جەنگی ١٩١٨-١٩١٤ جەنگێکی بە سام بوو، زۆر بە سام بوو. کە کەوتە ١٩١٧ ئەبێ ئەوە بزانین کە میلیۆن و نیوێک کەوتنە کوورەی شەڕەوە؛ کەوتنە ئەم کوورەیەوە کە حەوت بەش لە هەشت بەشی ئەم دانیشتووانی سەرزەوییە تووشی داوی جەنگ بوون. تووشی ئەوە بوون کە تۆ بەش لە دە بەشی ئەم فەرەنگانە جەنگیان لەگەڵ بەشەکەی ترا ئەکرد. ڕاستە وابوو؛ چونکە ١٣٤٠ ملێون لە هاوپەیمانەکان ئەچوون بە گژ ١٦٠ ملێونی ئەڵمانی، نەمسەیی، مەجەری و تورکیدا.
لە جەنگی ١٩١٨-١٩١٤دا ٦٠ ملێون زەلام لە ژێر چەکا بووە، کە لە شەڕ بوونەوە ٨ ملیۆن ئا لەو کەسانە کە باوک و دایکیان بە خوێنی جگەر گەورەیان کردبوون، لە پێناوی چڵێسی چەند کەسێکا کوژران. هەروەها کە لە شەڕ بوونەوە، ١٨ ملێونیش بریندار کەوتە عالەمەوە. تاعون و پەرێشانی مردن ١٧ ملێون بوون. کە واتە تۆ ئەبێ وا بزانی کە ٤٣ ملێون کەس لە جەنگی ١٩١٨-١٩١٤ بوون بە گاوگەردوونی چەند کەسێک.
بناغەی هەڵگیرسانی ئەم جەنگەش ئەوە بوو کە «ئەرشدوق فرەنسیس» جێنشینی شای «نەمسە» لەگەڵ ژنەکەیا لە ناو دروشکەدا بوون لە «ئەلبوسنە» لە «سربیا». لە ٢٨ حوزەیرانی ١٩١٤ کوژران. ئیتر ئەمە بوو بە مووشەدەمەی هەڵگیرسانی ئەو شەڕە کە سەری ئەم هەموو حەشاماتەی تیا بە فەتەرتا درا. پێی ناوێ کارمان چییە بە مەوە. «مەلا حەمدوون»ی حافز، پیاوێکی بێ چاو و خەڵکی سولەیمانی بوو. لە ١٢٧٨ی هجری هەر لەو شارە هاتبووە دنیاوە. لە ١٥ی جمادی الاولی ١٣٣٦ی هجری کۆچی دوایی کردووە. لەو ماوەیەدا گەلێ شاران و وڵاتان گەڕاوە و دنیای لە بۆتەدا تاقی کردۆتەوە.
جا ئەم مەلا حەمدوونە بە چاوی دڵی، کارەساتێکی ئەو شەڕەت بۆ ئەگێڕێتەوە کە پارچەیەکی هەرە بەرزە لە ئەدەبی کوردی. بە ڕاستی هەر تەنها مەلا حەمدوون زانیویەتی باسی ئەو شەڕە بکات و بڵێت:
ئەم ڕۆژە چ ڕۆژێکە کە عالەم شڵەژاوە
هەرکەس بە جەخارێ جگەری قیمە کراوە
دنیا پڕی ئاشووبە خەلایق بە عموومی
ئاسایشی لێ مەنعە ئەڵێی هێرشی ئاوە
کامەی کە ئەڵێی خۆشیەتی دوورە لە محنەت
ڕیشەی دڵی ئاڵاوە بە سەد دەرد و بەڵاوە
گیرۆدەیە ئەم عالەمە هەر کەس بە سیاقێ
کەوتوونەتە زنجیرەی ئەنواعی بەڵاوە
وەک تەرزە ئەبارێ بە هەموو دەم ئەسەف و غەم
هەوری غەزەب و قەهری خوا توند و بە تاوە
نیک و بەدی ئەم زومرەی ئیسلامە بە جارێ
کەوتوونە کەشاکەش بە قوماندەی ئومەراوە.
ئەم زاڵمی سەفاکی سەفەر بەرلگە ئەمڕۆ
فەرمانی بە خوێنڕشتنی ئەم عالەمە داوە
ژاندارمە ئەسووڕێتەوە وەک واشەیی برسی
بۆ لاشەی میللەت بە فڕوفێڵی غەزاوە
فەوتاوە لەبەر سوغرە، کەر و ئێستر و یابوو
حوشتر سەقەت و شەل بووە، گا پشتی شکاوە
کەر شەوقی زەڕینی نییە حەتا لە بەهارا
ترسی هەیە نەک بیخەنە ژێر باری قەزاوە
هەر شەش جەهەتی گرتووە ئاشووب و مسیبەت
مێشوولە مەجالی نییە دەرچێ لە حەواوە
تەیارە بە ئەسبابی شەڕ و فیتنەوە دایم
جەولانی ئەڵێی هەورە بەسەر مەرکەبی باوە
باڵۆنی هەڵۆ شێوە لەگەڵ دێتە تەحەڕڕوک
عالەم لە نەزەریا بە مەسەل پۆڕی خوراوە
ئەم جووتە بەڵازادەی باڵندەیە ئەمڕۆ
سەیارەیی فەوقن بە ئەلکتریکی چراوە
عالەم لە شریخە و شەرەری دەمدمی بۆمبا
حەیران و سەراسیمە و عەقڵی خەرفاوە
بەرقی غەزەبی دانە و نارنجەک و تۆربید
ئاگر ئەپژێنن لە زەمین و لە سەماوە
شەو ڕۆژە لەبەر بەرقی قەبیح و ڕم و سوننی
لەمعەی قەسەتۆرەش بە مەسەل بەرقی هەتاوە
دەشت و جەبەل و بەحر و جزیرە و هەموو دنیا
شەق شەق بووە مەجمووعی بە دەم تۆپی قەزاوە
وشک و تەڕی ئەم سەرتحی کورەی ئەرزە بە جارێ
گوڵگون بووە، ڕەنگینە بە خوێنی شوهەداوە
تا حوکمی تەماشای تەسەور لە هەموو لا
هەر لاشەی چنراو و سەر و دەستی شکاوە
ڕووسی غەم و ئینگلیزی خەفەت هەردوو بە جارێ
هاتوونەتە سەر مۆمنی عوشرەت بە سوپاوە
هەر لەحزەی سەد لەک چە لە مۆمن چە لە موشرک
واسڵ بە دوو جیمن بە عەتاو و بە خەتاوە
واپۆر و سەفینە و بەلەم و کەشتی و ئوستۆل
ئامادەی حەربن لە هەموو لا تەنراوە
گیراوە بەهێزی چەک و تەیارە و ساروخ
مەعموورە و وێرانە هەچی ناوی براوە
لەو ڕۆژەوە دنیا هەیە تا ئەم دەمە بێ شک
مەغلووبە بەم غابەتە نەبووە و نەکراوە
بۆ گرتن و بۆ کوشتنی ئەم عالەمە یەکسەر
ئەم عەرسەی ئافاقە ئەڵێی حەلقەی داوە
ئەم دینە لە پێشا وەکوو سەرچاوەی زەمزەم
بێ غەش بوو، ئەمیساکە ئەڵێی عەینی قوڕاوە
بنچینەی دەرکەوتووە بنیادی شەریعەت
یەکسەر هەرەسی بردووە ئاساری نەماوە
پر گەردی غەمە ناوی سەعاتی دڵی عالەم
ڕەقاس و جەر و زەنبەلەک و چەرخی شکاوە
یا ڕەبی لە بەر حورمەت و ئێکرامی محەمەد
ڕەحمێ بکە بەم باقی ئیسلامە کە ماوە
کەم زۆرە ئەگەر نەسرەتی حەق ڕاهنما بێ
بێ نەسرەتی حەق لەشکری دارا سەرە واوە
«حەمدی» دڵی یەخسیری فەرەنگی غەمە ئەمڕۆ
بەربوونی بە بەربوونی گەرووی «بەسرە» و «فاو»ە.