بێسارانی

پیرێکی دانا، مەلایەکی زانا، دڵی ئاوێنەی چیاکان و فیکری بەرزی ئەلکتریکی بەندەنەکان. شەیدای ئاسمانی هەورامان، شابازی کڵاوەی بێساران، مامۆستای ئەدیبان و ڕەنگڕێژی شاعیران. دڵی ڕووناک کراوەتەوە بە ئیلهامێکی یەزدانی و بووە بە هێلانەی ئەدبیاتی گۆرانی. هەندێ جار مەیگێڕی مەیدانی خاسخواکان بووە، هەندێ جاریش بوێژی کۆڕی دڵخوازان بووە. سەرچاوەی خەیاڵی وردی کانی گەشاندنەوەی گیان، باخچەی گەوهەری ئەدبیاتی گەلێ بەهێزتر لە ئاو و لە نان؛ چونکە ئەم دوانە تەنیا بۆ ژیانە، بەڵام ئەو دوانە کرۆکی ژیانە!.

ئەم شاعیرە کوردەی سەدەی یازدەیەمی هیجری ناوی مەلا «مصطفی» و کوڕی مەلا ئەحمەدی بێسارانییە. بە پێی لێکۆڵینەوەیەکی زۆر کە بۆمان دەرکەوتووە لە «١٠٥٢ی هیجری» (١٦٤١ی میلادی) لە دێی بێساران هاتووەتە دونیاوە و لە «١١١٣ی هیجری» (١٧٠٢ی میلادی) لە تەمەنی ٦١ ساڵیدا کۆچی دوایی کردووە لە گۆڕستانەکەی بەینی «دووڕۆ» و «ڕەزاو» و «تەرخاناوا»دا نێژراوە و مەزارگای مەردمە «بێساران» گوندێکە لە «ژاوەرۆ» بە ماوەی میلێک کەوتووەتە جنوبی ڕۆژاوای شاری «سنە» وە لە نەتەوەی «مەلا ئەحمەد» ئێستەیش گەلێ کەس ماوە هەم لە بێساران و هەم لە دەرەوەیدا. لە مەلا ئەحمەد بە دواوە هەموویان بە مەلایەتی هاتوونەتە خوارەوە، بەرەی «قازی» «جوانڕۆ»یش هەر لە نەتەوەی مەلا ئەحمەدە. بێسارانی تاماوە ژنی نەهێناوە.

بێسارانی لەبەر ئەوەی مەلازادە بووە سەرەتا لە قوتابخانە و لەپاشا لە حوجرەی فەقێیان خوێندوویەتی، بۆ خوێندن هەموو هەورامان گەڕاوە، ماوەیەک لە «نۆدشە» بووە، ماوەیەکی زۆریش لە دێی «پایگەلان» لەلای مەلا قاسم خوێندوویەتی، لەپاشا لە سنە خوێندنی تەواو کردووە و گەڕاوەتەوە بۆ بێساران.

بێسارانی مەلایەکی زۆرباڵا بووە، پاشماوەی ژیانی بە دەرزوتنەوە ڕابردووە و گەلێ ئیجازەی داوە بە فەقێیان... پیاوێکی شۆخو شەنگ و قسە خۆش و فیکر ورد بووە، لە عیلمی ئوسووڵدا دەستێکی بەرزی هەبووە، کە دانیشتوون قسەی خۆشی زۆر کردووە، بەتایبەتی کە سەبیلکەی تێ کردووە دەماخی تەواو چاخ بووە.

مەلا مستەفا وەکوو زۆر شاعیرانی تر کە شەیدای دیمەنی ئێڵاخان بن - چاوەندازی بێساران قاپی چریکەی شعری بۆ کردووەتەوە، لەپاڵ ئەمەوە شۆخی خۆشەویستیشی ئەوەندەی تر ئاگری ئیلهامەکەی خۆش کردووە. دەوری جوانی بە عیشقێکی داوێنپاکییەوە لەگەڵ دۆستەکەی «ئامینە»ی کچی «شێرموحەممەد»ی پایگەلانی ڕابوواردووە، نازی ڕازی ئامینەی کردوویەتە کارێ کە لە کەڵین و قوژبنی دەریای شێعردا بە هەموو جۆر بگەڕێ، ئەم سۆزەی کە زیادی کردووە ئیتر دڵی بووە بە پەروانەیەک و بەڵاگەردانی نووری خواناسی و فەلسەفەی عیشقی ڕاستەقینەی بووە.

بەڵێ! ئامینە ناوێک لە دێی پایگەلان کە بەشێکی تەواوی هەبووە لە هەڵقوڵینی سەرچاوەی شعری مەلا مستەفادا پشتیوانێکی بەهێزی بووە کە خەیاڵی وردەکاری بکەوێتە کەللەیەوە لەو پەڕی شعردا دەریبڕی. ئەم دۆستەی گەلێ جاریش بووە کە پەردەی دڵی مەلای ڕووکاندووە، بە هەر بارێکا لەگەڵی بزووتووەتەوە ئەو هەر لەسەر ڕەوشتی دۆستی بە ناز لێی بە خەشم بووە!. جا مەلا ویستوویەتی لەگەڵ ئەم دڵڕفێنەیەیدا بکەوێتە ڕاز و گلەیی، بەڵام لەوەیش ترساوە کە ئیشێکی وا نەکا پەڕەی گوڵی دڵی دۆستی بژاکێ!. زۆر بە پارێزە و لە پەناوە پێی ئەڵێ:

مەلای بێسارانی توانیویەتی سکاڵای دڵی خۆی بە جۆرێ هەڵبژێرێ کە نەیەڵێ دڵی گوڵی خۆشەویستی گەردی قسەی لێ بنیشێ و لەگەڵ ئەوەشا خۆی بکات بە گەدایەکی بێنەوا و زۆر بە کزییەوە پێی بڵێ:

قیبلەی شیرینم حەیفە بۆ پادشاهێکی وەکوو تۆ کینەبەری لەگەڵ کەمتر کەسێکا بکەی کە بێنەوایەکی وەکوو منە چونکە بێ دەرەتانێک یوەکوو من لەگەڵ شکوهی بارەگای عەشقی تۆدا چی پێ ئەکرێ؟!. ئەگەر تۆ هاتیت و کەمتر سووچێکت لەسەر من دییەوە من لاری نیم خۆم شێر و تەناف و سێدارەت بۆ دێنم با تۆ نەکەویتە ئەزیەتەوە، سەریشم لەبەر دەستدا دائەنێم؛ ئارەزووت هەیە بە شێرەکە بیپەڕێنە، ئارەزووت هەیە بیکە بە تەنافەکەوە. ئەگەر خۆ هیچیش لە بەنیا نییە حەیفە بە قسەی بەدگۆ ڕاز و نیازی من و تۆ لەژێر پەردەدا بشارێتەوە!... بێسارانی وشەی «یە»ی لە باتی «ئینە» بەکار هێناوە.

کە لەگەڵ دۆستی نازاریا ڕێی ئەکەوێتەوە بە دڵ و دیدە ڕووی تێئەکاتەوە بەبێ ترس، ئەبینێ: وا زوڵفی لوولی شەوە بێ یاری ئازیزی - کە خەمڵیوە لەسەر گۆنای ئاڵیەوە -وێنەی مانگ و ئەستێرەی ڕوومەتی پیشان ئەدا کتوپڕ نەسیمی سارای کۆساران شنەی دێی و ئەو زوڵفە لوولە ئەشەکێنێتەوە؛ دەمێک هەروا پێکیا ئەدا، دەمێک وەکوو ڕەشماری پەپکە خۆرە، دەمێک وەکوو لاولاوی سەرەتای بەهار بە نەمامی باڵایا ئاڵاوە، هەندێ جار پاسەوانیی خاڵی سەر گۆنای ئەکا، تاوێک ئەبێ بە پەرژینی باخی گوڵی ڕوومەت و ناوچاوانی. کانیاوی شعری هەڵەقوڵێ و ئەڵێ:

کە ئەمە ئەبینێ دەست ئەکا بە پاڕانەوە و پێی ئەڵێ: قیبلەی خۆشەویستم ئایا چی ئەبێ؟ ئەگەر تاڵێ لەو زوڵفە بۆن خۆشە لوول و سەر بە کڵافەیەتم بدەیتێ بیخەمە گەردەنم بۆ ئەوەی ئەو عومرەم کە ڕامبوواردووەبوو تازە بێتەوە و ئەو خوێ ناو و زووخاوە کە بە هۆی دووریتەوە خواردوومە لا بچێت و نەمێنێ:

ئەڵێن لەو سەردەمەدا کە مەلا مستەفا لە بێساران دوور ئەکەوێتەوە و چاوی لە بەندەنەکانی مەڵبەندی ئەبڕیێ گەڵێ ئەڵهای چوونەوە ئەکا بەڵام مامۆستاکەی ڕای لێ نابێ و بە چەند شێعرێک یادی بێساران ئەکاتەوە و ئەڵێ:

واتە: لەو ڕۆژەوە کە چاوم لە تۆ بڕاوە پڕی بووە لە فرمێسک هیچی پێ نابینم کە چی دووکەڵی جەرگی هەڵقرچاوی بەرزبووەتەوە کەوتووەتە بەینی ئەو و بەینی عالەم ئەوەندەی تربەری ڕووناکی گرتووە و فرمێسک و دووکەڵەکە وەکوو قوڕاوی لێ هاتووە بە جارێ نابینای کردووم!. جا لەبەر ئەوە کە ڕووناکی سەر زەویم لێ تاریک بووە ژیانم ئەوەندە تاڵ بووە وەکوو ژاری ماری لێ هاتووە، کەسێ کە بەم جۆرەی لێ بێ و هەموو ئاواتێکی هەر گەیشتنە تۆ بێ کە چی ئەویشی بۆ ڕێک نەکەوێ چاک هەر ئەوەیە مردن ببێ بە میوانی؛ چونکە مردن نەبێ هیچی تر لەم دووریەت ڕزگاری ناکات و هیچ کەسی تر وا دەرمانی ناکات!

جارێ مەلا لە دێی «پایگەلان» لە کاتێکدا کە سۆزی عیشقی یارەکەی ئەگاتە سەردەمێک وەکوو میوەی کاڵ چۆن وردە وردە ڕۆژ بە ڕۆژ دەست ئەکا بە گەیشتن تا ئەگاتە سەرەنجامی پوختەیی، ئەمیش لە دەوری ناوەڕاستدا ئەبێ و دێتە ئەوە کە ئەم عەشقە پێ لێ هەڵبڕێ و بگاتە عەشقێکی ڕاستەقینە و ناڵەی دەروونی پڕخرۆشی تێکڵاو ببێ بە دەنگی فریشتەکان! ئەچێتە سەر بانی مزگەوتەکە بۆ ئەوە یارەکەی کە لە حەوشی ماڵی باوکیایە و دراوسێی مزگەوتە چاوی پێ بکەوێ، بەڵام دارتوویەک لە حەوشەکەدا وەکوو شمڵیشەڕ لقی بڵاو کردووەتەوە نایەڵێ بێسارانی بەم ئاواتەی بگات! کە ئەمە ئەبینێ لە ڕووی شعوورێکی پاکەوە بە ناڵەیەکی جگەر سۆز ئەم چەند شێعرەی بۆ دێت:

واتە: چڵێک لە پەناوە، لقێک لە گۆشەیەکەوە وەکوو ڕەقیب لە پەناوە دیارە. دەرهاتووە و خۆی داوە بەسەر نیازا، نایەڵێ نیازەکەم کە چاوپێکەوتنی یارمە بیهێنمە دی، مەگەر بای دەسەڵاتداری قودرەت لەناوی بەرێ ئەگین بە من لا ناچێ. دەسا با بەبای قودرەت پارچە پارچە ببێ چونکە نایەڵێ باڵای شۆخەکەم لێوە دیاربێ. بسووتێ بەو ئاگری بەربەیانە کە «با» لێی ئەدا و ئەیگەشێنێتەوە و زۆر تیژ و بەبڕشتتە، تەنانەت بە جۆرێ بسووتێ کە ڕیشەکەشی لە زەوی دەربێنێ بۆ ئەوە لە بەینا نەمێنێ و باڵای قیبلەم وەکوو چرای مۆمی ماڵە گەورە بە چاوی خۆم لەسەر بانە بەرزەکانەوە بیبینم!.

ئەڵێن کە ئەمەی وتووە بایەک هەڵی کردووە لق و پۆپی دارەکەی تێک شکاندووە بەدڵنیایییەوە هەموو دەمێ یارەکەی چاوپێکەوتووە، ئیتر لەمەوە سۆزی گەیشتووەتە بارگای یەزدان دڵخوازی ڕاستەقینەی بووە بە نووری پاکی بینایی چاوان. لەپاش ئەمە زۆرتر شێعری لە پەردەی حەقیقەتدا دەربڕیوە وەکوو لەم چەند شعرەی خوارەوەی ئەمەمان بۆ دەرئەکەوێ:

واتە:

ئێمەیش ئەو پەپوولانەین کە مۆم ئەناسن و بە دەوریدا دەسووڕێنەوە چونکە شەیدای ئەو ڕووناکییەن. پەڕ و باڵ کونکراوی ئایینی پیاوچاکانین. چون پەروانە لەناو عەشقەکەی ئاگای لە خۆی نامێنێ ئەوەندە بە دەور چراکەدا دەسووڕێتەوە تا لە سەرەتادا باڵەکانی بە هۆی گەرمای ئاگرەکەوە وردە وردە ئەسووتێ و لەپاشا خۆیشی ئەبێ بە قەقنەس، ئێمەیش بەرانبەر بەو نووری حەقیقەتی خواناسییە لە سەرەتادا بە دەوریدا ئەسووڕێینەوە و لەپاشا بەبێ ئەوە هۆشێکمان بمێنێ ئەکەوینە ناویەوە و ئەسووتێین بەڵام سووتانەکەمان تەنیا لە باری عالەمی ماددەپەرەستیدایە نەوەک بۆ عالەمی ئەڕواح و مەعنەویات... ئێمەیش بۆیە وامان بەسەر دێت چونکە پەیڕەوی ئایینی پاکی ئەو پێغەمبەرانەین کە پێشەوای حەقیقەتی ئادەمیزادن ڕێگەی ڕزگاربوونیان لە دەشتی نەزانی و بێهۆشیدا ڕووناک ئەکەنەوە. لەناو ئەو پێغەمبەرانەشدا تەنیا پەیڕەوی کردنی ئایینی «موحەممەد» دروودی خودای لەسەر بێت ئەکەین کە ئایینی ئیسلامە، چونکە هەر ئیسلام ئایینێکی بێ خەوشە لەناو ئەو هەموو ئایینانەدا کە پێغەمبەرەکان هێناویانە و ئینکاری ئەوانی تریش ناکەین.

بێسارانی لێرەدا سەری ئایەتی «إِنَّ الدِّينَ عِندَ اللَّهِ الْإِسْلَامُعربی»ی دەرخستووە مەبەست بە «پاک دین پێغەمبەرانیم» واتە دینێکی پاک کە لەبۆ پێغەمبەران هەیە، ئەو دینە پاکە هەر دینی ئیسلامە چونکە ئەو ئایەتەی بۆ هاتووە. ئەگەر مەبەستیشی دینی پاکی هەموو پێغەمبەرەکان بێ ئەوەش هەر ئەبێ چونکە ئایینی پاکی هەموویان خوا بە یەک ناسینە. جا ئەڵێ: لەوانەین نەوەک لەو کەسانەین کە وردبوونەوەیان نییە دەست ئەکەن بە دار و بەرد پەرستن و هاوبەش پەیداکردن بۆ خوا!. کە وا بوو ئەی یار ناوچاوانی خۆت دەرخە؛ ئەو پێشانییە کە هەیکەلی نووری پاکی تۆیە، دەری خە چونکە ئەگەر تۆ پاک بیت باکت لە کێیە؟. پاکیشیت چونکە ئێمە هەر دووکمان بە شوێن مەبەست و سۆزێکی حەقپەرستیدا ئەسووڕێینەوە.

بە پێی ئەم قسانە شاعیری بەرزی بێساران ئەگەر بمانەوێ بیناسین ئەڵێین شاعیرێکی غەرامی و فەلسەفەچییەکی ئایینی بووە لەگەڵ شعوورێکی پاک و هەستێکی بەرزدا. بێسارانی لە زۆر شتیدا مامۆستای گەلێ لە شاعیرە بەرزەکانی کوردی بووە بەڵام دیوانە نایابەکەی هێشتا لە چاپ نەدراوە، شعری بە گەلێ لایەکدا بڵاو بووەتەوە، کەم کەسی وا هەیە هەموو دیوانەکەی ببێ.