٣- خانێ چەنگزێرین
لە کتێبی:
دمدم
بەرهەمی:
حەجیێ جندی (1908-1990)
14 خولەک
508 بینین
خانێ کوردا مەریکی قاچاخ بوو: مێشەدا بوو، چیادا بوو. شایێ عەجەم پێ نکار بوو، چقا قاسدێ خوە، ئەرساولێ خوە دشاند- پێ نکار بوو: خانێ کورمانجا پێ روونەنشت.
رۆژەکێ خانێ کوردا خوەرا فکرمیش بوو، گۆ: «هەفت کوڕێ من هەنە، ئەزێ سڤێ وی هەفت کوڕی بزەوجینم، هەفت ژنا بینم، ئوسا ژی زارێ لێ بیتەر بن، ئیدا قاچاخی منرا دەست نادە، نەفەرێ من گەلە دڤە». سیلحا خوە هلدا، چوو تەسمیلی شایێ عەجەم بوو. شا عەجەم گۆ:
- تو قاچاخەکی خورت بوویی، من تو جارا نکار بوو تو بگرتایی، چ هەساڤێ تە، تە دایە سیلحا هاتی تەسمیلی من بوویی؟
گۆ: هەوالێ من ئەوە، نەفەرێ من زەف بوون، قولخەکێ بدە من، ئەز هەفت کوڕا بکەڤم قولخا تە.
گۆ: چ قولخێ دخازی، ئەزێ بدمە تە!
گۆ: قولخا من، گۆ، ئەزێ سیار بم، رەڤۆیێ هەسپێ تە بچێرینم.
خان - مان دانێ، گۆ: هەرە مالا خوە بینە!
چوو مالا خوە ئانی. هەر کوڕەکی خوە کرە پۆلیسایێ خوە، خانێ کوردا قولخا هەسپا دایێ، وەکی بچێرینە رەڤۆیێ هەسپا.
خانێ کوردا رەڤۆیێ خوە دچێراند، رۆکێ هات سەر بەرێ، وەکی وێدەرێ شڤان شیر خوەرا دۆتبوو، بلوور دابوو سەر کۆدا شیر، جیب - جی رازا بوو. خانکێ کوردا چوو، گۆ: «نانێ من تسییە، ئەز هەڕم جەم شڤان شیر بخوم». هەما وی چاخی خانکێ کوردا دیت مۆزەک ناڤا چار
کەڤرا هات کەتە قولا بلوورێ، هات کەتە پۆزێ شڤان. شڤان ڤەجێنقی
رابوو سەر خوە، گۆ:
- خانکێ کوردا من خەونەک دیت!
ئەوی ژی گۆ: - خادێ خێرکە!
گۆ: من دی روحێ من چوو کەتە ناڤا خزنەکە زێرا، من تشتەک ژێ نانی: بەرەکە مەزن بوو، پراکە سەر بوو، هەفت چەڤی لێدا بوون، ئەز ژێ دەرباز بووم، من هەو زانبوو خەون نینە، من هەو زانبوو راستییە!
خانکێ کوردا فکرمیش بوو، گۆ: «ئەو بەرا مەزن، گۆ، تاسا شیر بوو، ئەو پرا سەڕا - ئەو هەفت قولێ بلوورێ بوون، تێدا هەفت چەڤی، وەکی سەر پرێ بوون».
خانکێ کوردا ئەو ئاخلیش کر، گۆ:
- خەونەڕۆژکە!
گۆ: تو راست دبێژی؟
گۆ: توجار سەر بەرێ پرا تونەنە، گۆ، خەونا تە دەرەوە!
شیرێ خوە تەڤی هەڤ خارن: شڤان رابوو پەزێ خوە کشاند هەفا شەهەر، خانێ کوردا ژی رابوو چوو ئۆرتا هەرچار کەڤرا نهێری، دینا خوە کۆ دایێ، سەلەک ئاڤیت، سەل راکر، بن وی سەلیدا هەساڤێ زەرزەمین بوو و ناڤدا نەردوان بوو.
گاڤا کەتە هوندور، لێ نهێری تەمام خزنە - زێرە. ژێ دەرکەت، دەری دیسا رند گرت. ئێڤارێ چوو مالا خوە، گۆتە ژن، زارێ خوە، گۆ:
- قولخ مە تێر ناکە، گەرەکێ ئەم خوەرا تڤدیرەکێ بڤینن، خان - مانەکی چێکن.
سەر وێ نێتێ سەکنی، سڤێ رەڤۆیێ خوە بر.
رەڤۆنگێ خوە دچێراندە،
چیا و بانی دگەڕاندە،
دەڤێ بەرا دسێوراندە.
دێ رەڤۆنگێ خانێ کوردا ددایێ،
خانێ کوردا بێ چەکی، بێ سیلحییە،
پەی جەردێ هەوار و گازییە.
خانکێ کوردا سیارەک ژێ گرتییە،
چەک و سیلحێ وی ژێ ستاندییە،
هەیشتێ مێر دکوشتییە،
سەد ئاخترمە دزڤراندییە،
چەنگێ خانێ کوردا بەر قۆلانگێ ملا دفڕاندییە.
خانکێ کوردا سڤەکی زوو بەر دیوانا شا سەکنییە.
شا گۆ: خانکێ من، تە چ هەوالە؟
گۆ: - من رەڤۆنگێ تە دچێراندە،
من چیا و بانی دگەڕاندە،
دەڤێ بەرا دسێوراندە.
جەردێ رەڤۆنگێ تە ددایی،
خانکێ تەیی بێ چەک، بێ سیلح بوو -
پەی جەردێ هەوار، گازی بوو:
من سیارەک جەردێ گرتبوو،
من چەک و سیلحێ وی ژێ ستاندبوو -
هەیشتێ مێر دکوشت بوو،
من سەد ئاخترمە هەسپ پارا زڤڕاندبوو،
چەنگێ من دان، قۆلانێ ملادا فڕاندبوون.
ئەوی شا دگۆتە خولامێ خوە، گۆ:
- کوڕۆ، بکن، بلەزینن،
قورسێ زێرا مال بکشینن،
ناڤ لەگانا بهەلینن.
ئەوی چەنگێ خانێ خوە زێر دکشاند.
خانکێ وی دگۆ: - ئەز تەواقە شایێ خوە دکم،
بدە من قاسی چەرمێ گایین،
لێ ئاڤاکم مال - ئاڤایی.
شا گۆ: خانکێ من، گۆ،
ئەزێ بدمە قاسی چەرمێ گایینە،
گۆ، تو کەڤر - کەڤر زێدە نەکی،
ئۆرتا من و خوە گێژیێ نەکی.
ئەوی گۆ: - ئەمێ قۆل بدنە هەڤ، - قاییلی هەڤ ستاندن.
وەکە چەرمێ گایی تەسمیل کرێ،
خانکێ کوردا چوو بازارێ،
ستەند چەرمێ گایێ رەشە:
ئەوی سێ رۆ، سێ شەڤا دکرە ئاڤێ،
ئەوی دوهێل رایشتە.
ئەو چەرم وەکە تێلێ زراڤ، کۆ کنجا پێ ددروون، ئوسا کر. ئەو چوو سەر کەلا دمدم (بەرێ کەلا نیبوویە، تەزە وێ بکە کەلا).
ئەوی ئەو دوهێل چاپ دکر،
داڤیت دەشت و نەوێلە،
ئووسا ژی سەرێ دوهێلێ هەڤانی.
شایێ عەجەم بهیست، گۆ: - خانکێ من،
من دا تە قاسی چەرمێ گایینە،
نە من گۆ: «کەڤر - کەڤر زێدە نەکە،
نە من گۆ، ئۆرتا من خوە گێژیێ نەکە.
خانکێ کوردا ئیژا گۆ:
- نە قرارا من و تە هەیە، من بهوستەک خانی گۆتنا تە زێدە نەکرییە.
شایێ عەجەم گۆ: تە ئەز شاش کرم، لێ تشتە ناڤە، هەرە خوەرا ئاڤاکە.
گۆ: - شایێ من، گۆ بدە من هەفسد پالە.
ئەوی دگۆتە خولامێ خوە:
- کوڕۆ، گۆ، زوو بکن، بلەزینن،
گۆ، هەفسد پالەیی بۆ خانێ کوردا بشینن.
ئەوان دکر، دلەزاندن،
هەفسد پالە دجڤاندن،
بۆی خانکێ کوردا دگیهاندن.
خانکێ کوردا چی جندییە،
پێشیا پالێ خوە کەتییە
بڕییە سەر کەلا دمدمێیە.
سالەکێ رکنێ کەلێ ددا کۆلاندنێ،
ئاڤ دچوو، دەردخست چیایێ ژۆرینە،
بن عەردێدا شەڤێ هەفسد پالە دخەڤتی،
رۆژێ دانی پێ کەلێ ددا چێکرنێ.
دو سال تەمام دبوو -
ئاڤ دانی ئۆرتا کەلێیە.
رکنێ کەلێ تەمام ددا چێکرنە.
بنەردەکە زەفە مەزن دکۆلە،
ئەوی شەڤێ سەرێ سەد پالەیی ژێ دکر -
هەفت رۆژا هەفسد پالە تەمام دکوشت.
پالەک ژێ دما.
مەحمەد بەگێ کوڕێ وی گۆ:
- باڤۆ، ئەوی ژی بکوژە!
ئەوی گۆ: - مەرڤەکی منی زەفی هەیفە،
ناڤێ وی مەحموودێ مەلەگانی.
دەستێ من دچە تە، مەحمەد بەگ،
دەستێ من ناچە مەحموودێ مەلەگانی.
ئەوی گۆ: - باڤۆ، تویێ زییانێ بکشینی.
زییانا وی چ هەبوو دەست مەحموودێ مەلەگانە -
ئەوی ئوسا جیێ ئاڤێ زانبوو، کۆ هاتییە کەلێ.
خانکێ تە سڤەکێ دچەیە،
دەر دیوانا شا سەکنییە.
شا ژ دیوانا دەرکەتییە:
- خانکێ من تە مراز چیە؟
گۆ: - ئەو هەفسد پالە تە ددایی،
ئەوی منرا کەڤر نەدا سەر کەڤرە،
ئەوی ئاخچەک پەرە نەبر مالا خوەیە.
گۆ: - تو چ دخوەزی؟
گۆ: - هەیسد پالەیی دخازم،
ئەزێ پێ خانوومانێ خوە چێکم.
شا نزانە ئەو چێ دکە کەلا دمدمە.
گۆ: - کوڕۆ، بکن، بلەزینن،
هەیسد پالەیی بۆی خانکێ کوردا بجڤینن.
ئەوان دکر، دلەزاندە،
هەیسد پالە بۆی خانکێ کوردا دجڤاندە.
خانکێ کوردایی چ جندییە،
پێشییا پالێ خوە کەتییە،
بڕییە سەر کەلا دمدمێیە.
- ئەز نە دمدم بووم،
بوومە خایێ دمدم.
ئەز نە خایێ کەلا دمدم بووم،
بوومە خایێ کەلا دمدم.
هەیسد پالە ددا خەڤاتێ،
هەیشت سالا کەلا دا چێکرنێ.
کەلا دا چێ کرنێ پۆلا - ب زریجێ، -
ئوسا ژی سوورا دۆرێ، دو دەرگە تێدا دهیشتە،
هەردو دەرگێ پۆلا ددا چێ کرنێ.
ئەوی ئەو هەیسد پالە دکرە هوندورێ کەلێیە، هۆستێ ویڤا، دەرێ کەلێ ددا دادانێ، دگۆتە مەحمەد بەگێ کوڕێ خوەیە، ئوسا ژی دگۆتە مەحموودێ مەلەگانێیە:
- کوڕۆ، دگۆ، بینن تۆپا مەسیلێیە،
گۆ، کوڕۆ، ئاگرکن بەدەنا کەلێیە.
یەک بازن ژۆردا نانی خارێیە.
گۆ: کوڕۆ، بینن جەیران تۆپە،
گۆ، کوڕۆ، باڤێژن سوور و بەدەنا کەلێیە.
ئەوان ئاگر کر سوور و بەدەنە -
یەک نەینۆک ژۆردا نانی خارە،
ئەلالەتێ تێدا دزارە.
ئەوی دگۆت: - ڤەکە دەرێ کەلێیە.
ئەو پالە تەمام ژێ دەردخستە. پالە زەف دترسیا.
- خانکێ کوردا، ئەم تەواقە تە دکن، هەیشت سالا ئەم خەڤتینە، ئەم هەقێ خوە ژ تە ناستینن، مە ئازاکە، ئەم هەڕنە مالێ خوە.
خانکێ کوردا گۆ: - ئەز هەقێ وە بدمە وە، هوون گونەنە!
- لێ، گۆ، تە ئەم چما کرنە کەلێ؟ تە دەرێ پۆلا سەر مە دادا، تە ئوسا ژی کەلا دا بەر تۆپا.
گۆ: - وەکی هوون قەلپ بخەڤتیانا، تۆپێ کەلا هلشاندانا - هوونێ تەمام بندا قر بوونا. وەکی وە رند چێ کرییە، ئەزێ وە هەر یەکی سەد زێری بدمە وە. شایێ عەجەم پادشاکی زۆرە، وێ سڤێ کەلێ بدە بەر تۆپایە: وەکی کەلا سەر مندا وێ هلشیا، برا سەر وەدا هلشیا. وەکی دەوا شا منرا هەبە، ئەز ئیدی ژێ سەرفنیازم.
گۆ، مەمەد بەگ، زووکە هەقێ پالا بینە بدە.
گۆ: - باڤۆ، تە پێرا بازار نە کرییە.
گۆ: لاوۆ، من سەرێ وی پێنج ماناتێ زێر هەساڤ کرییە رۆژێ.
- ئێ، گۆ، باڤۆ، هەقا پەرێ تە هەنە؟
ئەوی تەزە عەلامی کوڕێ خوە دکر، دگۆ:
- لاوۆ، مێشۆکەکی تو هلدە.
ئەوی دبر زیندانێ، کوڕێ وی تەزە چەڤ پێ کەت، گۆ:
- باڤۆ، ئەڤ چ خزنەیە؟
گۆ: - من ئانی جەم شڤانەکی، بۆنا خاترێ نانەکی، تاسە شیر ئانی.
گۆ: - باڤۆ، چقا ئیچکا تە زەفە، یانێ - چقا دلێ تە فرەیە: ئیسال دەهـ سالە کەلا تە ئەم چێ دکن، لێ تو رۆژەکێ کوڕێ خوەرا قەنە دگۆتە کۆ خزنا تە هەیە.
ئەوی مێشۆکە زێر تژی دکر، دگۆ:
- دە بڤە بدە پالایا.
هەقێ پالا تەمام هەساڤ دکرن، هەر پالەکی چارسد دکەتە، سەد زێر ژی مزگینیا وان ددایێ.
پالە زەف شا دبوون. پالە بەردان، چوون. مەحموودێ مەلەگانی جەم خوە دهیشتە.
پالا دچوون دەرێ دکانا پرتی زەف دستاندن. شەهەرلوویا دگۆ:
- ئەڤ چ هەساڤە؟
پالا دگۆ: - هوون قە پێ نەهەسییانە؟ ئیسال هەیشت سالە ئەم سەر کەلا دمدم دخەڤتین، هەرکە مە پێنسد زێر دستاندە: ئەمێ تەزە هەڕنە مالێ خوە، ئوسا ژی کنجا دڤن کولفەتێ خوەرا.
برازیێ شا پێ دهەسیایە،
دگۆتە ئاپێ خوەیە:
- نە من گۆ، ئەوی خانێ کورمانج خوەی نەکە -
چێکر کەلایە، وەکی سەر بڤە شەڕە،
ئەم نکارن ژێ بستینن.
شا گۆ: - عەسکەرێ من زەفە،
ئەزێ وی، کوڕێ وی تێدا بشەوتینم.
کاغەزەک دنڤیسی،
بۆی خانکێ کوردا دشاند:
«چی تەی کەلێیە،
کەلا بدە منە،
ئەز قولخێ بدمە تە،
ناڤێ من بە، خارنا تەبە.
مەحمەد بەگێ وی کاغەزا دخاند:
حاشا، دو گلیێ پیس ژێرا دشاند،
دگۆ: «کی.. من مەچیتا تەیە،
گۆ، گون.. من شەیێ بەر سەرێ تەیە،
من کەلا چێکرییە -
دەهـ سالایە،
ئەم هەفت برانە،
هەتا نەیێنە کوشتنێ، کەلا نایێ داینێ.»
کاغەز دگیژە شایێ عەجەما،
برازیێ وی دگۆ: «هەقێ تەیە،
چما تە خانکێ کوردا ئانی خای کر،
ئیرۆ ژی ئەو گلیێ پیس تەرا دگۆتە،
منەتا خوە تە ناکشینە.
ئەوی قاسدێ خوە ناڤا شەهەر دخستە:
«شێستی هەتا بیست سالی گەرەکێ تۆپ بڤە، هەرە شەڕە».
خانکێ کورمانج سڤێ رادبوویە:
دۆرا کەلا وی تەمام گرتییە،
جیێ خلازبوونێ تێدا تونەیە.
دەنگ کر مەحمەد بەگێ کوڕێ خوەیە،
گۆ: - راڤە، لاوۆ!
دۆرا کەلا مە شا گرتییە.
گۆ: - باڤۆ، تو شایشا مەکشینە،
زمێرێ مە هەتا بیست سالایە،
شا تشتەک هەڤا نامینە.
هەفت سالا سەر کەلا دمدم ئەو و شایێ عەجەم دکنە شەڕە.
دکە، ناکە نکارە بستینە کەلێیە.
برچیبوون دکەڤە ناڤا ئەهەلیێ شا؛
زەف کولفەت دچە شکیات دکە،
دڤێ: - ئیسال هەفت سالە تە مێرێ مە بڕییە،
ئەم نکارن خوە خایکن.
شا فکرمیش دبوو، دگۆ:
- برا عەسکەرێ من پارا بکشە بێیە.
مەحموود مەلەگانی خانێ کوردا دخەیدە،
ئەوی کاغەزەک دنڤیسی،
دگۆتە شایی، دگۆ:
«قەواتا خانکێ کوردا زەفە،
تو نکاری کەلا ژێ بستینی.
هەفت سالێ دنێ ژی شەڕ بە -
تالاشا وی نینە.
وەکی جیکی تەرا بێژم،
تێ خانکێ کوردا کەلێ رحەت ژێ بستینی:
ئاڤا وی تێ چیایێ ژۆرینە،
بنێ عەردێ کارێز کرییە،
ئاڤ ئانییە کەلێیە.
وەکی بێ ئاڤ بمینە،
وێ تەسلیمی تە بڤە».
ئەوی کاغەز تیرێ دا،
شەڤ داڤیت ناڤ عەسکەرێ شا.
نەفەرەکی شا هلدایە،
کاغەز ددە خاندنێ:
مزگین دکەت ناڤا عەسکەرێ وی،
ددا دەستێ شایە.
شا خوە - خوە سەر تەختێ خوە پەیا دبوو،
دچوو سەر چیایێ ژۆرینە -
ئوسا ژی گلی راست بوو:
ئاڤ ددا قەتاندنێ.
سڤێ مەحموودێ مەلەگانی رابوو - ئاڤ تونەیە.
خەیدا وی سەر چیە؟
سەهەتەکێ دەرەنگ گهیشتییە خارنێ،
خارن ژێرا نەمایە:
ئەو رەڤییە، چوویە ناڤ عەسکەرێ شایە.
شا گۆ: - کوڕۆ، تە چما کاغەز شاندییە،
عائیلخا تە هندک بوو، چیە؟
گۆ: - ئایلخا من زەف بوو،
مەهێ سەد زێرێ زەر بوو.
گۆ: - لێ تە چما ئەو کاغەز دشاندە؟
گۆ: - ئەز خەییدی بووم.
شا گۆ: - بۆنا چ بوو؟
- سەهەتەکێ دەرەنگ گهیشتمە خارنێ، خارنا من نەهشتنە.
گۆ: - ئەز نکارم قاسی وی عائیلخێ بدمە تە، تە بۆنا گلیکی ئەڤ خەبەر ئانی سەرێ وییا، تێ ئوسا ژی بینی سەرێ من.
مەحموودێ مەلەگانی دکوشتە.
خانێ کوردا رابوویە -
ئاڤا وی تونەیە،
گۆ: - دایێ، دوعاکێ بخازە خادێیە،
برا بارانەک ببارە قودرەتێیە -
ئاڤ بانێ خێنیدا بێ خارێیە،
پێ بکن فەرزەک - دودو نمێژە،
ئەبەباتا خادێیە،
هوونێ هەڕن بەر شوورێ خەزێیە.
گۆ: - دە راڤە، راڤە، مەحمەد بەگێ من،
مەحمەد بەگێ من، مال راڤە!
مەحمەد بەگێ من مال رابوو:
شوور ل ناڤێ چارتا بوو،
قەمە پشتێ ها ل با بوو،
ئەوی پێنسد مێر دکوشتە،
پێلێ خوونێ ئەو دشووشتە.
گۆ: - دە راڤە، راڤە، ئووسڤ بەگێ من،
ئووسڤ بەگێ من، مال راڤە!
ئووسڤ بەگێ من مال رابوو،
شوور ل ناڤێ چارتا بوو،
قەمە پشتێ ها ل بابوو،
ئەوی شێسد مێر دکوشتە،
پێلێ خوونێ ئەو دشووشتە.
گۆ: - راڤە، راڤە، تاهار بەگێ من،
تاهار بەگێ من مال راڤە!
تاهار بەگێ من مال رابوو،
شوور ل ناڤێ چارتا بوو،
قەمە ل پشتێ ها ل با بوو،
ئەوی هەیسد مێر دکوشتە،
پێلێ خوونێ ئەو دشووشتە.
گۆ: - دە راڤە، راڤە، دورسم بەگێ من،
دورسم بەگێ من مال راڤە!
دورسم بەگێ من مال رابوو:
شوور ل ناڤێ چارتا بوو،
قەمە پشتێ ها ل با بوو -
ئەوی نەهسد مێر دکوشتە.
گۆ: - دە راڤە، راڤە، عەلی بەگێ من،
عەلی بەگێ من مال راڤە!
عەلی بەگێ من مال رابوو:
شوور ل ناڤێ چارتا بوو،
قەمە ل پشتێ ل بابوو،
ئەوی هەزار مێر دکوشتە،
پێلێ خوونێ ئەو دشووشتە.
گۆ: - دە راڤە، راڤە، بێنیامین بەگێ من،
بێنیامین بەگێ من مال راڤە!
بێنیامین بەگێ من مال رابوو،
شوور ل ناڤێ چارتا بوو،
قەمە ل پشتێ ها ل با بوو:
ئەوی هەزار پێنسد مێر دکوشتە،
پێلێ خوونێ ئەو دشووشتە.
گۆ: - خانکێ من دە راڤە،
مالا تە خراڤ بە،
ئانینە کۆکا هەفت برانە.
ژنا مەحمەد بەگێ دگۆتە،
دگۆ: تۆپێ بکشیننە بانێ کەلێ ژۆرینە،
قاسدەکی بشینم پەی شێخ شەلالدینە،
بێژە کورمانجێ تە کەتنە دەریکی تەنگە.
ئەو قاسد کاغەز دبرە.
دهات عەسکەرێ شێخ شەلالدینە.
خانکێ چەنگزێرین هەفت رۆژا
پەی کوڕا دکرە شەڕە.
ئەو هونورێ ژنا مەحمەد بەگە:
ئەوێ دکوشت دو هەزار مێرە،
پێلێ خوونێ ئەو دبرە.
ژنا مەحمەد بەگێ دگۆت خاسییا خوە، دگۆت:
- ئەزێ بەر روحێ تە بدم،
ئەم توجارا ناکەڤن دەستێ شایێ عەجەما.
ئێڤارێ مزگینی دهاتە کەلێیە،
خوە پێرا دگیهاند عەسکەرێ شێخ شەلالدینە.
ئەوی دقەلاند کۆکا عەسکەرێ شایە:
هەرچکا چووکە دمایە،
ئەو ژی دکر سەر ئاینا دینێ خوەیە،
ناڤ دادانی بانگ و سەدایە.
پاشێ هلددە دڤە ژنا مەحمەد بەگێیە،
وەکی شا نکاربوو کەلا بستاندا ژنەکێیە،
کوتاسی تەمام بوونا وێیە.
ژنا مەحمەد بەگێ دوحالا بوویە، دچە مالا باڤێ خوە، هەفت مال ژێ چێ دڤە. ئەو هەفت مال دکارە دنێ تەمام کوتا بکە، دکارە ئازا ژی بکە. هەفت مال دمینە و دمینن.
کەلا دیسا دەستێ کورمانجادا دمینە: کوڕێ مەحمەد بەگێ دیسا تێ سەر کەلێ، کەلا دەستێ واندا ما.
ئیدا ئەوە.