mibḧis alucud walucub
Li pirtûka:
Eqîdey Merziye
Berhema:
Mewlewî (1806-1882)
12 Xulek
1166 Dîtin
nezer «’adةErebî» me’rîfet dedat
tesdîq be wicûd be wicûbî zat
be sîfatî pak selbî û sibûtî
be qeder taqet quwey nasûtî
hîç be mu’ellîm ḧacet nakewê
egerçî be ew asantir dewê
řutbey ewwełîç ewend e’laye
desî arezûy min lêy kotaye
çi yaray řutbey keşif û ḧałîme
temennay řutbey îstîdlalîme
bełkem hełkewê le zemanîda
serpencey ’eqiłim we burhanîda
bew hewłkewtne «me’dûmNasnava edebî» řacîye:
heway da enaw fîrqey nacîye
her heftadusê gişt wa le arda
le řûy ’eqîde ew wa le karda
«’ilma û ’imla» muxalîf nawin,
le ser řewyey pak nebî û esḧawin
řutbey îstîdlal wextê hate beyn
ba weqed taqet neqłêkî bikeyn
le enfasî pak e’îmmey e’lam
le giroy eşret ta’îfey kelam
gułçinim carê, carê xoşeyê,
birsîm, le herla têrim toşeyê
mûrêkim sakîn zeyqet xaneyê
dekêşim le her xermen daneyê
le dûy enfasim, «wila sîmaErebî»
enfasî enfus qudsî ewlya
«xisusa minhim şîwix alarşadErebî»
ḧeq bereketyan zyad ka zyad
bê ewan nawê, be qewlî fiḧûl,
ne ’îlim û ’emel, ne řutbey wisûl
muntehay ’ilûm ’îlmî ewane
muqteday ’emel ewan bizane
’îlmî efwahî û qalî û îstîdlal
’îlmî îlahî û keşfî û zewqî û ḧal
’emelî xudser degełî ustad
«kîf astuya ya ahil alirşad?!Erebî»
bo cogey ’îlim û bo neqdî ’emel
menbe’ û kanin ewlyay kummel
lewêwe newê coge her lêłe
neqdî kan newê le řewac wêłe
îsbatî metłeb, sed lêt zeḧmete,
axir her muḧtac we keramete
nebî û mu’cîze wa řabgirdin
mawe teşebbus be welî kirdin
xełqim zeḧmet da, bûgim bê’edeb
ba bes bê, çake bême ser metłeb
hîmmetî «abwalufaErebî» wefay kird
em xidmetîye be min cê awird,
werne min û ’îlim bem giranîye?!
fehmî bêçare bem nezanîye?!
xatir le te’îyn mebde’ feramoş
le seday teşxîs xatîme bê goş
’esrî qûleqûl xem le gerdulûl
dił dûr le medlûl, meḧebbet ’ecûl
witî: bo te’îyn pekit nakewê
«fîz riḧman boy û mibdi’ dwê»
te’îynî mebde’ be gwêteda çû
xatyeyç bizan wextê «farẍ» bû
dił lem mujdeye ’îczî çû le bîr
le meqsûdeda hatewe teqrîr
asar mûsîle bo lay çiştî dûr
îstîdlal cîhet mechûle zerûr
ḧeq, bêje, key bû mechûl û mefqûd
«ti’alî ’inh, wacb alucudErebî»
delîl bû le ser bûnî kewn û, kewn
leser ew delîl, «bînhima bunErebî»
’eqîde cigê û delîl cigêye
delîlî feqîr darîne pêye
beł bo qebiz û best zîhin û qûleqûl
«equl: kiza qirir alfiḧulErebî»
’eqłî saḧîb sûd bo eday meqsûd
le dway tesewur me’nakey mewcûd
«qal: almucud ’ilî nu’în
yi’ebî mi’nah ’in ẍîr zîn»
yekêkyan eger te’rîfî dekey,
ewete, nezer ebał zatî xoy,
arezûy ’edem we gişt guzerda
ca’îz nîye pêy binêt wiserda
dił lem te’rîfe wa me’lûmîye
ke esłen ’edem boy ca’îz nîye
herçî naca’îz nezer be zate
«balinzir lilẍîrErebî» dîsan hem wate
we îlla dekeyn be xidmet me’rûz:
lazim tê leme «xilaf alimfiruzErebî»
ew yek ewete nezer epał zat
’edem cewazî heye řûy tê kat
munafî nîye, xasî bike seyr,
«mi’ alamtina’ balinzir lilẍîrErebî»
wek dełên le beḧis mumkînî qedîm
bîna le teqdîr sibutî û teslîm
pêy دەûەێ pêy em beḧis û beyane
’îllet ḧudûse ya xeyr îmkane?
yekêkîç dełê: mecmû’yane
«şitra aw şirtaErebî» řas kamyane?
new’î ewwełman her wacb bizan
çunke bo ’edem nawê we nîşan
telî xeterey ẍeyrîç bê terdîd
deypaçê mewday burhanî tewḧîd
new’î sanîman her mumkîne û bes
’edem wek heres her ew deka pes
çun mewqûfe sîdiq em dû ḧukmane
leser wicûdî em dû new’ane
çak wate destê ew teḧrîr bideyn
îsbatî wicûd herdûyan bikeyn
erçî ḧeqayîq eşya sabîte
«wal’ilim biha min ḧiq nabitErebî»e
wek ředdî neḧwî sefsetey serşêt
«’indîErebî» û «’inadîErebî» «لاادریErebî» deywêt
te’rîf û teqsîm meqûlat, her de,
to bîde be şerḧ em herde û herde
me’lumîy wicûd bo mumkîn dedat
şihûdî ’edem be’zê mewcûdat
aya ’edemî sabîq ya laḧîq
ya herdû ’edem laḧîq û sabîq
boç? ew eḧkamî wa cunbuş dekat
le muşahedey ḧałî cuz’yat
weser nefesda û pêy dewê nûrîn
ew eḧkamane hemû zerûrîn
’îlim be wicûd mumkîn temam bû
wa bedîhî bû. eme temam bû
kes des bo sebeb ’edem nemaşê
’edem nefîy sîrf bo eser naşê
çun ’îbaret lew nefî sîrfese
’edemî wicûd sebebî bese
teqrîr bîna lem teḧrîre dekem
«’idim al’ilh ’ilh ali’dimErebî»
mu’esîr nawê îlla mer mewcûd,
hîç eser nawê meher her wicûd
pes wicûdî em new’î duweme
kewa sabît bû ca’îz ’edeme
ełbet be nezer zatî xoy nîye
werne wacbe mumkîn bo çîye?
pes ew wicûde le sebebêke
delîlî êmeyç nextê gwê lêke
herçî wicûdî «lizatihErebî» newê
nawê bê sebeb, sebebî tewê
sebebî çilon? mewcûd ne mefqûd
nawê be mûcîd çiştî namewcûd
em meqeddîme tewaw me’lûme
te’sîrî nawê hercî me’dûme
le çawî diłda wek xor meşhûde
mertebey îcad be’dez wicûde
ew mewcûdîçe, xast leber wê,
le sîlsîley new’ mumkîn ewder wê
kelam le new’e, serit neyêşê
tesdî’ bo îbtal teselsul kêşê
mer wextê cîlwey bałay belada
selay îstîcla û dadî cela da
tertîb da efrad sîlsîley mîşkîn
tatay teselsul ne dewr cemîn
we şaney tetbîq pêyda bêtewe
dił hay betûle ta bibřêtewe
xarîcîç lew sîlk new’î me’hûde
ełbet her zatî wacb wicûde
wicûdî wacb ewîç lem lawe
ewa sabit bû xas şewqî dawe
şik nema le sîdiq herdû ḧukmanda
boç? mewcûd ḧesre her lew dwanda
ke em yek nebû ew «mi’înErebî»e
wicûdî wacb «mitîqinErebî»h
bîna lew teqrîr be gwêteda çû
ke «wacb balzatErebî» ’edemî nebû
zatî her «balzatErebî» me’lûme û meşhûd
mebde’e û me’xez bo exzî wicûd
be emrêkî tir zyade le zat,
wek mumkîn, ḧacet hîç lêy řû nedat
îxtîlaf heye ey biray emîn!
lenaw ḧukema û mutekellîmîn
ḧukema wicûd da’enên be ’eyn
bo zatî wacb «rib alimşirqînErebî»
bełam be ẍeyrî da’enên le bo
zatî mumkînat, agadar be to
lay mutekellîm zyade leser
zatî wacb û mumkînat yekser
le lay eş’erîş ’eyne bo hemû
wacb û mumkîn, le her beşê bû
ew kes dełê: zat wacbî me’bûd
’eynî wicûde, qesdî be wicûd
ew sibût û kewn meşhûre nîye
boç? ewe me’lûm emrî zîhnîye
nawê bo hîç şey’ xarcî be ’eyn
çi cayê wacb «rib alimşirqînErebî»?
bełku be wicûd ew kes qesd dekat
ewe kewaha zatî ew «balzatErebî»
mebde’î exze bo kewnî me’hûd
ke me’nayêke şa’î’ bo wicûd
qesdî em me’na natgese beyn
«ala laḧdî tîn alcihtînErebî»
ya leber eme bîzane temam
mewcûd meşhûre le lay xas û ’am
îtlaqî eser çiştê dekewê
mebde’î asar xarîcîye wê
xo mahîyetî «min ḧîs hîErebî»ye
leber îştîrak ew terze nîye
kunî bedîhîç xo bedîhîye
nawê... boç? emrî î’tîbarîye
ya leber eme wicûdî barî
er ḧeqîqî wê ya î’tîbarî
ke weha wête zyad wê le zat
lem dû meḧzûre yekê řûdedat
«tiqdimErebî» be bûn leser bûnî xoy
muḧtacî be ẍeyr le bûnda dekey
pes wicûd emrê ḧeqîqî dewê
řêk be «mibdi’al’asarErebî»y kewê
zerîfî lê bêt bûn be ’eynî zat
ḧacet bo wacb be hîç řûnedat
«û maza ala ma kan kizaErebî
ey bizatih kan mi’exzaErebî»
bo ew sibûtî î’tîbarîye
ewîçe ełbet zatî barîye
«lim yiḧtic fî exiz zalkun ’inhErebî
alî ẍîrh, cil şanhErebî»
pus lefzî «mucudErebî» le «wicudErebî» muşteq
«’ilî alwacb, ti’alî yitilqErebî»
min ḧîs en زاالûجûد bihErebî
qam qyam alşî’ binfisihErebî
û ẍîr alwacb yitilq ’ilîhErebî
lan alẍîr yinisb alîhErebî
pes wa îtlaqî mewcûd ber her dû
be î’tîbarî yek me’na nebû
«naqlîn ’in exbar kimilErebî»
cwawyan dage le wechî ewwel:
«la nisilimErebî» mutleq mahyet
nawê silûḧî bo mebde’îyet
er mewcûd wacb «lizatihErebî» ye
mahîyetî ew «min ḧîs hîErebî» ye
muteḧeqqîqe xoy «bizathaErebî»
«la bit’esîr alfa’il fîhaErebî»
bew me’na kewa şa’î’e û me’hûd
«min ḧîs hîErebî»ye, wa bê îfîtîqar
dewê be mebde’ eḧkam û asar
«bil hî alimbidi’ likil asirErebî
û ma swaha miclî û mizhirErebî»
«û an kan za amra axraErebî
ẍîr alwacb xalq alurîErebî
filantisab za alamral’axirErebî
alî cinab alwacb alakbirErebî
bantisab yisîr bihErebî
mibdi’e axiz alkun albidîhîErebî
siḧ kunh bila kidurhErebî
ayza, kimsil tilk alimizkurhErebî
mibdi’ al’asar, mizhir alaḧkamErebî;
aza alimdar fî hiza alimqamErebî»:
ew teḧeqquqî xarîcîyete
nîşaney çîye? biłê emete
mebde’ bûn bo exiz emrekey me’hûd
ew emre be ’urf pêy dełên wicûd
mebde’î asar «kima qid sibiqErebî»
ḧiqîqe zat wacbe be ḧeq
bo ẍeyrî ewîç hem ḧîsabîye
be sebebî ew întîsabîye
erçî mahîyet «min ḧîs hîErebî» yey
nawê be mebde’ wek wicûdekey
ewîç: ewîş. erçî: egerçî
boç? mahîyetî «min ḧîs hîErebî»ye
nesułḧyanî bo mebde’îye
nawê be mûcîb bo nesułḧyan
degeł întîsab be wacb dîsan
pes le wicûdda wechê şik dewey
’udûl lew me’nay şa’î’e dekey
deřoy bo çiştê tesewur nekirê
serdîy tekelluf meger daygirê
pes ême mewcûd ’ilî altirfînErebî
«bim’inî waḧdErebî» îtlaqî dekeyn
şe’nî îştîrak me’newî binas,
me’lûme mûcîb weḧdetî me’nas
cwawî wechî ewwełit zanî
bêyne ser cwaw bo wechî sanî
le zyadîy wicûd be em me’naye
ber zatî wacb hîç lazim naye
ḧacet mer ewsa be sebeb kewê
ke wicûd emrî xarîcîye wê
«yi’irz fî alxarc ’ilî zat aliḧqErebî
wilîs kiza kima qid sibiqErebî»
boç bew me’naye çak dyarîye
întîza’îye û, î’tîbarîye
er biłêy eme, eme lazmye
mumkîn hem muḧtac be fa’îl nîye
cwawî dedeyn «bila simacةErebî»:
kedełên mewcûd mumkîn muḧtace
«fî wicude» ebałî sebeb
lew ’îbarete emete metłeb
«ey fî mibdi’ axiz زاالûجûدErebî
miniş’î nizi’ زاالکûن alim’ihudErebî»
ke wextê newê mumkîn be mebede’
webê întîsab newê we menşe’
îsnad dedrê wicûd ebał ew,
beřêy tecewuz, lêt newê we şew
muḧtacîy mumkîn ewa bû meşhûd
«likinة la fî nifis alucudErebî»
boç? ... nefsî wicûd, er hey baxeber,
nawê bo te’sîr fa’îl be eser
emrêke mewcûd «mitḧiqiq bihErebî»
eserî te’sîr fa’îl «fantibihErebî»
«ema mibdi’e alantiza’ fîErebî
ribna alwacb zî allitif alxifîErebî»
eserî te’sîr hîç fa’îl nîye
«îz hu zatih bizatihErebî» yiye ...
«fila yikun miḧtaca alîhErebî
fî wicudih, fa’timd ’ilîhErebî»
ewa tewaw bû em teqrîrîçe
bişnew dûr nîye em teḧrîrîçe
«en qîl alucud lih mi’nyanErebî
ḧiqîqyan ew miqablanErebî»
«ew kima yiqal ’ilî za alim’inîErebî
e’nî alkun alzî zikirnaErebî»
«kiza yiqal za bila ẍibarErebî
’ilî ma hu mibdi’e al’asarErebî»
«îma mitliqa, û li’ilhErebî
mirad alzî qal înhErebî»
«kan fî alkil ’în almahîhErebî»
ya mebde’eke ke ḧeqîqîye
em qewle bênî le bînî dedat
«misil ma yiqal fî baqî alsifatErebî»
«îz kima titilq ’î alazafatErebî
altî min şi’en mibadî alsifatErebî»
«kizak titilq ’ilî alimbadîErebî
nuzḧih lik, walilh alhadîErebî»
balimsalîn; fiḧîs yiqalErebî
alilh ’alim bikil al’eḧwalErebî
murad ne bebde’ înkîşafekes
legreda, be ’îlim, beł îzafekes
murad er biłêy ’îlmî ’eynîye
îzafe nîye beł mebde’îye
pes dûr nîye ’eqił qibûłî dekat
ke biłêy wicûd ’eyne le bo zat
murad be wicûd mebde’e mutłeq,
ya mebde’ekey ḧeqîqî ber ḧeq.
«fî «hu mucud» alifkir alsafîErebî
yirîd bih alkun al’îzabîErebî
alzî yisilḧ min ẍîr mirîhErebî
lilim’exzîh û alimbid’îhErebî
lil’îtsaf û lil’îştyaqErebî
kima fî alsifat bila îftiraqErebî»