مبحث الوجود والوجوب

نەزەر «» مەعریفەت دەدات

تەسدیق بە وجوود بە وجووبی زات

بە سیفاتی پاک سەلبی و سبووتی

بە قەدەر تاقەت قووەی ناسووتی

هیچ بە موعەللیم حاجەت ناکەوێ

ئەگەرچی بە ئەو ئاسانتر دەوێ

ڕوتبەی ئەووەڵیچ ئەوەند ئەعلایە

دەسی ئارەزووی من لێی کۆتایە

چ یارای ڕوتبەی کەشف و حاڵیمە

تەمەننای ڕوتبەی ئیستیدلالیمە

بەڵکەم هەڵکەوێ لە زەمانیدا

سەرپەنجەی عەقڵم وە بورهانیدا

بەو هەوڵکەوتنە «» ڕاجییە:

هەوای دا ئەناو فیرقەی ناجییە

هەر هەفتادوسێ گشت وا لە ئاردا

لە ڕووی عەقیدە ئەو وا لە کاردا

«علما و عملا» موخالیف ناون،

لە سەر ڕەویەی پاک نەبی و ئەسحاون

ڕوتبەی ئیستیدلال وەختێ هاتە بەین

با وەقەد تاقەت نەقڵێکی بکەین

لە ئەنفاسی پاک ئەئیممەی ئەعلام

لە گرۆی ئەشرەت تائیفەی کەلام

گوڵچنم جارێ، جارێ خۆشەیێ،

برسیم، لە هەرلا تێرم تۆشەیێ

موورێکم ساکین زەیقەت خانەیێ

دەکێشم لە هەر خەرمەن دانەیێ

لە دووی ئەنفاسم، «»

ئەنفاسی ئەنفوس قودسی ئەولیا

«»

حەق بەرەکەتیان زیاد کا زیاد

بێ ئەوان ناوێ، بە قەولی فحوول،

نە عیلم و عەمەل، نە ڕوتبەی وسوول

مونتەهای علووم عیلمی ئەوانە

موقتەدای عەمەل ئەوان بزانە

عیلمی ئەفواهی و قالی و ئیستیدلال

عیلمی ئیلاهی و کەشفی و زەوقی و حال

عەمەلی خودسەر دەگەڵی ئوستاد

«»

بۆ جۆگەی عیلم و بۆ نەقدی عەمەل

مەنبەع و کانن ئەولیای کوممەل

لەوێوە نەوێ جۆگە هەر لێڵە

نەقدی کان نەوێ لە ڕەواج وێڵە

ئیسباتی مەتڵەب، سەد لێت زەحمەتە،

ئاخر هەر موحتاج وە کەرامەتە

نەبی و موعجیزە وا ڕابگردن

ماوە تەشەببوس بە وەلی کردن

خەڵقم زەحمەت دا، بووگم بێئەدەب

با بەس بێ، چاکە بێمە سەر مەتڵەب

هیممەتی «» وەفای کرد

ئەم خدمەتییە بە من جێ ئاورد،

وەرنە من و عیلم بەم گرانییە؟!

فەهمی بێچارە بەم نەزانییە؟!

خاتر لە تەعیین مەبدەء فەرامۆش

لە سەدای تەشخیس خاتیمە بێ گۆش

عەسری قوولەقوول خەم لە گەردولوول

دڵ دوور لە مەدلوول، مەحەببەت عەجوول

وتی: بۆ تەعیین پەکت ناکەوێ

«فیض رحمان بۆی و مبدء دوێ»

تەعیینی مەبدەء بە گوێتەدا چوو

خاتیەیچ بزان وەختێ «فارغ» بوو

دڵ لەم موژدەیە عیجزی چوو لە بیر

لە مەقسوودەدا هاتەوە تەقریر

ئاسار مووسیلە بۆ لای چشتی دوور

ئیستیدلال جیهەت مەجهوولە زەروور

حەق، بێژە، کەی بوو مەجهوول و مەفقوود

«»

دەلیل بوو لە سەر بوونی کەون و، کەون

لەسەر ئەو دەلیل، «»

عەقیدە جگێ و دەلیل جگێیە

دەلیلی فەقیر دارینە پێیە

بەڵ بۆ قەبز و بەست زیهن و قوولەقوول

«‌»

عەقڵی ساحیب سوود بۆ ئەدای مەقسوود

لە دوای تەسەوور مەعناکەی مەوجوود

«قال: الموجود علی نوعین

یأبی معناه عن غیر ذین»

یەکێکیان ئەگەر تەعریفی دەکەی،

ئەوەتە، نەزەر ئەباڵ زاتی خۆی،

ئارەزووی عەدەم وە گشت گوزەردا

جائیز نییە پێی بنێت وسەردا

دڵ لەم تەعریفە وا مەعلوومییە

کە ئەسڵەن عەدەم بۆی جائیز نییە

هەرچی ناجائیز نەزەر بە زاتە

«» دیسان هەم واتە

وە ئیللا دەکەین بە خدمەت مەعرووز:

لازم تێ لەمە «»

ئەو یەک ئەوەتە نەزەر ئەپاڵ زات

عەدەم جەوازی هەیە ڕووی تێ کات

مونافی نییە، خاسی بکە سەیر،

«»

وەک دەڵێن لە بەحس مومکینی قەدیم

بینا لە تەقدیر سبوتی و تەسلیم

پێی دەوەێ پێی ئەم بەحس و بەیانە

عیللەت حودووسە یا خەیر ئیمکانە؟

یەکێکیچ دەڵێ: مەجمووعیانە

«» ڕاس کامیانە؟

نەوعی ئەووەڵمان هەر واجب بزان

چونکە بۆ عەدەم ناوێ وە نیشان

تەلی خەتەرەی غەیریچ بێ تەردید

دەیپاچێ مەودای بورهانی تەوحید

نەوعی سانیمان هەر مومکینە و بەس

عەدەم وەک هەرەس هەر ئەو دەکا پەس

چون مەوقووفە سیدق ئەم دوو حوکمانە

لەسەر وجوودی ئەم دوو نەوعانە

چاک واتە دەستێ ئەو تەحریر بدەین

ئیسباتی وجوود هەردوویان بکەین

ئەرچی حەقاییق ئەشیا سابیتە

«»ە

وەک ڕەددی نەحوی سەفسەتەی سەرشێت

«» و «» «» دەیوێت

تەعریف و تەقسیم مەقوولات، هەر دە،

تۆ بیدە بە شەرح ئەم هەردە و هەردە

مەعلومیی وجوود بۆ مومکین دەدات

شهوودی عەدەم بەعزێ مەوجوودات

ئایا عەدەمی سابیق یا لاحیق

یا هەردوو عەدەم لاحیق و سابیق

بۆچ؟ ئەو ئەحکامی وا جونبوش دەکات

لە موشاهەدەی حاڵی جوزئیات

وەسەر نەفەسدا و پێی دەوێ نوورین

ئەو ئەحکامانە هەموو زەروورین

عیلم بە وجوود مومکین تەمام بوو

وا بەدیهی بوو. ئەمە تەمام بوو

کەس دەس بۆ سەبەب عەدەم نەماشێ

عەدەم نەفیی سیرف بۆ ئەسەر ناشێ

چون عیبارەت لەو نەفی سیرفەسە

عەدەمی وجوود سەبەبی بەسە

تەقریر بینا لەم تەحریرە دەکەم

«»

موئەسیر ناوێ ئیللا مەر مەوجوود،

هیچ ئەسەر ناوێ مەهەر هەر وجوود

پەس وجوودی ئەم نەوعی دووەمە

کەوا سابیت بوو جائیز عەدەمە

ئەڵبەت بە نەزەر زاتی خۆی نییە

وەرنە واجبە مومکین بۆ چییە؟

پەس ئەو وجوودە لە سەبەبێکە

دەلیلی ئێمەیچ نەختێ گوێ لێکە

هەرچی وجوودی «» نەوێ

ناوێ بێ سەبەب، سەبەبی تەوێ

سەبەبی چلۆن؟ مەوجوود نە مەفقوود

ناوێ بە مووجید چشتی نامەوجوود

ئەم مەقەددیمە تەواو مەعلوومە

تەئسیری ناوێ هەرجی مەعدوومە

لە چاوی دڵدا وەک خۆر مەشهوودە

مەرتەبەی ئیجاد بەعدەز وجوودە

ئەو مەوجوودیچە، خاست لەبەر وێ،

لە سیلسیلەی نەوع مومکین ئەودەر وێ

کەلام لە نەوعە، سەرت نەیێشێ

تەسدیع بۆ ئیبتال تەسەلسول کێشێ

مەر وەختێ جیلوەی باڵای بەلادا

سەلای ئیستیجلا و دادی جەلا دا

تەرتیب دا ئەفراد سیلسیلەی میشکین

تاتای تەسەلسول نە دەور جەمین

وە شانەی تەتبیق پێیدا بێتەوە

دڵ های بەتوولە تا ببڕێتەوە

خاریجیچ لەو سیلک نەوعی مەعهوودە

ئەڵبەت هەر زاتی واجب وجوودە

وجوودی واجب ئەویچ لەم لاوە

ئەوا سابت بوو خاس شەوقی داوە

شک نەما لە سیدق هەردوو حوکماندا

بۆچ؟ مەوجوود حەسرە هەر لەو دواندا

کە ئەم یەک نەبوو ئەو «»ە

وجوودی واجب «»ه

بینا لەو تەقریر بە گوێتەدا چوو

کە «» عەدەمی نەبوو

زاتی هەر «» مەعلوومە و مەشهوود

مەبدەئە و مەئخەز بۆ ئەخزی وجوود

بە ئەمرێکی تر زیادە لە زات،

وەک مومکین، حاجەت هیچ لێی ڕوو نەدات

ئیختیلاف هەیە ئەی برای ئەمین!

لەناو حوکەما و موتەکەللیمین

حوکەما وجوود دائەنێن بە عەین

بۆ زاتی واجب «»

بەڵام بە غەیری دائەنێن لە بۆ

زاتی مومکینات، ئاگادار بە تۆ

لای موتەکەللیم زیادە لەسەر

زاتی واجب و مومکینات یەکسەر

لە لای ئەشعەریش عەینە بۆ هەموو

واجب و مومکین، لە هەر بەشێ بوو

ئەو کەس دەڵێ: زات واجبی مەعبوود

عەینی وجوودە، قەسدی بە وجوود

ئەو سبووت و کەون مەشهوورە نییە

بۆچ؟ ئەوە مەعلووم ئەمری زیهنییە

ناوێ بۆ هیچ شەیء خارجی بە عەین

چ جایێ واجب «»؟

بەڵکو بە وجوود ئەو کەس قەسد دەکات

ئەوە کەواها زاتی ئەو «»

مەبدەئی ئەخزە بۆ کەونی مەعهوود

کە مەعنایێکە شائیع بۆ وجوود

قەسدی ئەم مەعنا ناتگەسە بەین

«»

یا لەبەر ئەمە بیزانە تەمام

مەوجوود مەشهوورە لە لای خاس و عام

ئیتلاقی ئەسەر چشتێ دەکەوێ

مەبدەئی ئاسار خاریجییە وێ

خۆ ماهییەتی «»یە

لەبەر ئیشتیراک ئەو تەرزە نییە

کونی بەدیهیچ خۆ بەدیهییە

ناوێ... بۆچ؟ ئەمری ئیعتیبارییە

یا لەبەر ئەمە وجوودی باری

ئەر حەقیقی وێ یا ئیعتیباری

کە وەها وێتە زیاد وێ لە زات

لەم دوو مەحزوورە یەکێ ڕوودەدات

«» بە بوون لەسەر بوونی خۆی

موحتاجی بە غەیر لە بووندا دەکەی

پەس وجوود ئەمرێ حەقیقی دەوێ

ڕێک بە «»ی کەوێ

زەریفی لێ بێت بوون بە عەینی زات

حاجەت بۆ واجب بە هیچ ڕوونەدات

«

»

بۆ ئەو سبووتی ئیعتیبارییە

ئەویچە ئەڵبەت زاتی بارییە

«

»

پوس لەفزی «» لە «» موشتەق

«»

پەس وا ئیتلاقی مەوجوود بەر هەر دوو

بە ئیعتیباری یەک مەعنا نەبوو

«»

جواویان داگە لە وەجهی ئەووەل:

«» موتلەق ماهیەت

ناوێ سلووحی بۆ مەبدەئییەت

ئەر مەوجوود واجب «» یە

ماهییەتی ئەو «» یە

موتەحەققیقە خۆی «»

«»

بەو مەعنا کەوا شائیعە و مەعهوود

«»یە، وا بێ ئیفیتیقار

دەوێ بە مەبدەء ئەحکام و ئاسار

«

»

«

؛

»:

ئەو تەحەققوقی خاریجییەتە

نیشانەی چییە؟ بڵێ ئەمەتە

مەبدەء بوون بۆ ئەخز ئەمرەکەی مەعهوود

ئەو ئەمرە بە عورف پێی دەڵێن وجوود

مەبدەئی ئاسار «»

حقیقە زات واجبە بە حەق

بۆ غەیری ئەویچ هەم حیسابییە

بە سەبەبی ئەو ئینتیسابییە

ئەرچی ماهییەت «» یەی

ناوێ بە مەبدەء وەک وجوودەکەی

ئەویچ: ئەویش. ئەرچی: ئەگەرچی

بۆچ؟ ماهییەتی «»یە

نەسوڵحیانی بۆ مەبدەئییە

ناوێ بە مووجیب بۆ نەسوڵحیان

دەگەڵ ئینتیساب بە واجب دیسان

پەس لە وجووددا وەجهێ شک دەوەی

عودوول لەو مەعنای شائیعە دەکەی

دەڕۆی بۆ چشتێ تەسەوور نەکرێ

سەردیی تەکەللوف مەگەر دایگرێ

پەس ئێمە مەوجوود

«» ئیتلاقی دەکەین

شەئنی ئیشتیراک مەعنەوی بناس،

مەعلوومە مووجیب وەحدەتی مەعناس

جواوی وەجهی ئەووەڵت زانی

بێینە سەر جواو بۆ وەجهی سانی

لە زیادیی وجوود بە ئەم مەعنایە

بەر زاتی واجب هیچ لازم نایە

حاجەت مەر ئەوسا بە سەبەب کەوێ

کە وجوود ئەمری خاریجییە وێ

«

»

بۆچ بەو مەعنایە چاک دیارییە

ئینتیزاعییە و، ئیعتیبارییە

ئەر بڵێی ئەمە، ئەمە لازمیە

مومکین هەم موحتاج بە فاعیل نییە

جواوی دەدەین «»:

کەدەڵێن مەوجوود مومکین موحتاجە

«فی وجودە» ئەباڵی سەبەب

لەو عیبارەتە ئەمەتە مەتڵەب

«

»

کە وەختێ نەوێ مومکین بە مەبەدەء

وەبێ ئینتیساب نەوێ وە مەنشەء

ئیسناد دەدرێ وجوود ئەباڵ ئەو،

بەڕێی تەجەووز، لێت نەوێ وە شەو

موحتاجیی مومکین ئەوا بوو مەشهوود

«»

بۆچ؟ ... نەفسی وجوود، ئەر هەی باخەبەر،

ناوێ بۆ تەئسیر فاعیل بە ئەسەر

ئەمرێکە مەوجوود «»

ئەسەری تەئسیر فاعیل «»

«

»

ئەسەری تەئسیر هیچ فاعیل نییە

«» ییە ...

«

»

ئەوا تەواو بوو ئەم تەقریریچە

بشنەو دوور نییە ئەم تەحریریچە

«

»

«

»

«

»

«

»

«»

یا مەبدەئەکە کە حەقیقییە

ئەم قەولە بێنی لە بینی دەدات

«»

«

»

«

»

موراد نە بەبدەء ئینکیشافەکەس

لەگرەدا، بە عیلم، بەڵ ئیزافەکەس

موراد ئەر بڵێی عیلمی عەینییە

ئیزافە نییە بەڵ مەبدەئییە

پەس دوور نییە عەقڵ قبووڵی دەکات

کە بڵێی وجوود عەینە لە بۆ زات

موراد بە وجوود مەبدەئە موتڵەق،

یا مەبدەئەکەی حەقیقی بەر حەق.

»