لە مەنتیقەی Eدا
لەم مەنتیقەی بەینی «قزڵ ئیرماق» و «فورات»دا گەلێ کورد هەیە، بەڵام بە سەبەبی دوورییان لە کوردستان، لە کوردانی تر بەعزێ فەرقی هەیە و زمانەکەشی زۆر تێک چووە، بە دەرەجەیەکی وا کوردێکی مەنتیقەی A بە زەحمەت لێیان حاڵی ئەبێ. لەگەڵ ئەمەشدا شوبهە نییە کە زمانەکەیان کوردییە. مومکینە بکرێ بە چوار بەشەوە:
بەشی ئەووەڵ: «کورەشلی» و تەوابعیە کە هەمووی ساکینە و زۆر فێڵباز و خراپەکەرن. لەگەڵ ئەمەشدا زۆر عەشائیری گەڕۆکیان لە حیمایەدایە و ئەم گەڕۆکانە لەگەڵ خەڵکی دێهاتی ئەوێدا ئەسڵەن یەکن.
بەشی دووەم: «کۆچەر» و تەوابعیە.
بەشی سێیەم: عەشیرەتی «سینامنیلی» و عەشائیری دەوریەتی، کە ڕەنگە لە ئازەربایجانەوە بۆ ئێرە تەهجیر کرابن. هەموو شیعەن. زوراعێکی باشن و لە سەنعەتی بیناییدا پێشکەوتوون. هەموو کوردن.
بەشی چوارەم: باقی عەشائیری مەنیتقەی Eیە. لە دیاربەکرەوە و یا مەنتیقەی وانەوە هاتوون. ئەلئان هەموو ساکن و زارعن و ماڵیات بەخێوکەرن. ئەوانەی کە شوانکارەن لە ڕەشماڵدان. بە عموومی موسافیرپەروەرن و شۆرەتیان باشە.
| ناوی عەشیرەت | عەدەدی ماڵی | شکڵی ئیجتماعی | مەوقع و ئەحواڵی |
| کورەشلی | ٦٢٦٠ |
شیعەن و بە کرمانجی قسە ئەکەن. لاوچاکن و ڕاحەتن. بەڵام لە پەنای ئەم عەشیرەتەدا بەعزێ خراپەکەری غەیرە هەیە کە لە ناو کوردانی تردا نییە. زارعێکی باشن. لە گەلێ عادات و عەنعەناتدا لەگەڵ کوردی تر فەرقیان هەیە. ئەم عەشیرەتە لە نزیکی شەرقی ئەرزنجانە و چەند قۆڵێکی لێ بۆتەوە. بلابرانلی پچووک: ٦٠ ماڵێکە و لە ساحلی غەربی فوراتدا و لە دەوری «ئاگین»دا ساکینە و بە کرمانجی قسە ئەکەن. بالابرانلی گەورە: ٥٠٠ ماڵێکە و لە جنووبی ئەرزنجاندان. بە زازا قسە ئەکەن و شیعەن. شادەرلی: ٣٠٠٠ ماڵێکە و ئەکسەر لە خانووی ژێر ئەرزدان. زۆر زارعێکی فەقیرن، لە شیمالی غەربی ئەرزنجاندان. بادەلی: ٧٠٠ ماڵێکە. کرمانجییە و شیعەیە و نیوە گەڕۆکە. لە شەرقی «زارا»یە. |
|
| کۆچەری | ١٠٤٠٠ |
ئینسانی ئەم عەشیرەتە زۆر لە کوردی تر فەرقی هەیە. زمانەکەیان نزیکی کوردییە. بەڵام زۆر لە زازا و یا لەهجەی کوردی دیاربەکر ئەچێ. دینیان غەریبە و نزیک «پانتەئیست» (وحدت مطلق)ە، زۆر فەقیر و زارعن. ئەغڵەب مەسکەنیان ژێر ئەرزە. وەلحاڵ ئەرمەنی و موسوڵمانی دراوسێیان لە خانووی باشی دێهاتیدا ساکینن. زۆر ترسنۆک و موتیعن. زۆریان لە دەوری ڕێگەی سیواس – زاران. فرقەکانیان: سارولەر، بارلولەر، ئیمولەر، ئەسکی. کۆچەرییە. ئەم فرقەی دواییە نزیکی ئەرزنجانە و ٤٠٠ ماڵێکی هەیە. |
|
| سینامینلی | ٢٥٠٠ | عەشیرەتێکی شیعەی گەورەیە و لە نزیک مەڵاتییەیە. لەهجەکەیان لە کوردی زیاتر، نزیکی فارسییە. | |
| کورەجک | ؟ | ||
| ئەلخاس | ٥٠٠ | لە جنووبی شەرقی حەڵەب بەم ناوەوە شاخێک هەیە، ڕەنگە ئەم عەشیرەتە ئەو ئیسمەی وەرگرتبێ. ئەم عەشیرەتە لە بەینی «بهسنی» و «فورات»دایە. | |
| کودەرزۆر | ٦٠٠ | لە جنووبی بهسنییە. | |
| قەرەحەسەن | ٣٠٠ | ڕەنگە ئەسڵی تورکمان بێ. لە غەربی بهسنییە. | |
| گوگەریشانلی | ٥٠٠ | ساکینە؟ | لە شیمالی مەرعەشدایە. |
| نەدەرلی | ؟ | لە غەربی مەرعەشدایە. | |
| دووغانلی | ٢٥٠ | گەڕۆکە | لە شەرقی مەرعەشدایە. |
| ولیانلی | ؟ | گەڕۆکە | لە نزیک مەرعەشە. عەشیرەتێکی پچووکە. |
| جلیکانلی | ؟ | بەعزێکی لە مەنتیقەی وانە و بەشێکیشی لە نزیکی مەرعەشە. ئەم بەشەی دواییەی فەقیرە. | |
| لەک کوردی | ؟ | لە نزیک ئەتەنەیە، عەشیرەتێکی پچووکە. ئەسڵی ئەم عەشیرەتی لەکە لە ئێراندایە. | |
| دلیقانلی | ٢٠٠ | گەڕۆکە | لە دەشتی مەرعەشدایە و لە ڕەشماڵدان. هاوینان ئەچنە تۆرۆس، زستانان ٣٠ میلێک لە غەربی کلیسدا ڕەشماڵ هەڵئەدەن. |
| بالیکانلی | ٢٥٠ | گەڕۆکە | بە کرمانجی قسە ئەکا، لە دۆڵی مەرعەشدایە. |
لە ئیعتباری سەلاحییەوە تا نزیک موسلمیە لە هەر دوو تەڕەفی خەتی شەمەندەفەری حەلەب، عەشائیر و دێهاتێکی کوردی زۆر هەیە کە سێر مارک سایکس باسی نەکردوون. بێجگە لەمانەش لە لیوای حەلەبدا و لە غەربی حەلەب و لە دەوری «حاریم»دا عەشائیری «ئەکرادی گوم» و «قەیسەر ئەکرادی» و لە قەزای «مەنبەج»دا عەشائیری «بەزیک» و «دانائی» و «باکەت» ساکینە و لە عەینی قەزادا عەشیرەتی «ئێل بەگی» هەیە کە خێمەنشینە و لە قەراغ فوراتە. لە «جەبەل ئەلئەوسەت» و لە قەراغ ئاوی عاسی و لە جنووبی غەربی «شغر»یشدا بەعزێ عەشائیری کورد هەیە. لە نەفسی شاری حەلەبیشدا زۆر کورد هەیە. لە بەینی «حمس» و «تەرابلۆسی شام»دا و لە دەوری «جەبەل ئەلئەکراد» و «حسن ئەلئەکراد»یشدا بەعزێ عەشائیری کورد هەیە و زۆر قەدیمن. ئەم شار و چیایە بە ناوی ئەوانەوە ناو نراوە. لە نەفسی «شام»یشدا بەشێکی عەشائیری «ساڵحی»ی دەوری کفری هەیە و گەڕەکی «ساڵحییە» بە ناوی ئەوانەوە ناو نراوە، (کوردلر).