٦

کی چ دبێژە، بلا ببێژە، تاریخ هەر دوبارە دبە، مۆنیکا، کەلگری، ل بەر خوە دنهێرە و دبێژە. تشتێ کۆ د شەرێ یەکەمین دە ب مە ئالەمانان قەومی، دێ ئیجار ژی، ب مە بقەومە. تێ بیرا وە، گاڤا نیتشە رەخنە ل ئالەمانان دگرت، وی دگۆت؛ هەر مرۆڤی، هەر ملەتی دو ئالی هەنە، ئالیێ رۆنی و ئالیێ تاری. چاخا ئالیێ تاری زۆرا ئالیێ رۆنی ببە، هنگێ ژیان ژ بۆ وی کەسی و ملەتی دووژەهە... قەدەرا مە ئالەمانان ژی وەهایە؛ تاریا دووژەهێ، خەلەکێن ئاگرێن دووژەهێ... شەوات، هلوەشین، خربە و کاڤلکرن، مرن و کوشتن... ئەز چ ببێژم؟.. شەرم دکم، ب تەنێ شەرم دکم...

- شاتز مۆنیکا، ل ڤان دەران، هایا مە زێدە ژ بوویەران نینە، تشتێن کۆ ئەم پێ دهەسن، ژ دەستێ چاران، پێنجان دگهێن مە، کاموران بەگ ل مۆنیکایێ دنهێرە و دبێژە. گۆتنێن تە مە مات دکە... چاوان دبە؟.. ملەتەکێ مینا یێ ئالەمان کۆ هەرتم ب مانتک و هشلسەرێ بوویە، چاوان دکارە ئەڤچەند نزم بە؟

- ئەز نزانم، ئەز نزانم... نا، ئەز دزانم، ئەز دزانم، لێ تاقەتا من ئا گۆتنێ نینە. ژخوە ل هەمبەر ڤان بوویەرێن شەر و کرنێن مە ئالەمانان تو قیمەتا گۆتنێ ژی نەمایە... فەلاکەتە، ب تەنێ فەلاکەتە... دۆ ژی وەها بوو، ئیرۆ ژی وەهایە... فەلاکەتێ مۆهرا خوە ل ئەنیا مە ئالەمانان خستیە، تو رزگاری، تو خەلاسی نینە...

- مۆنیکا، خوە مەوەستینە، جەلادەت بەگ کۆ ل کێلەکا وێ رونشتیە، دەستێ وێ یێ چەپێ دخە ناڤ هەردو لەپێن خوە و دبێژە. هنەکێ بیهنا خوە بەردە، وەرە سەر خوە. پاشێ ئەم ئێ بپەیڤن...

- وەست؟ بیهنبەردان؟.. ناین، ناین، ماین فۆرست... تو بەحسا مۆنیکا بەرێ یا مونیخێ دکی. ئەز هەو ئەو مۆنیکا مە. وەست، بیهنبەردان، ئیسرەهەت... ئەڤانا ژ بۆ مرۆڤێن نۆرمالن. ڤی شەری تو تشتێ نۆرمال نەهشتیە. هایا وە ژی نینە، ژ تشتەکێ نینە. ئەڤ خەبەرێن کۆ هوون دبهیسن، دخوینن، تو تشتی نابێژن. هایا وە ژ کامپێن ئێسیران، هەمامێن گازێ، فروونێن شەوتاندنا مەرڤان، چالێن کوشتیان، قرکرنا ب ملیۆنان جهوویان هەیە؟.. ماین گەت، ماین گۆت!..

مۆنیکا هاتبوو. هەڤالا من ئا رۆژێن مونیخێ، هەڤریا من ئا دەرسێن نیتشە و ئەڤینا من ئا رۆژ و شەڤێن برچێ، ژ نشکەکێ ڤە، هاتبوو بێرووتێ. هایا من و کاموران ژ تشتەکێ نین بوو. وێ رۆژێ، دانێ سبێ، گاڤا تەلەفۆنا کاموران لێکەت، ئەز ژی ل مالا کاموران، ل سالۆنا وی نڤیابووم. ئەز و کاموران ساعەت سسیێ شەڤێ ڤەگەریابوون مالێ و حەتا بەر دەستێ سبێ، ل سەر گرامەرا کوردی کۆ ئەم لێ هوور دبوون، خەبتیبوون. لێ ب دەنگێ تیز ئێ تەلەفۆنێ، ئەز ژی هشیار بووم. تەلەفۆن ژ بالیۆزخانا ئامەریکایێ بوو. دیپلۆماتەکێ ئامەریکایێ بەحسا بانوویەکە ئالەمانی، مۆنیکا کارلفەلد، دکر. بانوو ل بێرووتێ بوو و ل مر. کاموران بەدر -کان دپرسی... مالا کاموران ل ناڤەندا باژێر، ل سەر کۆلانا وەیگاندی بوو. ب لەز، مە خوە دا هەڤ و ئەم ژ مالێ دەرکەتن. تەڤی کۆ رێ نە درێژ بوو، مە تەکسیەک ژ رێ ڤەگەراند، ئەم لێ سوار بوون و چوون بالیۆزخانێ. پشتی دەمەکە چوون و هاتنێ، ئەسکەرێن چەکدار ئەم برن هوندر. ل ور ژی دیپلۆماتەکێ ناڤسال و بەژندرێژ ئەم برن ئۆدەیەکێ کۆ ل بەخچێ دنهێری. مۆنیکا، د ناڤ کنجێن رەش دە، توولەکێ رەش ل سەری، ل ئۆدێ، رونشتبوو. چاخا چاڤێ وێ ب مە کەت، وێ خوە، ب جارەکێ، ئاڤێت سەر مە. «Mein fürst, Celadet, du auch» وێ گۆت و دەست ب گریێ کر... وەلێ دخویا کۆ وێ نزانیبوو کۆ ئەز ئێ ژێ ل بێرووتێ بووما.

مۆنیکا رەبەن... ئەو ب قاسی مستەکێ مابوو. جل و بەرگێن وێ ژێ دکەتن. قەرمیچۆکێن ئەنی، بنچاڤ و رو پر کوور بوون. چاڤ کەتبوون کۆرتێ. ژ ئەو مۆنیکا من ئا چاڤشێرین، بەژندرێژ، گەردان و بەدەنخوەش تو تشت نەمابوو. مۆنیکا کۆ، ل ئۆدێ، خوە ئاڤێتبوو هەمبێزا من، پیرەژنەکە ژار، کن و رەبەن بوو... مۆنیکا دگریا، مینا کۆ زەلزەلە ب بەدەنا وێ کەتبە، ئەو وەلێ دهەژیا و ب قیرین دگریا... کاموران ناڤنیشانا خوە نڤسێ، دا دیپلۆمات و ئەز کەتم ملێ مۆنیکایێ و ئەم ژ ور دەرکەتن و دیسان هاتن مالێ.

مۆنیکا ژ گۆرستانێ، ژ زەڤیێن مرنێ، ژ بێندەرا روهستین دهات. وێ ئالیکاری ل تەڤگەرەکە ئاریستۆکرات ئا ئالەمانی کربوو دا کۆ ئادۆلف هتلەر، ب سوویکاستەکێ، بکوژن. لێ تەڤگەر ب سەر نەکەتبوو. تەڤی کۆ گەلەک کەس مربن و هیتلەر ژی بریندار بووبوو، تەڤگەرا ئاریستۆکراتان تێکچووبوو. پرانیا کەسێن تەڤگەرێ کۆ ژ زابتێن بلند، ئاریستۆکراتێن کەڤنارە و کاربدەستێن گەلەکێ دەولەمەند بوون، هاتبوون گرتن و کوشتن. مۆنیکا ژی، تەڤی دو هەڤالێن خوە، ب هەزار زەحمەتیێن کۆ نایێن هشێ مرۆڤان، خوە گیهاندبوو گراڤا مالتایێ. هەڤالێن وێ ل ور مابوون دا کۆ ژ ور ژی هەرن ئامەرکایێ، ئەو ژی، ب ئالیکاریا ئامەرکاییان، ژ بۆ مە، هاتبوو بێرووتێ. کێ دگۆت کۆ دنیا مەزنە؟ تو ببێژە، هەما پشتی بیست سالان، ژ نشکا ڤە، گوهەرێ، پر گوهەرێ، ئەم گهابوون هەڤ.

لێ تشتێن کۆ مۆنیکایێ بەحس دکرن نە ئیشێ ئاقلان بوو. ل رۆهلاتێ کەسێ بەحسا وان بوویەران نەدکر. بوویەرێن شەر، ل رۆهلاتێ، ب چەند رێزێن نڤیسکی ڤەدگوهەزین شێنیان. هەما چ بگرە، هایا کەسێ ژ قرکرنا ملەتەکێ، جهوویێن دەرکەتی یێن هەزار سالان، نین بوو. مۆنیکایێ بەحسا مرۆڤان، شەخسان، روهـ، هش، ئێش، ژان، پەژن و دەنگێن ئینسانان دکر، نە یا رێزێن نڤیسکێ یێن خەبەرێن شەر... دلێ من، ب هەر گۆتنا مۆنیکایێ، ب هەر هێسترا کۆ ژ چاڤێن وێ دباری، دگوڤشی. ژ بلی «نا، نابە، چاوان دبە» مە نزانیبوو کا مە دێ چ بگۆتا. ل گۆرا کۆ مۆنیکایێ دگۆت، ل هەر ئالیێن وەلاتێ ئالەمانان و جیهێن کۆ وان ڤەگرتبوون، کامپێن مرنێ هاتبوون پێ و د وان کامپان دە، هەر رۆژ، ب هەزاران جهوو، دهاتن شەوتاندن. بەلێ، شەوتاندن!.. ب سەد هەزاران، هەیە کۆ ب ملیۆنان جهوو هاتبوون کوشتن. نە ب تەنێ جهوو، لێ کەسێن ژ ملەتێن دن و نەمازە قەرەچی ژی، ب دەهـ هەزاران، دهاتن کوشتن. من و کاموران ب برینێن قەتلیعام و قرکرنێ دزانیبوو. د سالێن مە یێن خۆرتیێ دە، ملیۆن و نیڤەکێ ئەرمەن و سێ سەد هەزار کورد قر بووبوون. مە ب بیهنا هلما مرنێ دزانیبوو. لۆما ژی هەر گۆتنەکە مۆنیکایێ دبوو کۆزەکە ئاگر. جهوو... هێ د سالا ١٩٤٢-ئان دە، د شەڤەکە پووک و سەقەمێ دە، من بەندەکە درێژ، ب گۆتنێن نیڤمری یێن کوردی، ب ناڤێ «زلامەک و زمانەک» نڤسی و تێ دە قالا سەرپێهاتیێن جهویان، تەورات، زمانێ وان ئێ مری، ڤەژاندنا زمانێ وان و عەلیێزەر بن یەهوودا، مێرخاسێ کۆ زمان ڤەژاند، کر. ئەو بەند، یەک ژ نڤیسارێن من ئێ هەرێ باشە. ژ بەر کۆ من ئەو، د شەڤێن تاری دە، ب هەڤالتیا کولیێن سپی یێن بەرفێ، ب هەموو حس و کەلا خوە، نڤیسی. هێ نها ژی تێ بیرا من، تێ دە، من وەها دگۆت؛ «یەهودا فەرهەنگا ملەتێ خوە چێکر و بێژەیێن کۆ د زمانەکێ مری دە نینن، ئەو ژی پێک ڤە ئانین. زمانێ ئیبرانی ژی د ناڤ جهیان دە بەلاڤ بوو. د سالا ١٩٢٢-ئان دە، گاڤا عەلیێزەر بن یەهوودا مر، زمانێ ئیبرانی یی کۆ بەرێ ٣٠-٤٠ سالێ زمانەکێ مریبوو، بووبوو زمانێ ملەتەکی. ئەڤ زمان ئیرۆ د فەلەستینێ و د رەخ عەرەبی و ئینگلیزی دە زمانەکی رەسمی، زمانێ دەولەت و حکومەتێیە ژی...» ئو پاشێ ژی من تێ دە وەها دگۆت، «ئیرۆ هینبوونا خوەندن و نڤساندنا زمانێ مادەر ژ بۆ هەر ملەتی ئێدی نە ب تەنێ وەزیفەیەکە شەخسی لێ وەزیفەکە ملییە ژی. هەچی ب ڤێ وەزیفێ رانەبوونە وەزیفا خوە یا ملی پێک ڤە نەتانینە و ب کێری ملەتێ خوە نەهاتنە» و من ل کوردان شیرەت دکر کۆ ئەو ژ عەلیێزەر بن یەهوودا دەرسان وەربگرن... مە دێ چ بگۆتا؟ مە ب تەنێ ل مۆنیکا خەمگر، هەڤالا من ئا جۆمەرد کۆ د ناڤ بیست سالان دە بووبوو پیرەژنەکە پۆرسپی، گوهداری دکر... خەلەکێن ئاگرێ شەر ب جانێ جهیان کەتبوو. جهوو دشەوتین، دوومانا کۆ ژ جەندەکێن وان بلند دبوو، ب ئەسمانان دگهیشتن...

مۆنیکا ئاڤا کۆ کاموران بەگ ئانیە ڤەدخوە، ئەو چەند تایێن پۆرێ خوە یێ کن و سپی کۆ ب سەر چاڤێن وێ کەتنە، ددە ئالی، سەرێ خوە رادکە و ل هەڤالێن خوە یێن سالێن بیستان دنهێرە. ئەو، ب نێرینەکە کوور، لێ ڤالا، دخوازە بکەنە. لێ نابە. قەرمیچۆکێن رویێ مۆنیکایێ حالێ وێ ددە دەست. ژ دەر ڤە، دەنگێ عەرەبە و شێنیان تێ. کاموران بەگ رادبە و پەنجەرێ دگرە. مۆنیکا چاڤێن خوە یێن وەرمێ ل سالۆنا بچوک دگەرینە. چاڤێ وێ ب هەرسێ فۆتۆگرافێن کۆ ل سەر ماسا خەباتێ یا کاموران بەگە، دکەڤە. یەک ژ فۆتۆگرافان ئا ئەمین ئالی بەگ، سانیحا خانم و مەزیەتێیە. ئەمین ئالی بەگ و سانیحا خانم رۆنشتنە، مەزیەت ژی ل پاش وان، ل پێ سەکنیە. فۆتۆگرافا دودیان ئا مالباتا جەلادەت بەگە؛ ئەو، رۆشەن خانم، سینەم و جەمشید ب هەڤ رە نە. سینەم و جەمشید ل سەر چۆگێن باڤێ خوە رونشتنە. فۆتۆگرافا دن ژی یا سەفتەرە. د ناڤ چارچەوەکە زێرهێلێ یا بچۆک دە، سەفتەر ل پێ سەکنیە، لنگێ خوە یێ راستێ دانیە سەر دارەکێ، خوە خوار کریە، دەستێ خوە دانیە سەر چۆگا خوە یا راستێ و دکەنە.

- جارا داوین، من سەفتەرێ روکەن د بهارا سالا ١٩٤١ -ئان دە زیارەت کر، مۆنیکا ب دەستمالەکە فرەهـ، بیڤلا خوە پاقژ دکە و دبێژە. ئەز و پێلکانێ کۆ ب رۆژنامەڤانەکێ ناس رە زەوجیبوو، بووبوو خوەدی دو زارۆکان و ناڤێ لاوێ خوە سەفتەر لێکربوو، چوون هایدەلبەرگێ، سەر تربا سەفتەر. ئەو شتلێن سۆرگولان کۆ پێلکانێ چاندبوون، مەزن بووبوون. سۆرگولان بیهن ددان... پشتی وێ رۆژێ، من هەو سەفتەر و پەلکان دیتن. پاشێ من بهیست کۆ گەستاپۆ پەلکان ژی گرتیە، لێ ئەز نزانم کا خەبەر راست بوو یان نا. ئەگەر راست بە ژی چ ب سەرێ وێ دە هات؟ ئەز پێ نزانم. مسیبەت، مسیبەتێن کۆ ل مە قەومینە، نایێن گۆتن... ئەز شەرم دکم... ئەز... نیچ...

مۆنیکا نکارە گۆتنا خوە دەوام بکە. ئەو دیسان دەست ب گریێ دکە. ب قیرین و زارین. جەلادەت بەگ دخوازە ژێ رە تشتەکێ ببێژە، لێ کاموران بەگ ناهێلە، ئەو ب دەستان ئیشارەت دکە دا کۆ ئەو بهێلن، مۆنیکا بگری.