نڤیسارناسی

١- «دمدم خانێ کوردا» کە حمێیێ مەمەد گۆتییە، ٥٠ سالی، نەخوەندی، ژ گوندێ سابوونچیمکانێ، ل سەر نەهییا تالینێ، کۆلخۆزڤان، زوقوری، وەکی دنێ ژ عێلا جانگیر ئاغایێ خەتیف ئاخا، ژ بەرەکا بەراڤا. هەمێ ل گوندێ قزلدزێ ژ دییا خوە بوویە ل سەر ڤیلایێتا وانێ. سالا ٤١٩١ - ئا عێلا زوقورییا تەڤی ئەرمەنیێد جینار جیشهتی دبە، تێ ئەرمەنیستانا رۆهلاتێ. نەفەرێ مالا زاربێژێ مە تەڤی گەلەک گوندیێد خوە تێنە گوندێ سابوونچیێدا دهێورن. د وی گوندیدا، وەکی نیڤی کورمانج، نیڤی ئەرمەنییە هەمێ مەمەد چنین - چاندنێ دکە، دبە کۆلخۆزڤان.

ب گۆتنا زاربێژ شاخێد ئێپۆسا «دمدم» ناڤا کوردێ ئالیێ وانێ گەلەکی عەیان بوونە: «باوەرییا تە هەبە، - ئەوی دگۆت، - هەر گوندەکی جینارێ مە قە نا پێنج - شەش دەنگبێژ - زاربێژ هەبوون، هلبەت، ئەو ژی هۆستایێ باش». ئا ژ وان هۆستا یەک ژی بەدۆیێ (بەدرێ) حەیدەری بوویە. بەدۆ ئوسا ژی سنخچیکی ئەرهەدە بوویە.

سایا پێشەک و دەنگبێژیێ ناڤێ وی ل هەر دەرا هەبوویە. هەمێیێ مەمەد ئەڤا شاخا «دمدم خانێ کوردا» ژ بەدۆ هین بوویە.

زاربێژێ مە، وەکی ئوسا ژی دەنگبێژە، وەختا گۆتنا ئەڤێ شاخێ، ئوسا هەواس و تەقل دگۆت، تە هەو زانبوو، عەسکەرەکە ناڤا شێڕدا. ب میمیکا دەڤ و چەڤێ خوە، ب دەست هەژاندنا خوە، ئوسا شەڕقین - شیقین دگۆت، چاوا دبێژنکمەرڤ نە بکرا، نە بخوەرا، تەک ل وی بنهێریا، ستران - گۆتنا وی ببهیستا. «ئەز ناڤا شەڕادا ژی بوومە، - ئەوی ب کوباری دگۆت، - ئەز ژی دەنگبێژەکی جانگیر ئاخا بووم. مە ل سەردەراڤێ (سەرداراپاتێ) پێشییا عەسکەرێ رۆمێ شەڕەکی خوەش کر. من ب کلاما «دمدم» هەلان ددا بێلووکا مە:

مە و جەردۆێ گێنجۆ شاخا «دمدم خانێ کوردا» سالا ١٩١٣ - ئێ، ٢٦ - ئێ ئۆکتیابرێ بەر نڤیسی، وەختا ئێکسپێدیسییا کۆمیسارییاتا رۆنکایێ یا ئەرمەنیستانێ س.س.ر، کۆ بۆنا بەرنڤیسارا زارگۆتنا جمەتا کورد هاتبوو تەشکیل کرنێ. کوردزان پرۆفێسۆر ئاساتوور خاچاتریان سەرکاری ل ئێکسپێدیسیایێ دکر، جەردۆێ گێنجۆ- نڤیسکار، رێداکتۆرێ رۆژنەما «ریا تەزە»، ئەز و کارۆ زاکاریانێ کۆمپۆزیتۆر- ئەندەمێ ئێکسپێدیسیایێ بوون.

٢- «دمدم» - بەکرێ (بەکۆیێ) عەجەم گۆتییە، ژ گوندێ کەلەشبەگێ، ل سەر نەهییا تالینێ، ٦٠ سالی، نەخوەندی، کۆلخۆزڤان. ئەو ژ عێلا زوقوریانە، ژ بەرەکا مەندکا. ناڤێ گوندێ وانی بەرێ چبوخلی بوویە، ل سەر ڤیلایێتا وانێ.

مەرڤێد وێ عێلێ، کۆ چەند بەرەکێد وێ هەنە، چاوا بەلەکەرا، دڤینییا، ماسەکا، مەندکا، مەندەسۆرا، رەشا، رەجەبا، ئوسا ژی خوە رۆژکی هەساب دکن.

عێلا زوقورییا، چاوا پێشدا هاتییە گۆتنێ، سالا ١٩١٤ - ئا تەڤی ئەرمەنیێ جینارێ خوە ب زۆر و جەفاکی تێن دگهیژنە ئەرمەنیستانا رۆهلاتێ. وەختا موهاجریێ رێڤا گەلەکێ وانا دەستی عەسکەرێ رۆمێ تێنە کوشتنێ، بریندار کرنێ، تالان کرنێ. هەرچێ ساخ مایی هێژا بەرەک - بەرەک دگهیژنە هەڤدو، جی - وارێ تەزەدا بەرە - بەرە ژ خوەرا دبن خوەیی گوند، مال و ئاڤایێ تەزە.

بەکر ژی رێڤا گەلەک تەلی - تەنگایا دبینە: کوشتن، تالان - تاژان خوەلایی، برچیبوون، نەخوەشی، مرن. ژ مالا باڤێ بەکرە ٣٠ نەفەری، پێنج مەرڤ دمینن و بەکر تەڤی هەرچێ قەومێد خوەیە سلامەترا تێ گوندێ کەلەشبەگێدا جی - ستار دبە.

بەکرێ عەجەم دەنگبێژ و زاربێژەکی ئەرهەدەیە، ناڤا جمەتێدا هاتییە ناس کرنێ، قەدرێ وی ناڤا جینارادا هەیە. «ئەز، - ئەوی دگۆت، - جارنا سبێ هەتا ئێڤارێ دسترێم: نە کلام خلاز دبن، نە دەنگێ من تێ بڕینێ...» ئەو گەلەک و گەلەک نموونێد زارگۆتنا جمەتێ زانە، لێ سەد هەیف وێ جارێ وەختێ مە تونەبوو ئەو نموونا قە نا پرهندکی بەر بنڤیسیا، لێ پاشێ ژی ئیدا دەرەنگ بوو...

بەکرێ عەجەم شاخا «دمدم» خۆرتانییا خوەدا بهیستییە و هین بوویە. «باڤێ من، - ئەوی دگۆت، - ل گوندێ مەیی چبوخلیێدا دەنگبێژێ خەتیف ئاغایێ جانگیر ئاخا بوویە. گشکا ئەو ناس دکر، وەختێ شایا بەیت - سەرهاتی، کلام دگۆتن، لێ وەختێ شینێ- نڤێژۆک دگۆتن. ئەز ژی گەلەک تشت ژێ هین بوومە، ئوسا ژی بەیت - سەرهاتییا «کەلا دمدم».

مە ئەڤا شاخا «دمدم» سالا ١٩٣٢ - ئا، هاڤینێ ل گوندێ کەلەشبەگێدا بەرنڤیسی. وی چاخی، ژ ئالیێ ئینستیتووتا تاریقا کوولتوورایێ یا ئەرمەنیستانا سۆڤێتیێ ئێکسپێدیسییا فۆلکلۆرێ هاتبوو تەشکیل کرینێ. پرۆفێسۆر کارۆ - مێلیک ئۆهانجانیان سەرکاری ل وێ ئێکسپێدیسیایێ دکر، لێ کوردزانێ ئاسۆری ئیۆسیف مۆراگوولۆڤ و ئەز ئەندامێ ئەوێ ئێکپێدیسیایێ بوون. هەما وی چاخی ژی مە ئەڤا شاخا بەرنڤیسی و ب دەستی مە جارا پێشن د ناڤا بەرەڤۆکا «فۆلکلۆرا کورمانجا» - دا هاتییە چاپ کرنێ (یێرێڤان، ١٩٣٦ روو ٥٦٧-٥٧٨ ).

٣- «خانێ چەنگزێرین» - پیر هەمۆیێ حەسەنێ چۆلۆ (چۆلۆیان) گۆتییە، ٧٠ سالی، نەخوەندی، ژ گوندێ قزنەفەرێ، ئالیێ تەندوورەکێ، ل سەر قەزا سوورمەلیێ (ئیدرێ). سالا ١٩١٨ - ئا ئێزدیێ وێ دەرێ تەڤی جینارێ خوەیە ئەرمەنی، کۆچ دکن تێنە ئەرمەنیستانێ. گوندیێ حەمۆ تێنە گوندێ دووزکەندێ (ناها بەرۆژ) ل نەهییا تالینێ.

حەمۆیێ حەسەن وەختێدا پێنجبەری کرییە: شڤانی، گاڤانی. ناها خەباتا کۆلخۆزڤانیێڤا مژوولە: ئەو، ژن، نەهـ کور و قیزێد وی کۆلخۆزێدا دخەبتن.

سالا ١٩٤٣ - یا، وەختا ئەم چوونە گوندێ بەرۆژێ، ئیدی ٢٥ - ئێ ئیوولێ بوو، وەدێ نان دروونێ. سالە خراب بوو، وەلاتێ مە ناڤا شێڕێ هەمدنیایێدا بوو. ئەز چوومە ناڤا بێدەرێد کۆلخۆزا گوند. هەمۆیێ زاربێژ دوورڤا نیشانی من دان. ئەوی ماشینا نێن با ددا. گەلەکی قەوات بوو و سفتە من تێ دەرنەخست، وەکی ئەوی چەڤادا بەلەنگازە، چمکی زەف رند و راست ماشینە با ددا، لێ پاشێ هەر تشت ب من عەیان بوو. ئەوی دگۆت: «چەڤرۆنکایا چەڤا، ئەڤانا تەنێ خەبەرن، لێ وەختا قەزییا مێرڤ دقەسدە، هێژا نێتا وان خەبەرا کوور فەم دکە، فەم دکە، چکا ناڤا وان خەبەرادا چقاس زەلوولی هەنە. لێ تو وەرە، خەیسەتەکی منی رند هەیە، ئەز ئەوی حالێ خوەدا ژی بێ خەبات نامینم وەختا خەباتێ ئەز هەر خەم و خەرێق، تشتێد جانزێراندنێ بیر دکم. روحێ من تەزە دبە، ب خەباتا خوەرا دسترێم - دلێ من رحەتدبە».

هەمۆیێ حەسەن شاخا «خانا چەنگزێرین» ژ ئاپێ خوە هین بوویە، هەلا وەختا ل تەندوورەکێ بوونە. چاوا ئەو، ئوسا ژی زارێد وی نموونێ زارگۆتنێ گەلەکی زانن. هەمۆ دگۆ: «چاوا عەدەتێ مە ترێقانە، ئەز تمێ زارێد خوە هینی نموونێ زارگۆتنا دکم، هینی ئولم دکم، وەکی ناڤا مجلیسادا شەڕمی نەبن».

زاربێژێ مە ئەڤا شاخا «خانێ چەنگزێرین» بینەکێ مەرا گۆت، لێ ئوسا ماککری گۆت، وەکی تو چەتنایی، وەکلاندن پێشدا نەهات: ل پێشیا مە عەینی هۆستەکی خەبەرا سەکنی بوو. دقاقجی، وەکی هەر خەبەرەکە وی جیێ خوەدا بێ نڤیسارێ.«خەبەر، - ئەوی دگۆت، - مینا کەڤرانن. وەختا دیوارا داتینن، گۆتی هەر کەڤر جیێ خوەدا بە، حەرگێ نا- یانێ دیوارێ هلشە، یانێ ژی وێ خلۆخاچۆ بێنە دانینێ: نە رند و نە بەدەو».

بەلێ، مە ئەڤا شاخا ئێپۆسا «دمدم»ل بێدەرا کۆلخۆزا گوندێ دووزکەندێ نڤیسی، مە کر کۆ دیسا وی مەرڤێ خەبەرهۆستا بدا خەبەردانێ و چەند نموونێ زارگۆتنا دنێ ژی بەر بنڤیسیا. لێ، هەیف، سەکناندنا ماشینا نانکوتانێ نەدبوو. هەمێ گۆتی بخەبتییا، چاوا ئەوی دگۆت، وەکی «زووترێ نان بگیهاندانا فرۆنتێ». ئەڤا شاخا «خانێ چەنگزێرین» ژ ئالیێ خودانێ ڤێ خەباتێ ب زمانێ ئەرمەنکی هاتییە تەرجمە کرنێ و چاپ کرنێ («کرداکان فۆلکلۆر»، ژۆخۆڤاسوو، ئێرێڤان، ١٩٤٧ ، ئەژ. ١٥٣-١٦٥ )

٤- «دمدم»- شاملێ بەکۆیێ دەورێش گۆتییە، ژ گوندێ هەککۆ، ل سەر نەهییا تالینێ، ٤٠ سالی، نیڤخوەندی، ژ بەرەکا ئیسەدزا، ژ عێلا سیپکا، کۆلخۆزڤان.

سالا ١٩١٨ - ئا مالا باڤێ شامل تەڤی ئێزدی و ئەرمەنیێ قەزا قەرسێ، ژ گوندێ خوەیی ئێنکووکێ موهاجر دبن، تێنە ئەرمەنیستانا رۆهلاتێ. وێ شووندا، هەرچێ ژ قرا عەسکەرێ رۆمێ و نەخوەشیێ حال خلاز بوویی، کۆچ دکن، دچنە باژارێ تبیلیسیێ. ئاپێ شامل ژی دچە وی شەهەری، دەرگەڤانیێ دکە. شامل، کۆ ئێتیم مابوو ل مالا ئاپێ خوە بەرە - بەرە هینی زمانێد گورجکی، ئەرمەنکی و ئوورسی دبە. سالێد کۆ ئەوی ل وێدەرێ بوو ( ١٩٢١-١٩٢٦ )، لازۆیێ (هاکۆب خازاریانێ) کوردزان ل باژارێ تبیلیسیێدا ب قرارا کۆمیساریاتا رۆنکایا رێسپووبلیکا گورجستانێ بۆنا زارێد کورمانجا مەکتەبا ئینتێرناتێ ڤەدکە و پێرا ژی سەروێریێ ل وێ مەکتەبێ دکە، پێرا ژی پێ کتێبا خوە، یا ب ناڤێ «شەمس» دەرسا زمانێ کورمانجی ددە. ئاها ل وێ مەکتەبێدا گەلەک زارێد ئێزدیێ جیشهتی تێنە قەبوول کرنێ. ژ وانا یەک ژی شاملێ بەکۆ بوویە.

وەختەکێ شووندا، پەی زەواجێرا، تەڤی گەلەک گوندیێ خوە ڤەدگەڕە تێ ئەرمەنیستانێ، ل ئەوی گوندێ هەککۆدا مالا خوە ئاڤا دکە. شامل، چاوا یەکی خوەندییی سەروەخت، گونددا دکەڤە سەر خەباتێد جودا - جودایە جابدار، ل هەردەرا خەباتەکە هێلە دکە.

وەختا ئەم ل وی گوندی بوون، مە پرس کر، چکا قە کی شاخێد بەیت - سەرهاتییا «دمدم» زانە؟ کەسەکی ژی ل خوە هەق نەکر. وی چاخی تەنێ شامل هاتە ئۆرتێ و گۆ: «ئەز زانم». دەر و جینارێد وی ئەجێب مان، گۆتن: «چاوا، تو زانی و تە قە مەرا نەگۆتییە؟» شامل گۆ: «ل باژارێ تبیلیسیێدا من سەح کرییە و هین بوومە، گۆت، - وەکی ئەو بەیت - سەرهاتی هیملی خەلقێ زوقوری زانن، یێد کۆ ژ ئالیێ وانێ موهاجر بوونە. خەلقێ ئالیێ مە قەرسێ، یێد ئاخبارانێ وێ بەیت - سەرهاتیێ قەت نزانن، یانێ ژی تەک - تووک مەرڤ زانن. گۆ، ژ یەکی زوقورییی دەرگەڤان ئەز هین بوومەکژ سەهیدێ رەسۆیێ دەنگبێژ». عەیان بوو، وەکی ئەو گەلەک کلامێ کەچکا ژی زانە، لێ شەڕمانا ئەوی ناڤا جمەتێدا نەگۆتییە. «کلام، - زاربێژ دگۆت، - ئەو عەمرێ مێرڤ شیرن دکن، مەرڤ ب وانا جان دبن، خەم و خییالێ خوە بیر دکن. کلام - ئەو دەرمانێ دلن، ناهێلن مەرڤ پیر ببن». خێنژ«دمدم »، ئەوی ئوسا ژی مەسەلۆک و خەبەرۆک مەرا گۆتن. لێ سالێد پاشوەختیێ، سالا ١٩٦٠ - ئی، گاڤا ئەم جارەکە دنێ ژی چوونە گوند، ئەوی ئیدی هەواس نەکر تشتەکی بێژە، نەخوەش بوو...

ئەڤا شاخا «دمدم» ٢٣ مارتێ سالا ١٩٤٤ - ئا ل گوندێ هەککۆ دا هاتە بەرنڤیسارێ.

٥- «خان دمدم»- ئاتۆێ تۆزۆ لادۆیان گۆتییە، ٨٠ - ئێ سالی، نەخوەندی، گاڤانێ گوندێ عەیانلوویێ (ناها داڤیتاشێن) ل سەر نەهییا تالینێ.

ئاتۆ ل گوندێ خوەیی بەرێدا ژیکل ئارخاندێ (ئارخووندێ) ل سەر قەزا بیتلیسێ، دیسا گاڤانتی کرییە. ئۆ، هەرگێ رۆژا ئیرۆ ئوسایی سەرخوەشە، گەلەکی ژیری ژێ هاتییە، ئەو یەک هیملی ب پێشەکێ وییی هزکریرا - گاڤان تیێرا، تێ گرێدانێ. «دارێ دنێدا، - ئەو دبێژە، - ژ بۆنا من گاڤانتیێ خوەشتر تشتەک تونە. گاڤ و سەهەت ناڤا هەوا تەمزدا: گول و گیهێ هەزار رەنگی، بین و بۆخا وان، ل ناڤ گەلی و گەبۆزا، چل و چیا - ئەو گشک روحێ من تەزە دکن... باواریا تە ژ خوەدێ هەبە، هەتا ناها، ناڤێ نەخوەشیێ چیە، ئەز نزانم، رۆژەکە رۆژخوونێ ئەز نەکەتمە ناڤا جی - نڤینا». ئەو گەلەکی کلاما زانە، ب هەواس دسترێ، ئەو ئوسا ژی تولمێ دخە.

زاربێژێ مە چاوا ئێپۆسا «خان دمدم»، ئوسا ژی نموونێ زارگۆتنێ دنێ ب دو زمانا - ئەرمەنکی و کورمانجی دبێژە و دست رێ. ب گۆتنا ئاتۆ گوندیێ وانا گەلەکا «خان دمدم» زانبوون، دچوون زییارەتا «کەلا دم دم»، قوربان شەڕژێ دکرن. مە «خان دمدم» هم ب زمانێ کورمانجی (ئەوی کورمانجی زەف رند زانبوو)، هم ژی ب زمانێ ئەرمەنی بەرنڤیسین.

ئەڤا شاخا «خان دمدم» یا ئاتۆ لادۆیانێ ساسوونیێ، ٢٨ - ئێ ئاڤگووستێ، سالا ١٩٤٤ - ئا ل گوندێ ئەینەلوویێ هاتییە بەرنڤیسارێ.

٦- «خان دمدم»- ستێپانێ مارگار شارۆیان گۆتییە، ٧٥ سالی، نیڤخوەندی، ژ گوندێ نێرکین خاراخایمازێ (ناها نێرکین ساسووناشێنێ)، ل سەر نەهییا تالینێ.

س. شارۆیان ل گوندێ خنزۆرێ ل سەر قەزا بیتلیسێ ژ دییا خوە بوویە. وەختێ خۆرتانیا خوە ژ گوندێ خوە دەرۆ - دەرۆ دبە: دچە شەهەرا، گوندا، وەکی ئیدارەکێ دەست بینە. وان وەختا ژی هینی چەند زمانا دبە، چاوا زمانێ کورمانجی، ئەرەبی، ترکی. سالا ١٩١٨ - ئا تێ ئەرمەنیستانا رۆهلاتێ و د وی گوندیدا ژی هێژا دبە خایێ مال - ئاڤایێ تەزە.

س. شارۆیان گەلەکی ژ زارگۆتنا کورمانجیێ حز کرییە، نموونێ وێ زارگۆتنێ گوندێ خوەیی بەرێدا هین بوویە. شارۆیان «خان دم-دم» هم ب زمانێ کورمانجی، هم ژی ب زمانێ ئەرمەنکی دبێژە. مە گۆتنا وی ب هەردو زمانا ژی بەر نڤیسی. «ئەز، - ئەوی دگۆت، - وەختا ب زمانێ ئەرمەنکی دبێژم، هەرچێ پارێد ڤەکری ب زمانێ ئەرمەنی دبێژم، لێ پارێ دەرەجێ چاپ کری - ب زمانێ کورمانجی، ب کلامکی دبێژم، پاشێ، ب جوورێ ڤەکری، ڤەدگەڕینم ئەرمەنکی، لێ بۆنا کورمانجا - گشک کورمانجی دبێژم. ئەوە، من چاوا ژ کریڤێ خوەیی ئەسەد بهیستییە، ئوسا ژی دبێژم».

شارۆیان دەنگبێژەکی هۆستایە، عەینی قسەبێژ. وەختا «خان دم-دم» دگۆت چەڤێد وی دبرقین، هەردو دەستێد خوە پێشدا و پاشدا دبر، بلند و نمز دکر، لنگێ خوە عەردێ دخست، تە دگۆ- عەینی شەڕە، دچە ناڤا شێر، یان ژی وێ گاڤێ ناڤا شێردانە. ئەڤا شاخا «خان دم-دم» ٢٩ - ئێ ئاڤگووستێ سالا ١٩٤٤ - ئا ل گوندێ نێرکین خاراخایمەزێ (ناها ساسووناشێنێ) هاتییە بەرنڤیسارێ.

٧- «خان دمدم» - زێدۆ جبراێلیان گۆتییە، ٠٧ سالی، نەخوەندی، بنەلی و شڤانێ چۆرۆرد گیووخێیە (ناها کاخسراشێن) ل سەر نەهییا ئارتاشاتێ. راستە، زاربێژێ مە ئێپێجە عەمر کرییە، لێ هێ سەر بەنگا خوەیە، سەرخوە، خەباتچیکی هێلە. ئەو یەک دوپا گرێدایە ب عەمرێ وییی شڤانتیێرا. دەرحەقا شڤانا مەسەلۆکێ جمەتێیە ئاقلبەند دڤێژە: «شڤان دارێ چامێیە». شڤان ساخلەمن و عەمردرێژ. دەنگێ جبراێلیانێ شڤان زیزی خوەشە، مەرڤەکی دەڤکەنی و حازرجابە. «کلام - ستران، بلوورێ خستن - هەمین ئەو کارێ منە، - دەنگبێژ دبێژە، - بێ کلام مەرڤ دکارە پێز بچێرینە. پەز ژ کلاما هز دکن: کی ئالی دەنگ- سەدا شڤان تێ، ئەو ژی خوە ل وی دەنگی دگرن و تێن دۆرا وی دجڤن- ژ خوەرا یانێ دچێرن، یانێ ژی مەخەل تێن. بۆنا چێراندنا پێز، تو تشت دەوسا بلوورێ ناگرە. نێری گەلەکی ژ لێخستنا بلوورێ هز دکن - ددن پەی شڤان، پەز ژی خوە ددنە پەی نێرییا».

زێدۆ، وەکی ژ گوندێ جێنووکێیە، ئالیێ شاتاخێ، کورمانجی زەف رند زانە و ب وی زمانی گەلەک نموونێ زارگۆتنێ زانە. وەختێ ئەوی شاتاخێ بوویە، تەڤی رێنجبەرێ کورمانجا شڤانتی کرییە و ژ وانا نە کۆ تەنێ زمان هین بوویە، لێ بەلێ، ئوسا ژی کلام و مقام. بەیت- سەرهاتییا» خان دمدم ژ بەگزادا هین بوویە، یێد کۆ ناڤا گوندادا، زۆمادا، قژلادا عێل ب عێل دگەڕیان، ب کلاما ئەبوورا خوە دکرن: ل هەر دەرا دستران، درەقسین، خەلقێ ژی تشت ددانە وانا- پەرە، خارن...

ئەڤا شاخا زێدۆ جبراێلیانە «خان دمدم» ٣ - ئێ سێنتیابرێ سالا ١٩٤٣ - یا ل باژارێ یێرێڤانێ هاتییە بەرنڤیسارێ.

٨- «خان دمدم» رەشۆ موورادیان گۆتییە، ٧٠ سالی، نەخوەندی، بنەلیێ گوندێ شاهابلوورێ (ناها شاهاب) ل سەر نەهییا خاراباخلارێ (ناها ئارتاشاتێ). رەشۆ موورادیان ل قەزا شاتاخێ، ل گوندێ کاچێتێ ژ دییا خوە بوویە. گونددا رێنجبەری، چنین و چاندن کرییە. وەختێ شەڕێ هەمدنیایێ پێشن موهاجر دبە تێ ئەرمەنیستانا رۆهلاتێ و ئەوی گوندێ ژۆر بیرانیندا دبە مال - ئاڤایێ تەزە، ب نەفەرێ مالا خوەڤا گونددا دبن کۆلخۆزڤانێ پێشن.

دەرحەقا زانەبوونا نموونێد زارگۆتنا وییە کورمانجیێداک - مە ناڤا بەرەڤۆکا پرۆفێسۆر - دۆکتۆر مانووک ئابێخیان و ک. مێلیک - ئۆهانجانیان «ساسنا سرێردا» خوەند (یێرێڤان، ١٩٣٦ ، روو ٧٥٥-٧٥٧). ک. م. ئۆهانجانیان دنڤیسە: رەشۆ خێنژ حکیات و کلامێ ئەرمەنی، ئوسا ژی ب زمانێ کورمانجی «خان دم-دم»، «مەم و زینێ» و بەیت ئۆ کلامێ دنێ زانە». بۆنا وێ یەکێ ژی، سالا ١٩٥٤ - ئا ئەم چوون شاهابلوورێ، مە رەشۆ دیت و ژێ هیڤی کر، وەکی شاخا «خان دمدم»- ئێ مەرا بێژە. ئەوی ژ کەڤانیێ تاسە عاراق خوەست، کێفا وی وا خوەش بوو و حازریا خوە عەیان کر.

زاربێژ ئەڤا شاخا ب ناڤێ «خان دمدم» ژ گوندیێ خوەیی کاچێتێ، ژ دەنگبێژ - زاربێژەکی عەیان زێدۆ تەمۆیان هین بوویە. «گوندیێ مە گشک ژی کورمانجی زانبوون. ئەز ب خوە ژی دەنگبێژەکی وا ناسکری بووم هم ناڤا ئەرمەنییادا، هم ژی ناڤا کورمانجێ ئالیێ مەدا»، - گۆت و ب بەشەڕەکە خوەش هێژا دەست ب گۆتنا «خان دمدم» کر. رەشۆ موورادیان گەلەکی هەواس و ب بینەکێ خان دمدم مەرا گۆت و وەختا گۆتنا خوە خلاز کر، گۆت: «گاڤا کۆ ڤێ شاخێ بدی چاپێ، ناڤێ من بیر نەکی لێکی، ها...».

ئەڤا شاخا ٢٦ - ئێ مەها سێنتیابرێ، سالا ١٩٤٥ - ئا ل گوندێ شاهابلوورێ هاتە بەرنڤیسارێ.

٩- «دمدم» - گۆت هۆزۆیێ عەڤدۆ، ٨٠ - ئێ سالی، نەخوەندی ژ قەزا سوورمەلیێ (ئیدرێ)، گوندیێ قووچێ، ژ عێلا هەسنییا، وەکی دنێ- ژ عێلا ئووسب بەگێ حەسەن ئاخا.

مالباڤانێ هۆزۆ سالا ١٩١٨ - ئا تەڤی ئێزدی و ئەرمەنیێ وێ قەزایێ موهاجر دبن، تێنە گوندێد ئەرمەنیێ نەهییا ئێجمیازینێ (دێرێ). هۆزۆ ئێپێجە وەخت ل چەند گوندێد وێ نەهیێدا شڤانتیێ دکە. «شڤانتیێ خوەشتر تشتەک تونە، - ئەوی دگۆت،- هەقیێ شڤانتی- مێرانتییە. پالدانا بەر پێز ژی خوەشە، ل گوهێرا پێز، بین و بۆخا گول و گیهێکل رەخ گوهێرێ کەلبێد گورێخ، فێزا تەدا هەزارا ستەیرێ روو ئەزمین... »، - ئەوی خەبەرا خوە دوجار و چەند جار دکر. لێ ڤان چەند سالێد پاشن هۆزۆ ب مالێڤا هاتییە باژارێ یێرێڤانێ، ل تاخا نۆرکێدا دمینە، پێنسیۆنێرە. بیرسار بوویە، هیملی تشتێ زارۆتیێ تێنە بیرا وی، بێهەواس بوویە.» کالی - پیری نە تو تشتە، هەرۆ دبێ - جیکی من دێشە« ئەوی وا بەر خوەدا گۆت و ل من نهێری، کا خزمەتێ من چیە، کۆ لێ قەسدیمە؟ من ژێ هیڤی کر، وەکی شاخا «دمدم» بێژە. ئەوی سڤتە خوە ئینکار کر، گۆت: «وەلە نزانم، ئەڤا چقا وەختە من ل ئەڤێ دەرێ نە گۆتییە، من بیر کرییە... » لێ گاڤا کەڤانییا مالێ یا تەل ئانی دایێ، مەرڤ دبێ ئەو شووندا هات، بەنگزێ وی پڕهندکی خوەش بوو، سمێلێ خوە بادا، کوخیا و گۆ:

- ئەز چ بێژم، تو مێڤانی، چاوا هەبە، گۆتی قەدرێ تە بگرم، ئەزێ بێژم، تو ژی بڤە بکە پرتووکا خوە، برا گۆتنا من ئوندا نەبە، ناڤێ من ژی ل سەر کاغەز بمینە.

ئێمانەکی سەکنی، کەتە ناڤا متالا، «هەی گدی دنیا»، - خوە خوەرا گۆت و وا گەلەکی حەمدێ خوە و ب هەواس گۆتنا خوە رۆکر: جی - جییا خەبەر نەدهاتنە بیرێ، دسەکنی، تەهەرەکی دانی بیرا خوە و دیسا دەست ب دوومایا گۆتنا خوە دکر.

- پیر هۆزۆ، - حەلالا وی دگۆت، - شەڤ بەر خەوا ژی خوەرا دسترا، لێ ناها تێ دبینی چاوانە؟

شاخا هۆزۆیێ عەڤدۆ «دمدم» و بەیت - سەرهاتیێد دنێ ئەو زارۆتییا خوەدا هین بوویە، گەلەک نموونێد زارگۆتنێ زانبوویە، زانەبوونا خوەدا خلخلە بوویە. باڤێ وی - عەڤدۆ، وەکی پیرێ مەمێ شڤان بوویە، هەر ئێڤارا کوڕێ خوەیی هۆزۆ هینی نموونێد زارگۆتنێ کرییە: بەیتا، قەولا، سەرهاتییا، حکیاتا و هەرچێد دنێ. - باڤێ منی رەحمەتی، - ئەوی دگۆت، - ل ئۆدادا زەف رند دگۆت، من ژی ژێ هلددا. لێ نها ئۆدە ئیدا تونەنە، هەمین گۆتنا زارکی ژی دەگمە تێ گۆتنێ، چمکی دووردیتنۆکێ دەوسا زارگۆتنێ گرتییە.

وەختا مە بەرنڤیسارا ڤێ شاخێ خلاز کر، کر کۆ رازیبوونا خوە بێژنێ و خاترێ خوە ژێ بخوەزن، چەڤێد وی کالەمێری تژی هێسر بوون، وا بەرخوە کەتی، سەر خەبەرا خوە زێدە کر: «مریدێ من، کێماسیک ژی هەبە، بباخشینە». ئەز بەر دلێ ویدا هاتم، رازیبوونا خوە گۆتە وی «سینەم دەفتەرا» زارگۆتنا مە، و دەم - خاترێ خوە ژێ خوەست.

ئەڤا شاخا ب ناڤێ «دمدم» مە ١٨ - ئێ مەها مارتێ (ئادارێ) سالا ١٩٤٨ - ئا ل نۆرکا یێرێڤانێ بەرنڤیسی.

١٠- «دمدم»- پیر عەلیێ ئۆمۆیێ قاسۆ (قاسۆیان) گۆتیی ٦٠ سالی، نەخوەندی ژ بەرەکا دڤینی، ژ عێلا جانگیر ئاخایێ خەتیف ئاخاێ زوقوری، ژ گوندێ هەجەلێ ل سەر ڤیلاێتا وانێ.

مالباڤانێ پیر عەلی سالا ٤١٩١ - ئا تەڤی عێلا زوقورییا و تەڤی ئەرمەنیێ جینار موهاجر دبن، تێنە ئەرمەنیستانا رۆهلاتێ. مالا زاربێژێ مە ئەڤان سالێد پاشن ل گەلیێ نۆرکا یێرێڤانێدا دما. سەر وێ یەکێ ژی گەلەک جارا ویرا دبێژن «عەلیێ گەلییا». ئەوی گەلەک گوندادا شڤانتی کرییە، چاوا دبێژن- «پسپۆرێ پێزە، زمانێ پێز زانە». ئەوی روهمالە.

وەختا ئەم راستی عەلی هاتن، ئەوی ل بەر پەزێ مالا خوە بوو، ل بەر دروونگێ. دەما هاتە مالێ، بەری دەستپێکرنا گۆتنا «دمدم»، ئەوی خەبەرەکە وا گۆت:

- هەرگێ دپرسی، کا پێشێ من چیەک - بەرێ ئەولن رێنجبەرییە، پێرا ژی دەنگبێژی، زاربێژی. عەلی گەلەک کلاما، مقاما، سەرهاتییا و مژوولییا زانە: چ هەیە ب زار دبێژە، جی هەیە بلوور و تولمێ دخە. نەفەرێ مالا پیر عەلی گشک ژی نموونێد زارگۆتنێ زانن. مالا ئەلیکمالا قەولبێژ، نڤێژۆکبێژ - دەنگبێژانە.

ئەلیێ ئۆمۆ، وەکی یەکی بەژنبالی، سمێل پاپکی، نەیسە زەرینی چەڤمەزنە، نموونێ زارگۆتنێ هەما چووکتیێدا هین بوویە. باڤێ وی - ئۆمۆیێ رەحمەتی و دییا وی چیلێ هۆستایێ وییی پێشن بوونە. ئەوی هێنا چووکتییا خوەدا ل گوندێ هەجەلێ ژ دەنگبێژەکی عەیانک - خشمانێ ئۆزمان بەیت - سەرهاتییا «دمدم» هین بوویە و ناها ب هۆستاتییا خوەڤا، چاوا دییا وی دگۆت، ژ هۆستێ خوە دەرباز بوویە.

گۆتی مەرڤ ب چەڤێ خوە بدیتا، ب خوە ببهیستا، چکا عەلی ئەڤا شاخا ئێپۆسێ چاوا دگۆت. ب درنگێ خوەیی خوەشی درێژی تژی، ب هەژاندنا دەست و پێ خوە، ئەوی هش و ئاقلێ مێرڤ خوەرا دبر دگیهاند هەیلۆ کەلا دمدم.

تەمامییا نەفەرێ مالا عەلی- دییا وی، ژنا وی، کور و قیزێد وی، وەدێ گۆتنێ مەتهەیری وی بوون، ئەوانا، مەرڤ دگۆ، ب خوە ژی، ب «خەبەردانا چەڤێد خوە» ویرا تەڤایی دەرکەتنە مەیدانا شەڕ مقابلی عەسکەرێ شاهـ عاباس، وەکی ناڤ و نامووسا جمەتا خوە خای کن، نەهێلن تو لەکە بێ سەر ناڤێ جمەتێ. عەلی ب گۆتنا خوەڤا دژیت، شا دبوو. ل بەر مە ئەسل دەنگبێژ، ئەسل زاربێژەکی ئەرهەدە سەکنی بوو، یەکی پر مەریفەتی ئارتیستێ جمەتێ.

ئەڤا شاخا ئێپۆسا «دمدم» ٢٤ - ئێ فێڤرالێ، سالا ١٩٤٤ - ئا ل گەلیێ نۆرکا یێرێڤانێ هاتییە بەرنڤیسارێ.

١١- «خان دمدم»- پێترۆسێ سۆسۆ کاندالیان گۆتییە ٦٠ سالی، نیڤخوەندی، لبووژێن، بنەلیێ باژارێ یێرێڤانێ. کاندالیان بەرێ ژ گوندێ ڤۆزمێ، ل قەزا بیتلیسێ (موقسێ) بوویە. سالا ١٩١٤ - ئا ژ بەر قرکرنا عەسکەرێ رۆمێ، مالا زاربێژ، ئوسا ژی تەمامیا ئەرمەنیێ موقسێ (مۆکسێ) ب ئاریکارییا موورتلا بەگێ کورد ژ وێ قرکرنێ خلاز دبن، تێنە ئەرمەنیستانا رۆهلاتێ. مالا پێترۆس ل باژارێ یێرێڤانێ جی - وار دبە.

بەری جیشهتبوونێ، ئەو ل گوندێ خوەیی ڤۆزمێدا هینی لبووژ ئەنیێ دبە. گوندیێ مە، باواڕییا تە هەبە، - پێترۆس دگۆت، - گشکا ژی ئەبوورا خوە ب خەباتا لبووژەنیێ دکر. دۆر و بەرێ مە گەلەک کورمانج هەبوون، گشکا ژی پەز خوەی دکر. ئەم ژی سالێ جارەکێ دچوونە ناڤا وانا، مە لڤا وانا دژەنی. ئەم بووبوون کریڤێ هەڤدو. دەرحەقا لبووژەنیێ گوندێ ڤۆزمێدا ئی. ئا. ئۆربێلی ژی نڤیسییە (بنهێر، پاتما - باناسیراکان هاندێس »، # ٢ ،١٩٧٧ ، روو ٢٦٤)

ناڤا کورمانجێ وێ قەزێ و قەزێد دن لبووژانا ئوسا ژی جوورە - جوورە کولاڤ داڤیتن، چاوا یێد خۆراسانی، کۆسە، نەمەند، دکا و هەرچێ دنێ. وەختێ گەڕا خوە ئەوانا ئوسا ژی هینی نموونێ زارگۆتنێ دبوون و دگۆتن.

زڤستانا، وەختا ڤەدگەڕیانە گوندێد خوە، ئێڤارا ب گۆتنا نموونێد زارگۆتنێ دەر و جینارێ خوە مژوول دکرن. پێترۆس کاندالیان، وەکی یەکی خوەشخەبەری دەڤ ب کەن بوو، دگۆ، وەکی بەیت - سەرهاتییا «خان دمدم» ژ یەکی لبووژەنێ ڤۆزمێ هینبوویە، ژ هەڤالێ خوە. ل ئەڤێ دەرێ ژی، ل ئەرمەنیستانێ، ئەو ژ پێشێ خوە نەقەتییایە. هەر پایزا دیسا دچە گوندێد کورمانجێد نەهییا تالینێ، لڤایێ دژەنە، کولاڤا داڤێژە، پێرا ژی، هەمین، قسا دبێژە، دسترێ و جارنا ژی بلوورێ، ساز دخە. وەختێ گۆتنا ئەڤێ شاخێ زاربێژ ئوسا دەستپێ خوە دهەژاند، ئوسا دەنگێ خوە بلند و نمز دکر، ئوسا چەڤێد خوە درەقساند، تە دگۆ، ئەڤە وێ دەرێ مەیدانا شێڕ، یانێ ژی، دها راست- ناڤا شەڕێ کەلا دمدمدانە. گۆتی مەرڤ ئەو وان چاخا بدیتا، گاڤا ئەوی ئەڤ بەیت دگۆت و پێرا عەشق ددا. ئەڤا شاخا «خان دمدم» مە ٢ - ئێ فێڤرالێ سالا ١٩٤٥ - ئا ل باژارێ یێرێڤانێ بەرنڤیسی.

١٢- «خانێ دمدم» - ئاساتوور پۆخۆسیان گۆتییە، ٦٠ سالی نەخوەندی، کۆلخۆزڤانێ گوندێ ئووجانێ، ل سەر نەهییا ئاشتاراکێ.

زاربێژێ مە ل گوندێ خاسخێرێ ل سەر قەزا بیتلیسێ ژ دییا خوە بوویە. وەختێ رەڤێ نەفەرێ مالا وان ژ ئالیێ عەسکەرێ رۆمێ تێنە قرکرنێ: هەرچێ ساخ مایی رییا موهاجریێ دگرن. پەی گەلەک تەلی - تەنگاسییا ئانجاخ تێن خوە دگهینن ئەرمەنیستانا رۆهلاتێ، گوندێ ئووجانێدا ژ خوەرا مال - ئاڤایێ تەزە چێ دکن. بیرا ئاساتوور زەف رندە. ئەوی ژ زارۆتییا خوە گەلەک نموونێ زاردۆتنا جمەتا کورمانجا بهیستییە و هین بوویە. ئەو هیملی ژ لبووژەنێ ئەرمەنی هین بوویە، یێد کۆ مەهێد زڤستانێ دهاتنە ئۆدا وانا بەرەڤ دبوون و نموونێ زارگۆتنێ جوورە - جوورە دگۆتن.

ئا. پۆخۆسیان هەرچێ نموونێ زارگۆتنێ وا ب هەواسکاری دبێژە: گوهدارڤان ب هزکرن گوهێ خوە ددنە سەر گلی - گۆتنێ وی.

بۆنا وێ یەکێ ژی ناڤا گوندێ خوەدا حورمەتەکە مەزن دەستانییە. مە ژ ئەوی زاربێژێ عەیان چەند شاخێد «رۆستەمێ زال» بەر نڤیسینە. (بنهێر «شاخێد ئێپۆسا رۆستەمێ زال»، یێرێڤان، ١٩٧٧ ). شاخا «خان دمدم» ژ کالکێ خوەیی پۆخۆس هین بوویە. ئەڤا بەیت - سەرهاتییا مێرخاسیێ گەلەکی ب هەواس دبێژە، باوەر بکی - ئەزبەرکی. ئەڤا یەکا وی چاخی مە عەیان بوو، گاڤا مە گۆتنا وییە سالا ١٩٣٣ - یا همبەری یا سالا ١٩٤٤ - ئا تەزەنڤیسی کر. باوەڕییا تە هەبە هەردو بەرنڤیسار ژی یەک بوون: جوملە - جوملە، خەبەر - خەبەر. لەما ژی مە تێرا نەدیت هەردو شاخا ئەڤێ بەرەڤۆکێدا جی بکن، تەک بەرنڤیسارا تەزە هلدا. مە ژ زاربێژ هیڤی کر، وەکی ڤێ شاخێ ئوسا ژی ب زمانێ ئەرمەنکی بێژە.

ئەوی ئەو یەک نەگۆت، گۆت، وەکی گوندیێ وانا هیملی کورمانجی زانبوونە، ئەرمەنکی کێم زانبوونە. ئەوی ب خوە کورمانجی رند زانبوو و هەرچێ نموونێ زارگۆتنێ گشک ب زمانێ کورمانجی دگۆت.

ئەڤا شاخا «خان دمدم» ١٨ - ئێ سێنتیابرێ، سالا ١٩٤٤ - ئا ل گوندێ ئووجانێ هاتییە بەرنڤیسارێ.

«دمدم»- هۆڤسێپ هۆڤسێپیان گۆتییە، ٧٦ سالی، نەخوەندی، ژ گوندێ دیتاکێ، ل سەر نەهییا ئارتاشاتێ، کۆلخۆزڤان.

هۆڤسێپ ل قەزا بیتلیسێ ل گوندێ ڤۆزمیێ ژ دییا خوە بوویە. ئەوی خۆرتانییا خوەدا خەباتا لبووژەنیێ کرییە.

- گوندێ مەدا، - زاربێژ دگۆت، - گەلەک لبووژەن هەبوون. ئەم دچوونە گوندێد کوردە جینارێد خوە: هەفتییا و مەها خەباتا لبووژانیێ دکر. مە پێرا ژی کولاڤێد خورێسان، شڤانا، نەخشێ یەکبارێ، دوبارێ داڤیت. بەیت - سەرهاتییا «دمدم»، - ئەوی دگۆت، - ل ئالیێ بیتلیسێ گەلەکی دهاتە گۆتنێ.

هـ. هۆڤسێپیان ئەڤا شاخا «دمدم» ب کورمانجی و ئەرمەنکی مەرا گۆت. ب زمانێ کورمانجی هم پەرچێ ڤەکری، هم ژی یێد شێرکی دبێژە، لێ ب زمانێ ئەرمەنکی - تەنێ پەرچێ ڤەکری دبێژە، پێرا ژی پەرچێد شێرکی ب زمانێ کورمانجی دبێژە.

هۆڤسێپ ئەڤا شاخا ژ نشانێ گوندیێ خوەیی لبووژێن هین بوویە و ئەو ژی وەدێ والا دەر و جینارێ خوەرا دبێژە.

شاخا «دمدم» ٥٢ - ئێ مەها مایێ (گولانێ) سالا ١٩٦٤ - ئا ل گوندێ دیتاکێ هاتییە بەرنڤیسارێ.