دادی جەلا دا
تەرتیب دا ئەفراد سیلسیلەی میشکین
تاتای تەسەلسول نە دەور جەمین
وە شانەی تەتبیق پێیدا بێتەوە
دڵ های بەتوولە تا ببڕێتەوە
خاریجیچ لەو سیلک نەوعی مەعهوودە
ئەڵبەت هەر زاتی واجب وجوودە
وجوودی واجب ئەویچ لەم لاوە
ئەوا سابت بوو خاس شەوقی داوە
شک نەما لە سیدق هەردوو حوکماندا
بۆچ؟ مەوجوود حەسرە هەر لەو دواندا
کە ئەم یەک نەبوو ئەو «معينعربی»ە
وجوودی واجب «متيقنعربی»ه
بینا لەو تەقریر بە گوێتەدا چوو
کە «واجب بالذاتعربی» عەدەمی نەبوو
زاتی هەر «بالذاتعربی» مەعلوومە و مەشهوود
مەبدەئە و مەئخەز بۆ ئەخزی وجوود
بە ئەمرێکی تر زیادە لە زات،
وەک مومکین، حاجەت هیچ لێی ڕوو نەدات
ئیختیلاف هەیە ئەی برای ئەمین!
لەناو حوکەما و موتەکەللیمین
حوکەما وجوود دائەنێن بە عەین
بۆ زاتی واجب «رب المشرقينعربی»
بەڵام بە غەیری دائەنێن لە بۆ
زاتی مومکینات، ئاگادار بە تۆ
لای موتەکەللیم زیادە لەسەر
زاتی واجب و مومکینات یەکسەر
لە لای ئەشعەریش عەینە بۆ هەموو
واجب و مومکین، لە هەر بەشێ بوو
ئەو کەس دەڵێ: زات واجبی مەعبوود
عەینی وجوودە، قەسدی بە وجوود
ئەو سبووت و کەون مەشهوورە نییە
بۆچ؟ ئەوە مەعلووم ئەمری زیهنییە
ناوێ بۆ هیچ شەیء خارجی بە عەین
چ جایێ واجب «رب المشرقينعربی»؟
بەڵکو بە وجوود ئەو کەس قەسد دەکات
ئەوە کەواها زاتی ئەو «بالذاتعربی»
مەبدەئی ئەخزە بۆ کەونی مەعهوود
کە مەعنایێکە شائیع بۆ وجوود
قەسدی ئەم مەعنا ناتگەسە بەین
«الا لاحدي تين الجهتينعربی»
یا لەبەر ئەمە بیزانە تەمام
مەوجوود مەشهوورە لە لای خاس و عام
ئیتلاقی ئەسەر چشتێ دەکەوێ
مەبدەئی ئاسار خاریجییە وێ
خۆ ماهییەتی «من حيث هيعربی»یە
لەبەر ئیشتیراک ئەو تەرزە نییە
کونی بەدیهیچ خۆ بەدیهییە
ناوێ... بۆچ؟ ئەمری ئیعتیبارییە
یا لەبەر ئەمە وجوودی باری
ئەر حەقیقی وێ یا ئیعتیباری
کە وەها وێتە زیاد وێ لە زات
لەم دوو مەحزوورە یەکێ ڕوودەدات
«تقدمعربی» بە بوون لەسەر بوونی خۆی
موحتاجی بە غەیر لە بووندا دەکەی
پەس وجوود ئەمرێ حەقیقی دەوێ
ڕێک بە «مبدءالآثارعربی»ی کەوێ
زەریفی لێ بێت بوون بە عەینی زات
حاجەت بۆ واجب بە هیچ ڕوونەدات
«و ماذا الا ما كان كذاعربی
أي بذاته كان مأخذاعربی»
بۆ ئەو سبووتی ئیعتیبارییە
ئەویچە ئەڵبەت زاتی بارییە
«لم يحتج في أخذ ذالكون عنهعربی
الى غيره، جل شانهعربی»
پوس لەفزی «موجودعربی» لە «وجودعربی» موشتەق
«على الواجب، تعالي يطلقعربی»
من حيث أن ذاالوجود بهعربی
قام قيام الشيء بنفسهعربی
و غير الواجب يطلق عليهعربی
لان الغير ينسب اليهعربی
پەس وا ئیتلاقی مەوجوود بەر هەر دوو
بە ئیعتیباری یەک مەعنا نەبوو
«ناقلين عن أخبار كملعربی»
جواویان داگە لە وەجهی ئەووەل:
«لا نسلمعربی» موتلەق ماهیەت
ناوێ سلووحی بۆ مەبدەئییەت
ئەر مەوجوود واجب «لذاتهعربی» یە
ماهییەتی ئەو «من حيث هيعربی» یە
موتەحەققیقە خۆی «بذاتهاعربی»
«لا بتأثير الفاعل فيهاعربی»
بەو مەعنا کەوا شائیعە و مەعهوود
«من حيث هيعربی»یە، وا بێ ئیفیتیقار
دەوێ بە مەبدەء ئەحکام و ئاسار
«بل هي المبدء لكل اثرعربی
و ما سواها مجلي و مظهرعربی»
«و ان كان ذا امرا آخراعربی
غير الواجب خالق الوريعربی
فلانتساب ذا الامرالآخرعربی
الى جناب الواجب الاكبرعربی
بانتساب يصير بهعربی
مبدأ اخذ الكون البديهيعربی
صح كونه بلا كدورهعربی
ايضا، كمثل تلك المذكورهعربی
مبدء الآثار، مظهر الاحكامعربی؛
اذا المدار في هذا المقامعربی»:
ئەو تەحەققوقی خاریجییەتە
نیشانەی چییە؟ بڵێ ئەمەتە
مەبدەء بوون بۆ ئەخز ئەمرەکەی مەعهوود
ئەو ئەمرە بە عورف پێی دەڵێن وجوود
مەبدەئی ئاسار «كما قد سبقعربی»
حقیقە زات واجبە بە حەق
بۆ غەیری ئەویچ هەم حیسابییە
بە سەبەبی ئەو ئینتیسابییە
ئەرچی ماهییەت «من حيث هيعربی» یەی
ناوێ بە مەبدەء وەک وجوودەکەی
ئەویچ: ئەویش. ئەرچی: ئەگەرچی
بۆچ؟ ماهییەتی «من حيث هيعربی»یە
نەسوڵحیانی بۆ مەبدەئییە
ناوێ بە مووجیب بۆ نەسوڵحیان
دەگەڵ ئینتیساب بە واجب دیسان
پەس لە وجووددا وەجهێ شک دەوەی
عودوول لەو مەعنای شائیعە دەکەی
دەڕۆی بۆ چشتێ تەسەوور نەکرێ
سەردیی تەکەللوف مەگەر دایگرێ
پەس ئێمە مەوجوود على الطرفينعربی
«بمعني واحدعربی» ئیتلاقی دەکەین
شەئنی ئیشتیراک مەعنەوی بناس،
مەعلوومە مووجیب وەحدەتی مەعناس
جواوی وەجهی ئەووەڵت زانی
بێینە سەر جواو بۆ وەجهی سانی
لە زیادیی وجوود بە ئەم مەعنایە
بەر زاتی واجب هیچ لازم نایە
حاجەت مەر ئەوسا بە سەبەب کەوێ
کە وجوود ئەمری خاریجییە وێ
«يعرض في الخارج علي ذات الحقعربی
وليس كذا كما قد سبقعربی»
بۆچ بەو مەعنایە چاک دیارییە
ئینتیزاعییە و، ئیعتیبارییە
ئەر بڵێی ئەمە، ئەمە لازمیە
مومکین هەم موحتاج بە فاعیل نییە
جواوی دەدەین «بلا سماجةعربی»:
کەدەڵێن مەوجوود مومکین موحتاجە
«فی وجودە» ئەباڵی سەبەب
لەو عیبارەتە ئەمەتە مەتڵەب
«أي في مبدء اخذ ذاالوجودعربی
منشإ نزع ذاالكون المعهودعربی»
کە وەختێ نەوێ مومکین بە مەبەدەء
وەبێ ئینتیساب نەوێ وە مەنشەء
ئیسناد دەدرێ وجوود ئەباڵ ئەو،
بەڕێی تەجەووز، لێت نەوێ وە شەو
موحتاجیی مومکین ئەوا بوو مەشهوود
«لكنة لا في نفس الوجودعربی»
بۆچ؟ ... نەفسی وجوود، ئەر هەی باخەبەر،
ناوێ بۆ تەئسیر فاعیل بە ئەسەر
ئەمرێکە مەوجوود «متحقق بهعربی»
ئەسەری تەئسیر فاعیل «فانتبهعربی»
«أما مبدأ الانتزاع فيعربی
ربنا الواجب ذي اللطف الخفيعربی»
ئەسەری تەئسیر هیچ فاعیل نییە
«إذ هو ذاته بذاتهعربی» ییە ...
«فلا يكون محتاجا اليهعربی
في وجوده، فاعتمد عليهعربی»
ئەوا تەواو بوو ئەم تەقریریچە
بشنەو دوور نییە ئەم تەحریریچە
«أن قيل الوجود له معنيانعربی
حقيقيان أو مقابلانعربی»
«أو كما يقال علي ذا المعنيعربی
أعني الكون الذي ذكرناعربی»
«كذا يقال ذا بلا غبارعربی
على ما هو مبدأ الآثارعربی»
«إما مطلقا، و لعلهعربی
مراد الذي قال إنهعربی»
«كان في الكل عين الماهيهعربی»
یا مەبدەئەکە کە حەقیقییە
ئەم قەولە بێنی لە بینی دەدات
«مثل ما يقال في باقي الصفاتعربی»
«إذ كما تطلق عي الاضافاتعربی
التي من شأن مبادي الصفاتعربی»
«كذاك تطلق علي المباديعربی
نوضحه لك، والله الهاديعربی»
بالمثالين؛ فحيث يقالعربی
الله عالم بكل الأحوالعربی
موراد نە بەبدەء ئینکیشافەکەس
لەگرەدا، بە عیلم، بەڵ ئیزافەکەس
موراد ئەر بڵێی عیلمی عەینییە
ئیزافە نییە بەڵ مەبدەئییە
پەس دوور نییە عەقڵ قبووڵی دەکات
کە بڵێی وجوود عەینە لە بۆ زات
موراد بە وجوود مەبدەئە موتڵەق،
یا مەبدەئەکەی حەقیقی بەر حەق.
«في «هو موجود» الفكر الصافيعربی
يريد به الكون الإضابيعربی
الذي يصلح من غير مريهعربی
للمأخذيه و المبدئيهعربی
للإتصاف و للإشتياقعربی
كما في الصفات بلا إفتراقعربی»