مبحث القدرة
لە کتێبی:
عەقیدەی مەرزیە
بەرهەمی:
مەولەوی (1806-1882)
5 خولەک
643 بینین
چوارەم قودرەت تاممەی کامیلە
بۆ گشت مورادات خالیق شامیلە
مەنواڕ وە حەکیم بێ ئیعتیباردا
وە بێ ئالەتێ بوێ لە کاردا
تەئسیری ڕووی کرد وە هەر عەدەمدا
غونچەی وجوودی هەر ئەودەم دەم دا
بازی ئیرادە و قودرەتی ئەزەل
بۆ سەیدی مەقدوور دەوەشێنێ پەل
غەیری مومکینات جوستوجۆ ناکا
بۆ مومتەنیع و واجب ڕوو ناکا
هەر چی لێی داوێ پڕتەوی وجوود
تکێکە لە بەحر قودرەتی مەعبوود
تەحریرێ بکەین با جەمعییەت وێ
دەلیلی سبووت هەر چار سیفەت وێ
بەو تەقریرە وا بۆمان وتی زوو
کە ئیحتیاج بۆ مومکین سابت بوو
«الی الواجب القدیم الأعلی
و لیس فیه تعدد أصلا»
ئەوا سابت بوو «واجب»ی «بالذاتعەرەبی»
مەبدەئە بۆ کەون هەموو مومکینات
«و من جملة تلك الممكناتعەرەبی
ذه الكائنات و الحوادثاتعەرەبی»
«فإذن لابد لتخصيصهاعەرەبی
بأوقاتها و تنصيصهاعەرەبی»
«من أمر به التخصيص يصحعەرەبی»؛
تا نەوی تەرجیح «بلا مرجحعەرەبی»
پەس زەعمی بێ جای حەکیم ئەمەیە
ئەوە حەرەکەی سەرمەدییەیە
«التي هي لا لها أولعەرەبی
في نحو الماضي كما تقولعەرەبی
فلأجل كون شأن الحركهعەرەبی
التجدد بلا معركهعەرەبی»
بۆ حەرەکە هەس ئەڵبەت جوزئیات
لەو وجوودەدا موتەعاقیبات
«فهي بسبب تجددهاعەرەبی
و تعاقب جزئياتهاعەرەبی
المعده الي النهايه،عەرەبی
الحادثه لا للبدايهعەرەبی»
بینا لەو عوروە کە بۆ حەکیمە
موستەعید دەوێ ماددەی قەدیمە
بۆ وجوودی ئەم حەوادیساتە
کە حەوادیسات زەمانییاتە
«كلعەرەبی» ئیستیعداد بۆی دەوێ پەیدا
«لوجودةعەرەبی» لە وەختی خۆیدا
«قل إن العروه لمعثتهعەرەبی»
بۆ چی؟ جوزئییات بەو تەرز موحدەسە
«يسبق كلا منها العدمعەرەبی
والسبق عليه قي يستلزمعەرەبی»
بۆ سەبقی وەسەر جەمعیدا یەکسەر
بەڕەنگێ هیچی لێ نەچوێتە دەر
جەمیع بەم مەعنا ئەمرێ مەعقوولە
بەڵێ، نەک بگری ئەم ڕێ مەع «قوولە»
هیچ فەرقی نییە ئەر نەوی لاهی
ناموتەناهی یا موتەناهی
«إذ بلا نقصان و لا إزديادعەرەبی
تلك الجميع عين تي الآحادعەرەبی»
«ألمسبوق كل منها بالعدمعەرەبی
فالسبق علي الجميع استلزمعەرەبی»
ئەم مەسبووق بوونە، دەگەڵ ئەمیچە
موحویج بۆ «مخصصعەرەبی»ێ تریچە،
«مناف للكون لا للبدايةعەرەبی
قل يا حكيم فما دواية؟عەرەبی
«ولدي اهل الكلام القادهعەرەبی
ذلك الامر هو الارادهعەرەبی»
وا لە شەئنیدا تەرجیح و تەعیین
تەخسیسی موراد، بڵێ، بە کام حین
«باي وقت شاء من فعلعەرەبی
ان وقع الفعل فيه و حصلعەرەبی»
«فإنها القصد الي الفعل فيعەرەبی
وقت معين في العلم الوفيعەرەبی»
«أو مبدأ القصدعەرەبی» نەک وا گومان بەین
ئەو قەسی یەکێ لە دوو تەرەفەین
«بخصوصه لازم لهعەرەبی
ليلزم ايجاب؛ ذا لأنهعەرەبی»
«أي القصد، إد تطلع عليه،عەرەبی
تابع للعلم الداعي إليهعەرەبی»
«اي الي القصد بلا إرتيابعەرەبی
لكن لا علي سبيل الايجابعەرەبی»
ئەر دەڵێی ئەمیچ عیللەتی چیە
ئەو عیلمە ئەوا قەسد تابیعە
«ولو يكون يري الفاعلاعەرەبی
راجحيه الفعل مثلاعەرەبی»
لاکین بزانە هیچ شکی نییە
نە موقیعی فیعل نە ئی قەسدیە
تەشبیهی بکەین بۆت یەکجار بەجێ
وەک ئیرائەی ڕێ بۆ سالیکی ڕێ
«لا يستلزم سلوك الطريقعەرەبی
بل ولا القصد له بالتحقيقعەرەبی»
«كذاك العلم السابق بلا مينعەرەبی
لا يوجب شيئا من المذكورينعەرەبی»
«فقد يقصد الفاعل الفعلاعەرەبی
مراعاه للمصلحه فضلأعەرەبی»
«وقد لاعەرەبی» بۆ چی؟ ئەو موراعاتە
غەیرە لازمە لە بۆ ئەو زاتە
«و بذالك التحرير السديدعەرەبی
اندفع ما في هذا الترديد:عەرەبی»
ئەمرێ کە ناوی ئیرادە دەبەین
ئەگەر نیسبەتی ئەباڵ تەرەفەین
لە فیعل و لە تەرک «على السويةعەرەبی»
لە «مرجحعەرەبی»دا تەسەلسول هەیە
ئەر بۆ هەردوویان وەکو یەک نییە
بەڵ خاس بە یەکێک «بعينةعەرەبی»یە
پەس لەمیچ ئەوا لازم هات ئیجاب
فەلسەفی کەیفی خۆش بوو بێ حیساب
«و من ذالك المذكور يعلمعەرەبی
صفات اربع لرب العالمعەرەبی»
بڵێ پێکەوە هەر چوار سیفات
قودرەت، ئیرادە، عیلم دەگەڵ حەیات
بەعزێکیان تابیع ئەو بەعزیانە
سبووتی یەکێ ئی گشتیانە،
«فكانما الجميع واحدعەرەبی
ما نافي قول الحكم اللاحدعەرەبی»
سیوای بۆی گوڵشەن ئەدیللەی سەمعی
کەوا لە دەماخ دڵ دەدا قەتعی
ئەم فیعلی موتقەن یەکجار عەجیبە
ئەم سونعی غەریب نەزم و تەرتیبە
ئەم مەلەکووتی و موڵکی بێ عەیبە
ئەم خەلقی و ئەمری شادەت و غەیبە
دەڵێن: نەزەر کەن زەریف دیارە
سانیعمان مەوسووف بە هەر چوارە
ئەم سیفەتانە سەریان بەراورد
ئیجابی «بالذاتعەرەبی» پێی لەناو دەرکرد
زیندگە و دانا زاتی کردگار
مورید و قادر فاعیلی موختار
«ويعلم ايضأعەرەبی» ئەگەر دەیبیهی
«حدوث العالم بالتمام بهعەرەبی»
«لان القصد يقرن العدمعەرەبی
ضروره بها الوجدان حكمعەرەبی»
مەڵێ تەقەددوم قەسد لەسەر مەقسوود
«بالذاتعەرەبی»ە هەروەک ئیجاد لە مەوجوود
بۆچ؟ لە لای زیهنێ کەوا حازیقە
ئەمە قیاسی «مع الفارقعەرەبی»ە
عالەم هەروەها حودووسی ڕاسە
قابیلییەتی بۆ فەنایچ واسە
عەدەمێ «قبل الوجودعەرەبی» مەشهوودە
هەر وەک عەدەمی «بعد الوجودعەرەبی»ە
تەمایوز نییە لە بەینیاندا
هیچ ئیختیلافێ نییە تێیاندا
ئەویان جائیز بوو ئەمیان بەو دوستوور
«الا الي الله تصير الأمورعەرەبی»