٤
باڤۆ، ئەڤ چیە، جەمشید، ل ئۆدا خەباتێ یا جەلادەت بەگ، ل سەر چۆگێن جەلادەت بەگ رونشتی، ب کەن دبێژە.
- ئەڤ رۆناهییە، کورێ من...
- رۆناهیا کێیە؟
- رۆناهیا مە کوردانە.
- کا چما ئەو رۆنی ناکە؟
- رۆناهی د ناڤ رۆپەل و رێزێن وێ دەیە.
- مینا هاوار-ێ؟
- هەرێ، مینا هاوارێ.
- باڤۆ، ئەو خوەها هاوارێیە؟
- هەرێ، ئەو خوەها هاوار -ئێیە و خوەها تە و سینەمێیە. ناڤێ وێ رۆناهییە.
- باڤۆ، دە بخوینە
- نا باڤۆ، مەخوینە، سینەما کۆ ل کێلەکا کورسیێ جەلادەت بەگ، ل بەر لنگێن باڤێ خوە رونشتیە و ل وان گوهداری دکە، دبێژە. مەخوینە، لێ بەحسا رەسمان بکە. رەسمێن رۆناهی -یێ پر خوەشکن. ئەڤ ژنک کییە؟ بێژە من باڤۆ، ئەڤ کییە؟
- وەرە بەرخا من، تو ژی وەرە، جەلادەت بەگ دبێژە و دخوازە سینەم ژی ل سەر چۆگا وی روونە.
لێ نابە، زارۆک ئێدی مەزن بوونە، هەردو ب هەڤ رە، نکارن ل سەر چۆگان رونن. جەلادەت بەگ جەمشید داتینە عەردێ و ب خوە ژی ژ کورسیێ پەیا دبە و ل کێلەکا کورسیێ رودنە. ئەو ل زارۆکان دنهێرە و پاشی ڤەدگەرە سەر کۆڤارا نو کۆ ب ناڤێ رۆناهی دەرکەتیە.
- ئەڤ پەیایێ درێژ کۆ کنجێن ئەسکەری لێ نە، جەنەرال دە گۆلە، ئەو سەرکانێ فرانسا ئازا و فەرماندارێ ئۆردیا ئازا یا فرانسێیە. ئەڤ خانما کنک کۆ ل کێلەکێیە و سەرێ خوە راکریە و ل جەنەرال دنهێرە، خودانتاجا ئینگلیستانێ، قرالیچە ئەلیسابەتە. هەچی ئەڤ سوورەتا چار کەسێن روکەنە، ئەو بالافرڤانێن ئینگلیستانێ نە، کنجێن وان یێن بالافرڤانانە. ئەڤ سوورەتا کێلەکێ ژی ڤاپۆر و فلووقەیێن ئینگلیزی نیشان ددە. ئەو نێزینگی ل نۆقارەکە بریندار ئا ئیتالیانی دکن دا کۆ وێ هێسیر بگرن.
- باڤۆ، پر خوەشە، باڤۆ، دۆم بکە، جەمشید دبێژە...
رەسم و سوورەتێن هەژمارا یەکەمین ئا رۆناهی -یێ، یێن شەر، یێن ئاگرێ تۆفانێ بوون. لێ کێفا جەمۆ ژ وان رە دهات! ژ بۆ وی، ئەو ب تەنێ رەسم بوون، نە تشتەکێ دن. ژ رەسمان نە دەنگێ تۆپان دهات نە ژی بیهنا خوین و باروودێ. لێ شەر، ب هەموو خورتیا خوە، دەوام دکر. هلوەشین و شەوات کۆ ب سەر کەتبوون و زۆرا هش و مانتکێ بربوون، ل گۆڤەندێ بوون. هەروەکی شەرێ یەکەمین ئێ جیهانێ، دنیا، دیسان، مینا هێلەکانەکێ، د ناڤ ئاگرێن شەر دە، دچوو و دهات. بیهنا مرن، ئاگر و شەواتێ ژ جیهانێ دهات.
هەچی لوبنان و سووریە بوو، کەتبوو دەستێ ئینگلیز و فرانسزێن گۆلیست. ل لوبنان و سووریێ، ل دەر و دۆرێن شامێ، شوورێ روهستین، بێراوەست، ل دار بوو. ل دەرهە، خەباخب، چیایێ قەسیوون، مەزێ، همس، دێرا -زۆر، رەقە، قامیشلۆک و شامێ پێڤەچوونێن دژوار هاتن پێ. شام بۆمبەباران بوو. چەند بۆمبە ل تاخا مە، موهاجرینێ ژی، هەما چەند سەد میترۆ ژ مە ب دوور، تەقیان. هن بۆمبە ژی ل دۆرا مزگەفتا ئەمەوی و تربا سەلەهەدینێ ئەیووبی تەقیان. ژ بیستان زێدەتر خانی هلوەشیان، نێزیکی سەد کەسێ هاتە کوشتن. رۆژەک ژ وان رۆژان، دانێ ئێڤارەکێ، ئوسەیما، د دەستان دە چەند بەرکێن تفنگ و میترالیۆزان، هاتە ئۆدا من ئا خەباتێ و گۆتە، «باڤۆ، ل ڤان بنهێرە...» وێ ئەو ل سەر بانێ جیرانان دیتبوون. من ژی ئەو بەرکێن ڤالا، خاترەیێن شەر، دانین نک بەرکێن تژی یێن دەمانچا خوە. شامێ رۆژێن ب ترس و لەرز دەرباس کرن. لێ داویێ هێزێن مارەشال ڤشێ ژ منتقێ کشیان و جەنەرال دە گۆل و سەرەکوەزیرێ ئینگلیستانێ مر. چێرچیل ئیستیقلالا لوبنان و سووریێ ئیلان کرن.
ئەم کورد ل کوو بوون و مە چ دکر؟ بێ گومانە کۆ جیهێ مە ل نک جیهانا ئازا و دەمۆکراسیێ بوو. هەم من هەم ژی کوردێن دن، ب خورتی، ئالیکاریا هێزێن دەمۆکرات کرن.
تەڤی زابتێن فرانسزێن ئازا و ئینگلیزان، ئەز، چەندین جاران، چووم ئالیێ جزیرێ، وەلاتێ کوردان و ل ور مە ژ کوردان هێزێن چەکدار ئانین پێ دا کۆ ب ئالیکاریا هێزێن ئازا رابن. ما شەرێ مە کوردان نە ژ بۆ دەمۆکراسیێ بوو؟ ما داخواز و دۆزا مە نە ژ بۆ وێ بوو؟ ما دەرد و بەلایێن مە یێن سەدسالان هەمی نە ژ کێمانی و تونەبوونا دەمۆکراسیێ بوون؟.. پشتی کۆ دنیا هنەکێ ل سووریە و لوبنانێ ئارام بوو، من دەست ب کۆڤارەکە نو کر. ب ئالیکاریا فرانسز و ئینگلیەزان. ئەز ئێ پاشێ بێم سەر ئالیکاریا وان و سەبەبێن وێ، لێ مە ئیمکان هەبوو کۆ مە بکاربوویا کۆڤارەکە دن ژی دەرخستا؛ گۆتنێن کوردی کۆ وندا بووبوون، ژ گۆرستانێ هاتبوون دەرخستن، ب رەنگێن کەسکەسۆری هاتبوون خەملاندن، ئالفابەیەکە هێسان و رەوان ب جیهـ بووبوو، خۆرتێن کۆ ژ زمانێ خوە حەز دکرن و پێ دنڤیسین، ئێدی، ب حەز و جۆش، رادهشتن پێنووسێ... ل ڤر دڤێ ئەز ناڤێ وان ببێژم و کەدا وان ژی بەرپێشێ خوەندەڤانێن ب سەبر ئێن بیرا قەدەرێ بکم. کاموران، برایێ من ئێ قەدەرێ، ژ پاریسێ هاتبوو و ل بێرووتێ ب جیهـ بووبوو. هەما چ بگرە هەر هەفتە مە هەڤوودو ددیت. زمانێ وی پاقژ و رەوان، بیر و دیتنێن وی کوور و بالکێش بوون. وی ئایەتێن دینێ ئیسلامێ، یێن مینا «تەفسیرا قورانێ و هەدیسێن جەنابێ پێغەمبەر»، ب زمانەکی گەلەکی خوەش، وەردگەراندن کوردی. رۆجێ لێسکو، دیپلۆمات و ئۆریەنتالیستێ فرانسز کۆ من ژێ رە دگۆت «لەزگین ئاغا»، هەبوو. ئەو گەلەکێ دۆستێ مە بوو و دلێ وی گەلەکی ب رەوشا کامباخ ئا زمان و ئەدەبیاتا کوردی دشەوتی. وی ب فرانسزی و کوردی بەندێن هێژا دنڤیسین و فۆلکلۆرا کوردی ڤەدگوهەزاند سەر کاخزان. رۆشەن، دۆتماما من ئا ژینێ، ئالیکارا ژینا من، کوماندارا مالا من، هەبوو. وێ، ب ناڤێ «رەوشەن بەدرخان» ل سەر ژنا کورد بەندێن بالکێش دنڤیسین. بەندا وێ «کەبانی و مامۆستە» دەنگ دابوو. ئۆسمان سەبری هەبوو، لاوێ عەشیران، ماخروور و ب خوە باوەر. ژ هەرکەسێ بێتر، وی، ب زمانێ خوە یێ پاقژ، پێنووسا خوە یا زەلال، ئالیکاریا من دکر. خۆرتەکێ نوگهیشتی، نورەدین ئوسف هەبوو، برایێ کچک ئێ در. نافز، خۆرتێ چەلەنگ ئێ ب بەژن و بال، ب زار و زمان. نوورەدین کۆ د پێشا من دە سونەت بووبوو و گاڤا کێر لێکەتبوو، سەرێ خوە زیڤراندبوو و ژ من رە، ب کەن، گۆتبوو، «مامۆ کریڤ، ئەز ناترسم»، گەلەکی سەروەخت و زمان و ئەدەبیاتهەز بوو. وی چیرۆکێن گەلەکی خوەش دنڤیسین و لۆما ژی من ژێ رە دگۆت، «چەخۆڤێ کوردان...» خۆرتەکێ دن هەبوو؛ قەدری جان، دەرکەتیێ دێرکا مازێ، شایرێ زمانێ بریندار. چەند سەیدا و مەلەیێن مە هەبوون؛ جەگەرخوین، مەلە حەسەنێ هشیار، ئەحمەدێ نامی، مەلە ئەنوەر... وان ژی، ب شهیرێن خوە، رۆپەلێن ئەدەبیاتا کوردی یێن نەچار دەولەمەند دکرن. سەیدا جیگەرخوین کۆ هەر جارێ ب قاسی دەهـ شیران، ب دەستنڤیسا خوە یا کۆ ب خاچەریێن هەری دژوار دشبیان، دشاندن، پێنووسا خوە مینا شوور ژ کالان کشاندبوو و ب کار دانی. ئو نها ناڤێ وان نایێ بیرا من، لێ هین گەلەک کەسێن دن هەبوون کۆ دهاتن ئالیکاریێ... هینگێ چما مە دێ دەست ب کۆڤارەکە دن نەکرا و دلۆپەکە دن ل بەهرا مچقی یا ئەدەبیاتا کوردی زێدە نەکرا؟
ئو دیسان رۆژەکە بهارێ، یەکی نیسانا ١٩٤٢ -ئان، خوەها هاوار-ێ، خوەها سینەم و جەمشید، رۆناهی هاتە دنێ. ئەز، یانی جەلادەت ئالی بەدرخان، یانی نەڤیێ میر بەدرخانێ دەرکەتی و کورێ ئەمین ئالی بەدرخانی ل وەلاتێ غەریبیێ وەفاتکری، یانی لاوێ وەلاتێن غەریب کۆ مینا گۆەتە، من د خەونێن خوە دە ژی دگۆت، «مێهر لشت»، هەوجەدارێ تیرێژێن رۆنی بووم. من هەوجەداری ب رۆناهیێ هەبوو. مە، کوردێن ژهەڤکەتی و دەرکەتی، هەوجەداری ب رۆناهیێ هەبوو. ژینا کوردی کۆ کەتبوو بنێ بیرەکە کوور و تاری، هەوجەداری ب رۆناهیێ هەبوو. گۆتنێن کوردی کۆ بریندار و ستووخوار بوون و د بن ئاخا رەش دە مابوون، هەوجەدارێ ب رۆناهیێ هەبوون.
مێهر لشت... یانی هنەکی دن رۆناهی. یانی خوەها نو رۆناهی.
د تاریا شەڤێ یا شەر دە، رۆهانی زابوو...
ب وەشاندنا رۆناهیێ مە د تاریخا چاپا کوردی دە گاڤەکە نو ئاڤێت. کۆڤارا نو ب سوورەت و رەسم بوو. رەسمێن کۆ جەمشید و سینەمێ ژێ حەز دکرن، رۆپەلێن وێ دنەقشاندن. ب ڤێ کۆڤارا نو دلۆپ دبوون دودۆ. دو دلۆپێن بەهرەکە مچقی. لێ دگەل هەر تشتی، دو دلۆپێن زەلال و هێنک کۆ هنەکێ تینا مرۆڤان دشکاند... دو دلۆپێن کۆ هەبوو کۆ رێ ل دلۆپێن نو ڤەکرنا... کۆ هەبوو کۆ رێ ل من ژی ڤەکرا کۆ من دیسان دەفتەرا رۆمانا خوە هەیڤەرۆنێ ژ بەرکێشکا ماسێ دەرخستا، کەس و شەخسان، دەور و دەوران، وار و وێران، تاهم و رەنگان بخستنا ناڤ هەڤ و چیرۆکا شەڤێ کۆ ب تیرێژێن هەیڤەکە رۆنی دچرووسی، بنڤیسا...
- باڤۆ، جەمشید ژ ڤێ حەز دکە، جەمشید دیسان دەستێ خوە داڤێژە ریها جەلادەت بەگ و دبێژە.
باڤۆ، ئەڤ چیە؟
- ئەڤ سیوانڤانەکێ ئازایە. ڤی ئەسکەری خوە ژ بالافرێ ئاڤێتیە، سیوانا خوە ڤەکریە و پێ هێدی هێدی دادکەڤە عەردێ. تە نها فاهم کر؟
- هممم، جەمشید سەرێ خوە دهەژینە و دەستێ خوە ئیجار دبە بەرچاڤکێن باڤێ خوە.
جەلادەت بەگ لاوێ خوە هەمبێز دکە، وی رادمووسە و پاشی بەرچاڤکێن خوە ژ چاڤێن خوە دەردخە و وێ داڤێژە عەردێ و پێ دلیزە. باڤ و لاو، ل عەردێ، ل سەر مەهفووران، دلیزن. جەمشید دکەنە. سینەم ژی تێ هاوارا جەمشید و خوە داڤێژە سەر باڤێ خوە. لێ باڤ زۆرا وێ ژی دبە. جەلادەت بەگ زارۆکان مست ددە، بیهن دکە، هەمبێز دکە، گوهـ، بیڤل، ئەنی و چاڤێن وان ماچ دکە. بیهنا خوەش ئا زارۆکان، چەرمێ تەنک ئێ بەدەنا وان ئا مینا شتلا رهانێ، کەنێ وان ئێ پاقژ، گۆتنێن وان ئێن ماهسووم...
- باڤۆ، بەسە، بەسە، جەمشید دکەنە و دبێژە. من گۆت، بەسە، جەمۆ دبێژە تە، بەسە...