٢- دمدم

لە کتێبی:
دمدم
بەرهەمی:
حەجیێ جندی (1908-1990)
 12 خولەک  938 بینین
لۆ، لۆ خانۆ، تو کورمانجی،
تو قەبوولکە ل ڤی تاجی...
خورمینە، خوەش خورمینە،
مەسەلا خانێ چەنگزێرینە،
ئەڤا راستە دەرەو نینە.
خان سبەکێ زوو رابوویە،
نمێژا سبێ نەکرییە،
قەستا قۆناغا شاهـ کرییە،
رەڤۆیێ هەسپا ژێ خاستییە،
رەڤووستییا هەسپا ژێ ستاندییە.
ئەوی هەسپێ خوە دتەرقان دن،
دەڤێ چەما دچێران دن،
چیا و بانییا دگەڕان دن.
ئەوی ئانی هات هەسپێ خوە دا مۆزەرگانێ. شڤانەک ژی پەزێ خوە دابوو مەخەلێ. گۆ: «نانێ من تسییە، ئەزێ هەڕم با وی شڤانی شیر بخوم، هەسپێ خوە راکم».
چوو دینا خوە دایێ، شڤان رازایە: شیرێ خوە دۆتییە کرییە تاسەکێ، بلوورا خوە دانییە سەر، کولاڤێ خوە کربوو سی و بەر کولێڤدا رازایە. گۆ: «ئەز دەنگ لێ ناکم. بلا رابە، ئەز و وی تەڤ نانێ خوە بخون. ئەز ژی عەڤدێ خادێمە، ئەو ژی عەڤدێ خادێیە». تۆپەک ژی پێشبەری شڤان بوو. مێشەک ژ بێڤلا شڤان دەرکەت، کەتە بەرهەفت قولێ بلوورێ، سەر شیررا دەرباز بوو، چوو کەتە وی تۆپیدا. خان گۆ: «وەللەهـ، ئەو روحێ وی بوو. ئەوی عەجەمە، ئەزی کورمانجم، گۆ، ئەزێ هەڕم».
نهێری مێش دیسا ڤەگەڕییا، کەتە بێڤلا شڤێن و شڤان رابوو سەر خوە، گۆ:
- من خەونەک دیت!
گۆ: تە خەونا خوە چاوا دیت؟
گۆ: من خەونا خوەدا دیت بەرا سپی، پرا هەفت چەڤی، تۆپ و قۆمبارە ئوسا هەبوو، هەساب تونە بوو.
خان گۆتێ، گۆ: - تۆپ مالا تە کەڤە، گۆت، بەر و پرا؟ گۆ، بەرا سپی، پرا هەفت چەڤا تونە. گاڤا ئاڤا خەونا تە گوهێ شاهـ عاباس کەت، وێ تە بکوژە.
گۆ: خان، ئەز بەختێ تەدامە، خەونا من دیتی کەسیرا نەڤێژی.
ئەوی سۆند خار: هەردوا ژی سۆند خارن، کەسیرا نەڤێژن. هەردو تەڤ پوونشتن، نانێ خوە خارن. ئەوی رابوو، چوو گهیشتە هەسپێ خوە، شڤان ژی پەزێ خوە راکر.
وێ شەڤێ جەردەکە گران دەرکەتییە،
رەڤیێ هەسپێ خان خستییە،
خانێ کوردان پەی کەتییە،
سییارەک ل جەردێ گرتییە،
تڤنگا سییاری هلدایە،
رەڤیێ شاهێ خوە ستەندییە.
شاهـ عاباس سڤێ خەوێ رابوویە،
عەجێڤەکە گران ب چەڤێ خوە دییە،
هەیات تژی هەسپ بوویە.
گۆ: - خانۆ، لاوۆ، ئەڤ چیە؟
گۆ: - جەردەکە گران دەرکەتییە،
رەڤیێ هەسپێ تە خستییە،
ملەکی خانێ تە فڕییە.
گۆ: - لاوۆ، بکن، بلەزینن،
قورسێ زێرا ژ مال دەرینن،
ناڤا عێلێ بگەڕینن،
ملەکی ژ خانرا بهەلینن.
ئەوان کرن، وان لەزاندن،
قورسێ زێڕا ژ مال ئانین،
ملەکی ژ خانرا کشان دن.
خادێ ئوسا عەمر کری:
ملێ خانێ تە ساخ کری،
ئاڤ، خوون لێ پەیدا کری.
خان سبەکێ زوو رابوویە،
نمێژا سبێ نە کرییە،
قەستا قۆناغا شاهـ کرییە،
ئاڤاییک ژ شاهـ خاستییە.
گۆ: - خانۆ، وەرە ڤێ یەکێ مەکە،
تو ئاڤایا تو چێ مەکە،
سەرێ من خوە گێژی مەکە.
گۆ: - سەرێ شاهی، باڤێ شاهی،
تویێ بدی من قەدەرا چەرمێ گایی.
گۆ: هەرە، من دا تە قەدەرا چەرمێ گایی،
ژ کێڤر، کێڤر مەکە زێدەیی.
گۆ: - سەرێ شاهی، باڤێ شاهی،
گۆ، ئەز کەڤر، کەڤر ناکم زێدەیی،
گۆ، کەڤرەک هەیە، ها ل دەشتێیە:
خانێ خوە بدە بەرێیە،
رەحەت رازێ مالا خوەیە،
فکرا مەکە ژ جەردێیە.
چەرمێ گایی رەشی پێلە،
هوورک - هوورک کر دوهێلە،
گرتییە دەشت و مهێلە.
سەرێ دوهێلێ دا سەر هەڤ، ب بزمارەکی لێ دا، گرێ نە کر.
خان سبەکێ زوو رابوویە،
قەستا قۆناغا شاهـ کرییە،
- لۆ - لۆ، خانۆ، تە مراز چیە؟
گۆ: - بدە من دەستە پالایە،
خوەرا چێکم ستار - ئاڤایە.
گۆ: - کوڕۆ، بکن، بلەزینن،
ناڤا عێلێ بگەڕینن،
سێسد پالەیی ژ خانێ منرا بینن.
ئەوان کری، وان لەزاندی،
گەل خانێ کوردارا سێسد پالە ئیناندی.
خانێ کوردا چی جندییە،
پێشییا پالێ خوە کەتییە،
سەر کەلا دمدم دانییە.
هەفت مەهێ خوە کوتا کر،
ئاڤ ل زارنجادا دەر کرن،
ها ل بن برجێ کەلێ کرن،
خیمێ کەلێ چا راست کرن:
سەرێ پالا تەڤ ژێ کرن،
ها ل بن خیمێ کەلێ کرن.
ما مەحموودێ مەلەکانێ:
کول بگرە سەرێ زمانێ،
بڤە بایزێ مالا خانێ.
گۆ: - مەحموود مەریکی ئاقلبەندە، ئەو ژی کوڕەکی مینا کوڕێ منە، وێ کەلێ ژی جی بینە.
خان سبەکێ زوو رابوویە،
قەستا قۆناغا شاهـ کرییە.
گۆ: - لۆ - لۆ، خانۆ، تە مراز چیە؟
گۆ: - پالێ تە ژی دایە،
گۆ، هەموو ژی رەڤینە،
قە شوخولەک منرا نە کرنە،
کاپێکەک ژی هەق نە ستاندنە.
شاهـ گۆ: - کوڕۆ، بکن، بلەزینن،
ناڤا عێلێ بگەڕینن،
هەفسد پالەیی خانێ منرا بینن.
ئەوان هەفسد پالەیی جڤاندن،
بۆنا خانێ کوردا ژی ئینان دن.
خانێ کوردا چی جندییە،
پێشییا پالێ خوە کەتییە،
سەر کەلا دمدم دانییە.
ئەوی هەفسد پالەیی رۆژێ دو کەڤر دادانن: یەک راست دادانین، یەک چەپ. زرینج دحەلاندن، دکرن ئۆرتا هەردو کەڤرا: بلا هەڤ بگرن، هلنەشن.
هەفت سالێ خوە تەمام کرن:
کەلا خانی تەکمیل کرن،
دۆرا کەلێ هەسار کرن،
سەرێ کەلێ رساس کرن،
هۆستە و پالە خەلات کرن.
کوڕێ وی گۆتێ باڤێ: گەرە ئەم کەلا خوە بجێربینن، بەلکی هلشییا.
گۆ: - ها بینن، بینن، بینن:
هاتییە تۆپا دەڤبڕی،
تۆپ ژ تۆپێ دخوڕی،
ئاخچە ژ کەلێ نە فڕی.
هاتی تۆپا مەزنە:
تۆپچی ژ تۆپێ گازنە،
داڤێ کەلێ برج و بنە.
گۆ: - ها بینن، بینن، بینن،
هاتییە تۆپا بچووکە،
قوون مینا قوونا سندووکە،
ئێڤاردا زووکە - زووکە،
داڤێ کەلێ برج و سووکە،
لێ رانابە مینا نەینووکە.
کوڕێ وی گۆ: - باڤۆ، ئەم ڤێ قەبوول ناکن، یەک تۆپ ئەم داڤێن تشتەک ناکە.
دۆرا کەلێ چارمە کرن،
هەفسد تۆپ قورمیش کرن،
خان چوو کەتە هوندوردا.
ئەوان هەفسد تۆپ ئاگر کرن،
تو تەیبیر کەلێ نەکرن.
خان ژ کەلێ دەرکەت دەرە،
گۆتە کوڕێ خوە، گۆ: - کوڕۆ، لاوۆ،
هۆستا و پالا خەلات بکە،
دلەکی خوەش پالا رێکە،
نفرێ وانا مە کار مەکە.
دەستوورا پالا دا، پالە چوون شەهەرێ بەغدایێ، دە تاسە زێر ستەندبوون.
هەلەبییا پەرچە راکرن، یەک زێر. گوندیێ وانا جارەکێ هەڤ گرتن، چوون شکیاتێ پالا کرن، گۆتن:
- خەلیفە، گەرە تو ڤان پالا شەهەر بدی دەرخستنێ، زەف بهایی کرن شەهەرێ مەدا.
خان خەلیفە شاندە پەی هۆستایێ پالا، گۆ:
- هاقا زێر وە کۆ ئانییە؟
پالا گۆتێ: دەولەت سەرێ خانێ چەنگزێرین، گۆ:
مە مالەک خانرا چێ کرییە،
گۆ، مە هەفسد تۆپ لێ خەرج کرییە،
ئاخچە ژ کەلێ رانە کرییە
گۆ: - کوڕۆ، بکن، بلەزینن،
دو ئاخوندا منرا بینن،
هوبرێ روویێ کاغەزێ برەشینن.
کاغەز نڤیسی سەر شاهـ عاباسدا،
گۆ: «حال و هەوال دەرحەقا رەڤۆچیێ تەدا»
بارانێ دەشت لێلاندن،
بارانێ دەشت هەڕی کرن،
خان بازرگانباشی تەمام رووت و تەزی کرن.
ئەو کاغەزێ شاندبوو، گهیشتە شاهـ عاباس. ئەوی کاغەزێ خوە بەلا کرن:
خانەک هاتییە ناڤ سەرگیسە،
گۆ: - تو منرا بینە قەت وەریسە،
کەلێ باڤێژم تڤلیسە.
خانەک هاتییە کەلا خوێیە،
خادێ قەواتێ نەدێیە:
گۆ: - ئەزێ خلاس بکم بەرا وانێیە.
خانەک هاتییە سەلاماستە،
هن دبێ دەرەو، هن دبێ راستە،
شەڕ سەر خانێ چەنگچۆلاتە.
خانەک هاتییە چینووماچینە،
سێسد هەڤ لێ تووتکچینە،
سێسد هەڤ لێ چەرخەچینە،
سێسد هەڤ لێ تۆپچینە.
چادر، خێبەت سبێ دۆرا خان لێخستن، ئیدا حەساب تونەبوو. کوڕێ وی سبێ زوو رابوو دەست نمێژێ:
گاڤا چەڤ چادرا کەتییە،
سەر باڤێدا ڤەگەڕیایە.
باڤێ گۆ: - لاوۆ، چ بوویە؟
گۆ: - باڤۆ، هەساڤێ قوومێ بەرا،
هەساڤێ پوورتێ کارا،
هەساڤێ بەلگێ دارا -
چادر - خێبەت ڤەگرتنە.
گۆ: لاوۆ، ئەو هەیە بازرگانە،
باجەکە باڤێ تە ل سەر وانە،
هەکی دانە، ژ خوە وێ دانە،
هەکی نەدانە، سبێ ل من وانا هەڤ دانە.
گۆ: لاوۆ، ئەز نە دمدم بووم،
تەزە بوومە دمدم.
دنیا عالەم رابوو سەر من،
وەختا من هەفسد تۆپ خەرج دکری،
جیێ مەیدانێ چێدکری،
کارێ خوە ڤێ شەڕا کری.
سبە رۆن بوو:
رەپاندنە هەڤدو...
هەفت سالا سەر کەلێ کرنە شەڕ،
نکاربوون کەلێ بستینن.
مەحموودێ مەلەکانێ، بەلکی کولێ بخوە، نزام وێ شەڤێ کودا چووبوو:
خانا ژی شیڤ خاربوو،
خاتوونا وی شیڤ پێرا ئانی بوو،
گۆ: - مەحموود، خانا شیڤ خارییە.
ئەوی گۆ: - من دەڤێ باڤێ تە خان ها، ها کریێ،
ئەز بخەبتم، تو، خان، بخوی؟
مەحموودێ مەلەکانی -
کاغەزا تیرێ بەش کری،
ئاڤیتییە ناڤا ئۆردییا وی کافری،
«سەرێ کانی بن کەڤری».
خوە ژی رەڤی هاتە ناڤ ئۆردیێ.
جاب دانە شاهـ عاباس،
گۆ: - یێ تیر ئاڤیتییە، هات.
شاهـ عاباس گازی وی کر،
گۆ: - تە چرا شەدەتی دا؟
گۆ: - وەللەه، تو کێم قسووری تونە بوو،
هەسپێ من مینا هەسپێ کوڕێ وی بوو،
شوورێ من تەمام زێر بوو...
شاهـ عاباس گۆ: - کوڕۆ، بکن، بلەزینن،
تۆپا مەزن منرا بینن،
ژ مەحموودڤا بشدینن،
برجێ کەلێ بڕەشینن.
دە دەڤێ کەلێ، سینگێ کەلێڤا پەرچین کر،
گۆ: - تە ویرا چ کر، منرا چ بکی؟
وێ شەڤێ دەستە دەڤە هلدان،
ئاڤ سەر خان بڕین:
ئەو دەڤە شەڕژێ کرن،
خوونا دەڤا زەرینجاڤا
هاتە کەت هوندورێ کەلێ.
خان سبێ زوو رابوونە،
ئاڤ زارینجادا رەد بوویە،
خوون زارینجادا مەیایە -
مالا خانا بوو شین و گری.
سۆفیکی وان هەبوو، گازی وی کرن، گۆتن:
- هان ڤی کاغەزی هلدە بڤە مەکە - مەدینێ.
ئەوی ژی ئوسا کر، بر دا دەستێ پادشێ مەکە مەدینێ، ئەوی ژی نڤیسی، گۆ:
- هەرە، رۆژا هەفتا ئەزێ خوە بگهینمێ، برا هەفت رۆژا بەر خوە بدە.
سۆفی زڤڕی هات دەرگێ کەلێدا، برووسکا کولێ مالا خوە خست، دەنگ لێ نەکربوو. رازا، کاغەز ژی بەر سەرێ ویدا. عەسکەرەک هات بەر سەرێ ویدا دەرخست. ئەوی ئەو کاغەز خوەند و ئاڤیت. دەوسا وی نڤیسی چێر، گۆ: «هەفت سالا نا، سەد هەفت سالا ژی تێدا بمینی، ئەز نایێم هەوارییا تە». سبێ دەرگێ کەلێ ڤەکرن، سۆفی چوو. سۆفی پرسین، گۆ:
- د رییا خادێ، قە چ تەرا گۆتن؟
گۆ: - منرا گۆت هەفت شەڤا شەڕکە، رۆژا هەیشتا ئەزێ بێم.
کاغەز خوەندن، دیتن باشقەیە، گۆ:
- سۆفی، تو جیکیدا رانەزایی؟
گۆت: - نا. (دەرەو کر).
گۆ: - مالا مە شەوتی، چوو.
خانا گۆ: - ئیدا فەیدە ناکە، ئەم سەر ڤی ناڤی قایل بڤن، ناڤە.
گۆ: - دایێ، های، های، دایێ
زەند زەرێ، زەر بادایێ،
تو مەرا بکە دوعایێ،
ئەم سبێ هەڕن خەزایێ.
داییکێ دوا کرێ:
باران عەمرێ خادێ باری،
خوون رەد بوو،
ئاڤ تژی زارنجا بوو.
گۆ: - کوڕۆ، بکن، بلەزینن،
گازی هۆستا بکن، بینن،
مسرییا زێر بکشینن.
گۆ: - ها رابوو، رابوو، رابوو،
خانێ هوسلەتێ رابوو،
پەنجەرێ رەوەستا بوو،
سیلح بەژنێ ئاڤا بوو،
خەنجەر بەژنێ دوتا بوو،
چەڤ رەنگا برێ مابوو.
ها رابوو، رابوو، رابوو،
خان بوکوڕی خان ژی رابوو،
پەنجەرێ رەوەستا بوو،
خەنجەر بەژنێ ئاڤا بوو،
سیلح بەژنێ دوتا بوو،
چەڤ رەنگا برێ مابوو.
ها رابوو، رابوو، رابوو،
شاهـ تەمر شاهـ ژی رابوو،
پەنجەرێ رەوەستا بوو،
سیلح بەژنێ دوتا بوو،
چەڤ رەنگا باڤێ ما بوو.
ها رابوو خانێ چەنگزێرین رابوو،
خەنجەر بەژنێ دوتا بوو،
سیلح بەژنێ ئاڤا بوو،
چەڤ رەنگا بووکا مابوو.
گۆ: - ستینۆ، ها ستینۆ...
گاڤا خان ئەو خەبەر دگۆتە،
ئاگر هناڤێ وان دسۆتە،
ستییا خوە ژ دۆلاڤا بەردان،
فینجانێ ژەرێ هلدان،
چەڤ رێکا خانا ژی مان.
خانا خوە دا دەریێ شەشایە،
کرنە گازی سمتەراشە:
- تو ل ڤان دەرییا بدە پاشە.
خانا خوە دایە دەریێ پێنجایە،
کرنە گازی دەرگەڤانە:
- کلیتا مەرا بینە!
خانا خوە دا دەرگێ چارایە:
- دەرگا بدە سەر پشتایە.
خانا خوە دا دەرگێ سسیا:
- ئەمێ دەرکەڤن هەوشێیە.
خانا خوە دا دەرگێ دودانە،
کرنە گازی دەرگەڤانە:
- تو بکە، بلەزینە،
تو ڤان دەرگا هەڤ دەرینە.
خانا خوە دا دەرگێ یەکێیە:
- ڤان دەرگا بەر باڤێیە،
خێرا مە تێدا تونەیە.
خان دەرکەتنە هەوشێیە،
شاهـ تاجەک پێرا شاندییە،
گۆ: - تاجێ من تێخە سەرێ خوەیە.
گۆ: - تاجێ تە سەرێ تە بە،
کوشتنا مێرا هەر - هەر هەبە.
خانێ هوسلەتێ خوە کشاند کۆما بەڕۆژێ،
شوورەک ل ئۆرتا تاج خستی،
لێ دایە تاج دڕاندی،
تاج ل ناڤا گەمارێ دایی،
گۆ: - تاجا تە سەرێ تە بە، دە!
باڤێ وی گۆ: - لاوۆ،
تو ئەسلێ خوەدا رووخوری،
قاشۆیێ شەڕادا ناتبتی،
ناهێلی دەستێ باڤێ تە
بگیژە ئۆردییا وی زالمی.
گۆ: - ئەز نە گۆلکم،
تە ئەز کاپ کری.
نە بەرانم کۆزی کری،
ئەز نە هەسپم
تە تەولە کری.
کوڕێ مێرا چەک هلگری،
مەیدانێ نافکری.
شەڕ کەتە ڤان بەڕۆژا،
شوور دچوورسن مینا رۆژا -
بوو شەڕێ پلنگ، بەرازا.
شەڕ کەتە ڤان دبوورا،
شوور دچرووسین مینا رۆژا.
کوڕا گۆتێ: - ئەمێ شەڤ ژی بکن شەڕ، رۆژ ژی. گۆتنا گۆتییا ئەوانا رۆژ دکرن شەڕ، شەڤ- نا.
خانێ چەنگزێرین کوڕێ خوەڤا بوو مێڤانێ شاهـ عاباس، هەرسێ دنێ بوونە مێڤانێ خان خەلیفە.
خان خەلیفە گۆ خانێ هوسلەتێ، گۆ:
- من ئیرۆ شوورەک کرییە، بهایێ وی من دۆنزدە گوند دایە، - پۆشمان بوو، گۆ،
- من ئیرۆ شێردا شوور کشاندییە، تشتە نە بڕییە - دە ترسا شوورێ خوە.
خانێ هووسلەتێ گۆ: هەڕە شوورێ خوە بینە!
ئەو چوو شوور ئانی.
گۆ: - شوورێ تە مسرییە،
ئاڤدانا وی دەرزییە،
بمبارەک بە پشتا خانێ هوسلەتێیە.
گۆ: - خانۆ، خانێ هوسلەتێ،
تەرا دەرخم عەزەتێ.
گۆ: - خان خەلیفە، خان خەلیفە،
تو منرا دەرخی سەد بار قەدیفە،
تشتەک نینە، ئەو تەگلیفە.
گۆ، تو ل روو دۆلا چێلێ،
تە بکوژم ڤێ سمبێلێ.
خان پشتا خوە دا دەریێ ئۆدێیە،
کوشتییە ئاپ و برازی،
ئۆردییا زالم بوویە گازی.
سبە رۆن بوو: هەرسێ کوڕێ وی چوون جیێ خوە. خان ما ناڤدا. وانا دەرمان ئاڤیتبوون: دەستێ کوڕا شەوتین، خان تەنێ ما: تاج دانین سێری. خان گرتن ئانینە کەلێ. چقا شڤان، گاڤان هەبوون چوون کەلێ. وی چاخی بووکا خوە کوشتن.
دییا خان ئاگر ئاڤیت تۆپ و قومبارادا. تۆپ، تۆپ چەتلمیش بوون: ئاگر بوون و کەلا هلشیا، گش ژی پێرا هاتن کوشتنێ.