مبحث السمع و البصر و الكلام

پەنجەمین سەمعە و، شەشەمین بەسەر

هەفتەمین کەلام سێ وەسفن خودسەر

سابتن بۆ زات خالیق، زیادە

لە وەسفی قودرەت عیلم و ئیرادە

ئیرجاع بەوانە لە زاهیر دوورە

بۆچ؟ بێ زەروورە، کوانێ زەروورە؟

ئەگەر تۆ دەڵێی ئەم سیفەتانە

موحتاجن ئەباڵ ئەم تالەتانە؛

وەک ئوزون و عەین، وەک حەلق و لیسان

ئەوە بۆ ئێمەس ، نەک بۆ حەق، بزان

چلۆن؛ سا دەشێ حەق عیلمی نەوێ

بۆچ؟ ئەویچ قووەی عاقیلەی تەوێ

بەڵێ بۆ ئیسبات هەر سەمعی ماگە؛

عەقڵی دیارە ژێر پێی کوتیاگە

«» نەک وەک سیفاتی خەلقن

حاجەت بە گوێ، چاو، زوان و حەلقن

بەڵ لە چە وو چوون لە ئالەت بیروون

شنەوا و بینا، گۆیا بە بێ چوون

دەشنەوێ ئایا بەعید ئەر نزیک

دەوینێ ئایا ڕۆشن یا تاریک

تەعەللوق دەگرێ، «»

سەمعی بە مەسمووع، بەسەر بە موبسەر

لاکین سنووسی «»

وەها دەفەرمووت، لێت نەبێ زەحمە،

سەمع و بەسەری زاتی «»

وەک سەمع و بەسەر مەخلووقات نییە

هەر خاس وێ وە دەرک بەعزێ مەوجوودات

وەک بۆ بەسەر لەون، بۆ سەمع ئەسوات

سەمع و بەسەری خالیقی مەعبوود

تەعەللوق دەگرن «»

ئەر دەنگ ئەگەر ڕەنگ، ئەر سیفەت ئەر زات

واجب و قەدیم یا خۆ حادیسات

«» جەناب زاتی پاکی حەی

بەو زات و سیفات وجوودییەکەی خۆی

«» بۆ زات و سیفات

وجوودییەی گشت فیرقەی کائینات

بە بێ ئیرتیاب شنەوا و بیناس

بڕیاوە کەلام سنووسی، بیناس

«»

موبسەری مەسمووع، مەسمووع موبسەرە»

«

»

«

»

لە بەر و دوا و تەجەززی و عەدەد

لە حەرف و لە سەوت پاک و موجەڕڕەد

وەسفێکی نەفسی و پاکیزە و قودسی

مونافیی سکووت ئافەتی نەفسی

«»: ئەگەر حەق موتەکەللیم بێ

قیامی حادیس بە حەق لازم تێ

بۆچ؟ دەڵێن کەلام بەو موڕەککەبە

لە حەرفی حادیس موتەعاقیبە

ئەم ئیتلاقیچە بە حەقیقەتە

پەس ئەو لازیمە ڕاسە و موسبەتە

وەر فەقەت مەحموول لەسەر نەفسییە

ناوێ ئەو مەسمووع لە دەم نەبییە

«» وێ، ئەمیچ بە مەئال

دەکێشێ ئەو لای کافری و زەلال

دەڵێین بە سەمعی ئەمە ئیسباتە

وەسفی ئەکەللوم قائیم بەزاتە

نەک ئەو کەلامە کەوا مەعرووفە

مورەککەب لە جوزء لەفز و حرووفە

قیامی بە زات حەققەوە نییە

دیتر کوا مەحزوور پێم بڵێ چییە؟

لەمیچ ئیزنی ئەم لزوومە نەدرێ

«» یی لێ سەلب بکرێ؛

بۆچ؟ بۆ بە کەلام ئیلاهییە بوون

شەرت نییە قیام بە زاتی بێ چوون

حوججەتت دەوێ ها ئەوە حوججەت

ئیستیعمالی ئەهل گفتوگۆ و لوغەت

هەرکەس دەیزانێ ئەڵبەت دەیفامێ:

بە هەر زوانێ هەر کەس کەلامێ

تەکەللوم پێ کا، ئەو کەلامییە

ئیزافەی ئەباڵ ئەو حەقیقییە

با وجوود قیامی نییە، بیشنەو،

نە بە نەفسی ئەو نە بە قائیم بەو

بۆچ؟ لەفز و کەلام مەعلوومە ئەوان

لە مەقوولەی سەوت قائیم بە هەوان

هەوایچ هەڵگرە زەریف بکە سەیر

«»

بەڵ لە مەقوولەی قیسمی جەوهەرە،

قائیم بە نەفسی خۆی و خودسەرە

«

»

«

»

کەلامیچ دەگەڵ وەستی تەکەللوم

فەرقیان هەیە، لە کەس نییە گوم

تەکەللوم تەئلیف، ئەو موئەللەفە

موئەللەف مەنزووم دەوێ بەو وەسفە

«

»

«

»

«» بینای ئالی و مودەننەس

«» پاک و موقەددەس

بوونی ئەلفازیچ قسە بکەم بۆت

بەو تەرزە کەوا دەیێت ە دەڕۆت

لەبەر ئەمەتە تێرێتیە وجوود

لە هەوادا خەلق خالیقی مەعبوود

هەوایچ بەو دەستوور لە هیچ مەکانێ

قەراری نییە زۆرتر لە ئانێ

نەک لەبەر بوونی ئەلفازە «»

غەیرە موستەقیڕ وەها بێ سەبات

ئەلفاز ئەر «» وەها بوویایە

دەشیا شەخسی دوور نەیشنەویایە

حوکمیچ بە میسلی مەمسووع بڵێم پێت

ئینساف ئەمەتە مامەسمووعە لێت

بێ دەلیل خیلاف زاهیر بەمەسیر

ناوێ، دەلیلیچ ناکەوێتە گیر

ئەمجار ئیجادی ئەلفاز و حورووف

بە قودرەتی حەق خالقی ڕەئووف

بەو تەرزە وتمان ئیحتیمال هەیە

بڵێین: حیکمەت و سیڕڕی ئەمەیە

«

»

تفسیلی کەلام ئەر لەگرە کەم بێ

ڕاوێس حەواڵەی ئەسڵی سێیەم بێ