٤

جەلادەت کێفخوەشە، دەریێن نۆ یێن هینبوون و زانینێ ل بەر وی ڤەدبن. سەدسالا بیستان، قرن و بابلیسکا نۆ، ب خورتێ دەست پێ کریە؛ هەر رۆژ، هەرتم بوویەرێن نۆ و گرینگ، ئیجادێن نۆژەن و بالکێش تێن پێ. فکر و رامان، حس و پەژنێن نۆ جڤاتان ڤەدگرن. دەولەتا ئۆسمانی و پایتەختێ وێ ستەمبۆلمکان بوونە مینا هێلەکانەکێ و ل بەر با و باهۆزێن گوهەرینان ب ڤی ئالی و ب وی ئالی دە دەرن و تێن. بوویەر و شۆرەشێن ئاوروپایێ، نەمازە یێن فرانسا و فرانسزان، پێل ب پێل، ب سەر ستەمبۆلێ دە تێن. ستەمبۆلێ، خوەندا و زانە، بیرەوەر و رۆناکبیر، رامانگیر و بیربر، کارگەر و رێبەرێن دەولەتێ د ناڤ پێلێن دیتن، بیر، فکر و حیسیاتێن نۆ دە، مینا هێلەکانەکێ، دەرن و تێن. هەرکەس هەول ددە دا کۆ پێلێن نۆ یێن پێشکەتنێ تێبگهێ.

سال، ١٩١١یە، جەلادەت کەتیە هیژدەهان. جەلادەت کەتیە ناڤ رۆپەلێن کتابان، هەم ل خوەندەگەهێ، هەم ل مال و کتابخانێ. هەرتم چەند کتابێن ب ئۆسمانی، فرانسزی و کوردی د بن چەنگێ وی دە یان ل بەر سەرێ وی نە. زانین بوویە کاهنیەکە هێنک و جەلادەت، تەڤی برا و هەڤالێن خوە، ژی ڤەدخوە و تیهنا خوە دشکینە. ئەو پەیڤ و گۆتنێن نڤیسکێ ڤەدژینە، روهـ ددە وان، ب وان رە دپەیڤە، فکرین و پەیڤینێ، ئەڤ هەردو کرنێن جهێ، ب هەڤ رە دکە یەک. هێ د ڤی ئومرێ خۆرت دە کۆ ژ تەجروبان ب دوورە، ب ئالیکاریا برا، ئاپ، مەت و برازیان، وی بیر ب هێز و قووەتا گۆتنا نڤسکی بریە. وی بیر پێ بریە؛ تەجروبێن نۆ دێ ب نەقشێن گۆتنا نڤیسکی دەولەمەندتر، خوەشتر، کوورتر و زەلالتر ببن.

ئیرۆ، جەلادەت و چەند هەڤالێن وی، ل سەر گۆتنا مامۆستایێ وان ئێ ئەدەبیاتێ، هاتنە شەهزادەباش -یێ، سالۆنا تیاترۆیەکە مەزن. ل گۆرا گۆتنا مامۆستایێ وان، ئیرۆ وێ ل ڤێ سالۆنێ کۆنفەرانسەکە «گرینگ»، ژ ئالیێ دو کەسێن «گرینگ»، ل سەر بابەتەکێ «گرینگ» بهاتا پێ. جەلادەت کۆ ل پەی پێت و چرووسکێن زانینێیە، هەڤالێن خوە ژی دانە پەی خوە و هاتیە کۆنفەرانسێ. پرانیا شێنیێن کۆ هاتنە، خۆرت و خوەندەڤانن. هەما چ بگرە، سالۆن نیڤتژییە. ل سەر دیوارێن سالۆنێ، ب تیپێن عەرەبی و ئەرمەنی، لێ ب زمانێ ئۆسمانی، گۆتنێن ئەدەبی هاتنە نەقشاندن. ل سەر پەردەیێن شانۆ کۆ ژ جاوێن سۆر چێبوونە، چەند وێنەیێن زەر دخوین. هەما ل پێشیا پەردان، ل سەر شانۆ ماسەیەکە درێژ و سێ کورسیێن تەخت هاتنە دانین.

جەلادەت و هەڤالێن خوە ل رێزا هەری پێشین ئا کورسیان رۆنشتنە. جەلادەت ل ملەکێ ب هەڤالێن خوە رە دپەیڤە، ل ملەکێ ژی ل دۆرا خوە و پاش خوە دنهێرە. پرانیا کەسێن کۆ هاتنە، ژی رە، رۆیێن ناسن. بەشدار د ناڤ خوە دە دپەیڤن. لێ گاڤا ژ پاش پەردەیێن شانۆ مەرڤەکێ ناڤسالە، ناڤزراڤ و ناڤدار دەردکەڤە و تێ بەر ماسێ، دەنگ ژی هێدی هێدی تێن برین. کەسێ کۆ ل بەر ماسێ راوەستایە و ژ ژۆر ل گوهداران دنهێرە، یەک ژ بیربر و رێبەرێن پارتیا ئیتیحاد و تەرەقی یە؛ یوسوف ئاکچۆرا. ئیتیحاد و تەرەقی کۆ ئیرۆ هەموو کارێن دەولەتێ ب دەست خستیە و وان دگەرینە، دگەل هەبوونا مالباتا ئۆسمانی و سلتان رەشاد، سیاسەتێن کۆ ژ بۆ دەولەتا ئۆسمانی نۆ نە، دمەشینە.

یوسوف ئاکچۆرا، ب دەنگەکێ گران و بەرز، خێرهاتنێ ل بەشداران دکە و گۆتاربێژێ کۆنفەرانسا ئیرۆ ب وان ددە ناسین. گۆتاربێژ ژ وەلاتێ کافکاسیایێ، ترکەکێ زانا ئیسماعل گانسپەرەنسکی یە. پشتی کۆ یوسوف ئاکچۆرا ناڤێ وی دبێژە، ئەو ژی، ژ پاش پەردێ، هەردو ئالیێن پەردێن گرتی ڤەدکە و تێ بەر ماسێ. هەردو هەڤوودو هەمبێز دکن و ب هەڤ رە رۆدنن.

جەلادەت ب مەراق ل وان دنهەرە و د رۆپەلا دەفتەرا خوە یا بچۆک کۆ د دەستان دەیە، وەها دنڤیسە؛

10Temmuz-un ikinci sene-i devriyesinden 10 gün evvel...Şehzadebaşi

بەلێ، گۆتنا تەیە، من وەلێ نڤسی... من نە ب تەنێ بیر ب قووەتا گۆتنا نڤیسکی بربوو و ئەو دخوەندن، هەروەها من ئەو ب پێنووسا خوە یا خۆرت و نەهۆستە دانین پێ ژی. وەخت مینا هەسپەکێ سەگلاڤێ ل بەزێیە. ژ گۆتنێن نڤسکێ پێ ڤە کێ ب لەز و بەزا وەختێ دکارە؟ ئەو کیژان هەش و بیر، مێژێ و زانینە کۆ دکارە خوە ل هەمبەر لەهیا وەختێ رابگرە؟... لۆما، جارنا من پێنووسا خوە یا بێزمان ل سەر کاخزێن سپێ دگەراند و بوویەر دانین زمان. وێ رۆژێ ژی وەلێ بوو؛ یوسوف ئاکچۆرا و ئیسمایل گانسپەرەنسکی بەگ... ب دۆ وێ رۆژێ رە، ب قاسێ بیست و دو سالان، ٨-ێ کانوونا سانی، ١٩٣٣ -ئان، ل شامێ، ب ئالیکاریا وان گۆتنێن کۆ من ل شەهزادەباشیێ نڤیسیبوون، من ژ سەرەککۆمارێ ترکیێ، مستەفا کەمال پاشا رە نامەیەکە درێژ نڤسی. د ناما کۆ من ب زمانەکێ خوەش، ب رێز و رێزداری، نڤیسیبوو، من رەخنە ل سیاسەتا ترکیێ یا ل سەر کورد و کوردستانێ گرت و ئەو سیاسەت مینا نژادپەرەستی و ترکیتی ب ناڤ کر. د نامێ دە، من میسالا رۆژا شەهزادەباشیێ ژی دا. ژ لەورە، تۆڤێن دژمناهی و بەربەریێ، ترکیتی و نژادپەرەستیێ هێ د سالێن ١٩١٠ -ئان دە دهاتە چاندن.

وێ رۆژا شەهزادەباشیێ، ئیسمایل گانسپەرەنسکی، مەرڤەکێ کۆ ژ وەلاتێن غەریب هاتبوو و هێ باش ب ترکی نزانیبوو، د کۆنفەرانسا خوە یا درێژ دە، هەر و هەر بەحسا ترک و ترکیتیێ کر. وی، ب ترکیا خوە یا ئەجێب کۆ مە ب دژواری ژی فاهم دکر، هەر دگۆت «تورک وە غەیر تورک». گاڤا کۆنفەرانس قەدیا، مە ژی ب تەنێ تشتەکی فاهم کر؛ ل سەر ئاخا دەولەتا ئۆسمانی ب تەنێ ترک هەنە، هەرکەس ترکە و هەرکەس وێ ترک بە... ب گۆتنا برایێن مە یێن کوردێن سۆران، گۆتنێن وێ قۆر بوون. هەما د وێ سالۆنێ دە، کەسێن کۆ ترک بوون، باوەر بکە، ب تلیێن دەستەکێ دهاتنە هەژمارتن. ئەز و هەڤالێن من، ئەم شەش کەس بوون؛ دو کورد، چەرکەزەک، ئارناوتەک، گورجیەک و روومەک. بەلێ، ئەم ئۆسمانێ بوون، لێ نە ترک. هورمەتا مە ژ بۆ «خەلیفەیێ روویێ زەمین» بێداوین بوو، ئەم مسلمان بوون، لێ نە ترک. ئەم برا بوون، لێ نە ترک... هنگێ مە ل خوەندەگەهێ رۆژنامەیەک دوەشاند. ئەز گەرینەندەیێ وێ بووم. دۆترا رۆژا کۆنفەرانسێ، من ژ بۆ رۆژنامێ، ل سەر کورد و کوردستانێ، بەندەکە چاندی و تاریخی نڤیسی و د رۆژنامێ دە وەشاند.

هەرچی ئەو قسێن قۆر، دگەل کۆ ئەو قۆر بوون، بوون سەبەبێ پەرچەبوون و هلوەشینا دەولەتا ئۆسمانی، بوون سەبەبێ ئاخ و ئاخین، قیرین و هاوار، کین و نەفرەت، مرن و کوشتنێ. وەلات بوو گوندەکێ خربە، ژی دوو و دوومان ب ئەسمانان کەت. ریێن وەلێت ب جەندەکێن مریان تژی بوون، تەیر و توور ل سەری ڤەنشتن... من ئەڤ هەموو، دگەل هەر کتەکتێ، ب هێز و قووەتا گۆتنا نڤسکی، ژ مستەفا کەمال پاشا رە نڤیسین. لێ هەیهات... کەسێن کۆ ب فۆرت و هێزا شوورێ خوە باوەر بن و بیر ب قووەتا گۆتنا نڤیسکی نەبن، گوهـ نادن گۆتنا نڤیسکی حەتا کۆ ئەو ب خوە، ب تەجروبێن خوە، نەبینن کۆ هێزا شوورێ خوینرێژ نە ب قاسی علم و زانین، پەیڤ و گۆتنا نڤیسکییە...

ب دۆ کۆنفەرانسێ رە، ل بەر دەریێ تیاترۆیێ، جەلادەت و هەڤالێن وی ل هەڤ دنهێرن. ژ کەسێ دەنگ دەرناکەڤە. ترک و ترکیتی... «Herkes Türk olmak mecburiyetinde... Bu ülke Türklerindir» جەلادەت لال بوویە، نکارە بپەیڤە، کەر بوویە، هەو دەنگان دبهیسە، مینا کۆ یەک دلێ وی دگوڤشینە.

ئەو، بێدەنگ، بیهنتەنگ، ژ هەڤالێن خوە خاتر دخوازە، سەرێ وی د بەر دە، دەست د بێریکێن پانتۆلۆن دە، هێدی هێدی، ژ ور ب دوور دکەڤە. د مێژیێ وی دە دەنگێ ئیسمایل گانسپەرەنسکی، دلێ وی، پهێت، هلداڤێ.