٤
ناڤ: بیرا قەدەرێ
گەنگرە (چەشن): رۆمان
تاریخا دەستپێکا نڤسینێ ١٥ تیرمەهـ ١٩٥١
دەستپێک و رێزا یەکەم: هەرکەس دمرە؛ برا و برازی، یار و ئەڤیندار، هەڤال و دۆست، هۆگر و رێگەر، نێز و ناس... هەموو وەفات دکن. دۆرا من ژی هاتیە، نها ژی دۆرا منە...»
ساعەت ل دۆرا ٥ -ئێ شەڤێیە. ستێرک چوونە ئاڤا، رۆناهی هلتێ. رۆژەکە نۆ یا هاڤینێ دەست پێ دکە. ١٥-ئێ تیرمەهێ ب هێدیکا هشیار دبە. جەلادەت بەگ هێ ژی ل سالۆنێ، ل سەر خالیچێ درێژ بوویە و ل دەفتەرا نۆ یا ل پێشیا خوە دنهێرە. ژ گرامۆفۆنێ دەنگێ دەنگبێژەکە ترک تێ؛ هەر یەر کارانل-ک... هەر دەر تاری... فۆتۆ، کۆڤار، رۆژنامە، کتاب و رۆپەلێن پەرەگەندە هێ ژی ل عەردێ نە. لێ تشتەکی ل وان زێدە بوویە؛ دەفتەرا ل پێشیا وی. وی دەفتەرەکە نۆ ڤەکریە و تێ دە رێزێن دەستپێکێ یێن رۆمانەکە نۆ نڤسینە. وی ناڤێ رۆمانێ ژی لێکریە؛ بیرا قەدەرێ... پێنووس د دەستان دە، دەفتەر ل پێشیێ، ئەو دفکرە. رێزێن پێشین ئێن رۆمانا نۆ ئەو برنە دەور و دەورانێن کەڤن و وندابوویی. خوەزی نە دەرەنگ بوویا و وی بکاربوویا ڤێ رۆمانێ بنڤیساندا!.. لێ پێنووس نالڤە، دەرەنگە، پر دەرەنگ.
ژ نشکەکێ ڤە، دەریێ سالۆنێ ڤەدبە و رۆشەن خانم د ناڤ کراسێ شەڤێ دە، تێ نک وی. ئەو ژ خەوێ هشیار بوویە. جەلادەت بەگ ل ژنا خوە دنهێرە، ب کەن و خەو ل سەر چاڤان، ژێ رە «رۆژباش» دبێژە.
- رۆژباش، رۆشەن خانم دبێژە و تێ ل سەر جەلادەت بەگ دسەکنە و ل رۆپەلا ڤەکری یا دەفتەرا ل پێشیێ دنهێرە -بێیی کۆ ئەو بکاربە رێزان ژ هەڤ دەرخە.
- من چەند رێز نڤیسینە، جەلادەت بەگ، چاڤێ وی ل سەر دەفتەرێ، دبێژە، چەند رێزێن رۆمانەکە نۆ. نە یێن هەیڤەرۆن -ئا کۆ من دل هەبوو بنڤیسا، لێ یێن یەکا نۆ...
- ب خێر بە... تە ناڤێ رۆمانێ ژی لێ کریە؟..
- هەرێ، بیرا قەدەرێ... ناڤ وێ بیرا قەدەرێ بە...
ئەو ب دەستێ رۆشەن خانمێ دگرە و ل با خوە ددە رۆنشتن. ئەو ژ جخارا خوە نەفەسەک دکشینە، رۆپەلا یەکەم کۆ وێ دەست پێ کریە، ب هێدیکا، ژ رۆشەن خانمێ رە دخوینە و پاشێ ژی گۆتنا خوە ددۆمینە،
- ئەگەر من کەیس بدیتا و بکاربوویا دەست ب رۆمانەکێ بکرا، دەستپێک وێ مینا ڤان گۆتنێن من بوویا؛ هەرکەس دمرە... من ئێ قالا مرن و چووینێ بکرا. من ئێ پێشی خاتر بخوەستا و پاشێ دەست ب رۆمانا خوە بکرا... پێشی مرنێ بهاتا، پاشێ ژین، خاچەریێن ژینێ و ب دۆ رە ژێ دیسان مرن... لێ ئێدی دەرەنگە، هەرتشت ل پەی ما. وەخت دەرەنگە. شەڤ دەرەنگە. هێڤی شکەستیە، ئومر کالە. و... و رێویتی ل بەر دەرییە... ماین گەت، ماین گەت... رۆشەن خانم د جیهێ خوە دە ڤەدجنقە، دلێ وێ پهێت هلداڤێ. ئەڤ چ گۆتنن؟ چما؟.. ئەو، ب هێدیکا، هین زێدەتر خوە نێزیکی جەلادەت بەگ دکە و ئەنیا وی ماچ دکە. ب دۆ رە ژی ئەو، ب هێدیکا، لێ ڤەدگەرینە،
- چما تو وەها دپەیڤی؟ هەرکەس دزانە کۆ تو موفەکیرەکی یەکتا و نڤیسکارەکی ژێهاتی یی... تو دێ رۆمانا خوە بنڤیسینی، ب ئیزنا خوەدێ، ب رێدان و دلۆڤانیا یەزدانێ مەزن، تو دێ دەست پێ بکی و وێ خوەشک بنڤیسی و هەر تشتێ کۆ تو دخوازی، تو دێ بکی... ما تە ئەڤ یەکا هانێ، سەبر و ئینادا خوە، پری جاران، ئیسپات نەکریە؟ ئەز ب ڤێ باوەرم، ب تە باوەرم، ئەز ب هێڤی مە.
- رۆشەنێ، ئێدی پر دەرەنگە... لێ من ئێ ناڤێ بیرا قەدەرێ ل رۆمانا خوە بکرا... بیرا قەدەرێ... ئەڤ ناڤ ئێ باش ل رۆمانا من بهاتا. کول تیتر پۆور ئون رۆمان، پۆور ئون دەستن...
جەلادەت بەگ، مینا کۆ ئەو د خەوێ دە بە، دپەیڤە، هەم ب رەوشەن خانمێ رە دپەیڤە هەم ژی ب دەنگەکێ بەرز دفکرە. ئەو دفکرە، د ناڤ خەون، خەیال، بیرانین و رۆژێن بهوری دە دەرە و تێ. دگەل کۆ پەنجەرێن سالۆنێ ڤەکرینە، ئۆدە ب دوومان و بیهنا جخارێ تژییە. جخارە هەر د دەستێ جەلادەت بەگ دەیە.
- من ئێ تێ دە بەحسا بیرێن خوە بکرا. ئەڤ بیرێن کۆ مە ل گوند نۆ کۆلانە ژی تێ دە. وان ئەز وەستاندم، لێ ئەو ئێ ژین بدن عەرد و چۆلێ، پەمبوو دێ مینا بەرفێ ببشکۆڤن...
- تو دێ بەحسا بیرێن خوە ژی بکی...
- رۆشەنجیک، دیا جەمشید، دیا سینەمخانا دەلال... ڤەربا ڤۆلانت، لتەرا سکرپتا مانەت... من پرانیا کاخز و دەفتەرێن خوە یێن نڤسکی، چراندنە، شەوتاندنە، لێ من ئێ ئەڤ رۆمان بنڤسیا، من ئێ تێ دە قالا باژارێن خوە بکرا، ستەمبۆل، کادەریم، بەنی هیچ بیر زامان تەرک ئەتمەیەن ئۆ مۆتهیش شەهیر مونیخ، ئالسۆ سپراک زاراتوسترا... قاهرە، بێروت، شام، حەلەب، د هەر دەستپێکا بهارێ دە، ئەم ئێ هەڤوودو ل حەلەبێ، ل مەیدانا بابولفەرەجێ ببینن... پاریس، لا ڤیل دە ڤیل... جزیرا بۆتان ئا خەونان، وارێ باڤ و کالان، کەلەها هەبوون و بهیستیاریا من، کانێ خانێ، فەقەهێ -تەیران و مەلایێ جزەرێ، نە ژی باتێ، کەس نەما...
جەلادەت بەگ، مینا کۆ ئەو نۆ ژ خەوێ هشیار بووبە، ل سەر خالیچا رەنگین و مەزن ئا سالۆنێ درێژبوویی، ب گەرماهیەکە بێپایان، ل چاڤێن نەپخی یێن رۆشەن خانمێ دنهێرە. هنگێ، رۆشەن خانم ژی نزانە چما، لێ خۆفەکە مەزن دکەڤە دلێ وێ. گەلۆ؟.. د بن رۆناهیا چرا ل سەر ماسەیا ل کێلەکا جەلادەت بەگ، رۆیێ هەردویان ژی گەور دخوین. رۆشەن خانم، ب دلسۆژی، ل رۆ و چاڤێن وی یێن وەستیایی دنهێرە. رۆیێ وێ، دگەل وەست و بێخەوێ، کەسەر و ئەسەبیەتێ، هێ ژی، ژ خوەشی و ئەسالەتا خوە تو تشت وندا نەکریە. رۆ هێ ژی مینا رۆیەکێ ژ دەم و دەورێن یەونانێن ئانتیک، یان ژی ژ یا کەیسارێن فارسانە. چاڤ مینا دو لب کۆمرێن رەش، دو لبێن تریێ رەشن، مینا دو پەرچە لوولوو نە. ریهـ ئێدی سپی بوویە، لێ ئەو ئەسالەت و خوەشیا رۆیێ جەلادەت بەگێ هین خوەشتر دکە.
- تو دزانی، من ئێ رۆپەلێن رۆمانێ ب چ بنەقشاندا؟.. ب ئەڤین و هێڤیێ. ب ڤان هەردو جێوکان. جەلەبێن ئەڤینێ دێ، مینا نەقشێن میر شەرفخانێ بێدلیسی، رۆپەل سپەهیتر بکرانا. ل -ئامۆور فەیتال، ل -ئامۆور دۆزە... هێڤی، خوشکا ئەڤینێ، دێ ژ رۆپەلان بنهێریا. ئو من ئێ ئەڤ یەکا هانێ ب هەڤالتیا موسیکێ بکرا. بلوور، ئەو دەنگێ وێ یێ یەکتا، دێ هەڤالتی ل من بکرا. بلوورا من، دەنگێ خوە بەردە!.. دنیا، مینا زارۆکەکێ بەرشیر، کەت دەرگووشا خوە؛ دەنگێ خوە بەردە بلوورا من، ئو ژێ رە بلۆرینە، خەما وێ برەڤینە! بلوورا من تو یی... ئو ماهلەر، گوستاڤ ماهلەر... من ئێ هەڤالتیا موسیکا ماهلەر ژ بیر نەکرا، لانگسام شلێپند ئیم ئەنفانگ زێر گیمیکلیش گرێفتیک بێکت دوخ نیشت سوشنێل.
رۆنیا چری جەلادەت بەگ ئەجز دکە. ئەو رۆیێ خوە ژ ئالیێ رۆشەن خانمێ باددە و چاڤێن خوە دگرە.
سینگا وی یا کۆ تژی پرچێن سپییە، هێدی هێدی، ب نەفەسێ، رادبە. رەهێن قرک و گەوریێ، مینا کۆ دەرکەتبن دەرڤە، رەش دکن. بەدەنا وی وەستیایییە. مێژی کال بوویە. دەمەکە درێژ ئەو، چاڤگرتی، دفکرە، مینا کۆ ئەو ژ ور چووبە دەرەکە دن... رۆشەن خانم ژی، ب تەنێ، بێدەنگ، لێ دنهێرە. پشتی بیسکەکە درێژ، گاڤا شەڤ ئێدی باش دقولپە سەر رۆژەکە نۆ، ئەو چاڤێ خوە، گران گران، ڤەدکە. نها ژی، ژ دەنگێ سترانا ترکی پێ ڤە، بێدەنگی، ب تەنێ بێدەنگی هەیە. رۆشەن خانم دخوازە بکەنە، لێ کەن ل سەر رۆیێ وێ نیڤچە دمینە؛ مینا کۆ مرن هاتبە و ل کێلەکا وان رۆنشتبە... رێزێن شیرەکێ، تەڤی کۆ ئەو د هێلەکانا خەوا خەم و خەیالان دە دەرە و تێ، تێن بیرا جەلادەت بەگ. ئەو، دیسان، ب دەنگەکێ پر نزم، دەست ب گۆتنێ، گۆتنا رێزێن شیرا «لە پۆئیت مۆورانت»» یا لامارتین، دکە؛ «ئاهـ رۆشەن... دۆتمامێ... سیها مرنێ ب سەر سەرێ من دە تێ؛ ساعەتا من ئا داوین لێددە؛ مرنێ نێزیکی ل من کریە؛ خویایە، ئەز ئێ ببم مێڤانێ ئاخ و قەبرێ؛ ما ئەز چ بکم؟..»
ب دۆ ڤان چەند رێزان رە، ئەو ل زارۆکێن خوە، سینەمخان و جەمشید دپرسە، هنەکێ خوە دلڤینە، ل رۆیێ رۆشەن خانمێ دنهێرە و وەها دبێژە؛ «ئەو پر دەلال و ژیرن، ب سایا تە...» پاشێ، هێدی هێدی، گۆتنا وی دیسان تێ سەر نڤیسینا رۆمانێ.
- هەڤالتی و بەرڤاژیێ وێ، ئیخانەت وێ تێ دە هەبوونا. برا و خوەهـ، ئاپ و برازی، خال و خوارزی دێ تێ دە هەبوونا. تێکۆشین و شۆرەشگەری، خوەستەک و حەسرەت، دەنگ و پەژن، کەن و گری، تاهم و خویدان و بیهنا کاخز و چاپخانێ دێ تێ دە هەبوونا. ئانلیۆر موسون؟ ئەڤ هەموو دێ تێ دە هەبوونا. ئو من ئێ ئەو ب کوردی، ب زمانێ باڤ و کالان، ب زمانێ وەلاتێ بندەست و بەلەنگاز بنڤیسیا.
یەکیتیا کوردان ب یەکیتیا زمانێ کوردی چێدبە... ملەتێن بندەست هەینا خوە ژ سەردەستێن خوە ب دو تشتان، ب قەوەتا دو چەکان دپارێزن. ئۆل یەک. زمان دودۆ. لێ هەکە ئۆلا ملەتێ سەردەست و بندەست یەک بە، هنگێ چەک یەک ب تەنێیە و بەند تەنێ زمانە... ما من د ناڤ رۆپەلێن هاوار -ئێ دە وەها نەنڤیسیبوو؟ بەلێ، من ئێ ب کوردی بنڤیسیا...
پشتێ ڤان گۆتنێن وی، رۆشەن خانم هەو خوە رادگرە، ئەو دەست ب قیرینێ دکە و ب قیرین لێ ڤەدگەرینە، - نا، نا... چما تو وەها دپەیڤی؟ چ ب تە هاتیە؟ تو خەونان دبینی؟ کابووس ب سەر تە دە تێن؟
ئەڤ چ حالە؟ من هیچ تو وەها نەدیتبوویی... ئەزبەنی، ئەزبەنی. ئەز کەتمە بەختێ تە، دەڤ ژ عەرد، پەمبوو، چاندن، بیر و کۆلاندنا وان بەردە. دەڤ ژ رۆمانێ، بیرا قەدەرێ ژی بەردە. مە تشتەک ناڤێ، نە پەرە و دەولەمەندی، نە مال و مولک، نە ژی کتاب و رۆمان. مە تە دڤێ، ب تەنێ تە...
پشتێ کۆ رۆشەن خانم دپەیڤە، ئەو رادبە سەر پیان و ب گرێ ڤەدگەرە ئۆدا رازانێ.
نایێ بیرا من، تو تشت ژ وێ بەربانگێ نایێ بیرا من. هەیە کۆ وەلێ بوو، من وەلێ گۆتبوو. هەیە کۆ تو نها وان ل هەڤ تینی... لێ خەو نەکەتبوو چاڤێ من و چاخا رۆشەن، خەو ل سەر چاڤان، هاتبوو، ئەز پێ رە پەیڤیبووم و من ئەو رێزێن دەستپێکێ نیشانی وێ دابوون. من باش دزانیبوو کۆ ئەو رێز ئێ وەلێ بمانا. من نە وەخت نە ژی تاقەت هەبوو کۆ من ئەو بدۆماندا. من ئەو نڤیسین، ب هێڤیا کۆ رۆژەکێ یەکێ دن دەرکەتا و ئەو رێز بدۆماندنا. مخابن من هەیڤەرۆن نەنڤیسی. ئو مخابن من ئێ بیرا قەدەرێ ژی نکاربوویا بنڤیساندا.
لێ بەلێ، دڤیا ئەو رۆمان، ب زمانێ بریندار، بهاتا نڤیسین. تەڤی کۆ ئەز ل سەر رێ بووم و دچووم، ئەز ب هێڤی بووم. هەرچەند کۆ ژان، مینا فیلسۆفەکێ گۆتیە، مامۆستەیێ ژینێیە، ئەوچەند هێڤی ژی گەلاڤێژا ژینێ، یانی ستێرا رێبەر ئا ژینێیە. تەڤی کۆ ئەز بێهێڤی مابووم، من دیسان ژی هێڤی هەبوو کۆ رۆمان وێ، رۆژەکێ، بهاتا نڤیسین. شوور ب قەنجیا پۆلایێ خوە دبرە و دچرووسە، بەرهەم و ئەسەر ژی ب دەستپێک و گائاڤێتنێ ب سەر دکەڤە و دچرووسە... هەر چاوان کۆ من شۆپا هنێن پێشیا خوە هلدا و کەتم پەی وان، هنێن نۆ ژی دێ شۆپا بیرا قەدەرێ هلدانا و بکەتانا پەی وێ. ما نە وەلێیە؟...
وەخت هاتیە، جەلادەت بەگ دڤێ حازریا خوە و چووینێ بکە. ئەو رادبە سەر پیان، جارەکە داوین ل وێنە، کۆڤار، رۆژنامە، کتاب، دەفتەر و رۆپەلێن ل عەردێ راخستی دنهێرە و دەرە سەرشۆکێ. پشتێ کۆ ئەو ژ سەرشۆکێ دەردکەڤە، ئەو تێ ئۆدا رازانێ، با رۆشەن خانمێ. بێگومان، خەو ژ رۆشەن خانمێ ب دوورە، لێ ب دۆ وان گۆتنێن جەلادەت بەگ رە، ئەو ل ئۆدا وان هەردویان، د ناڤ نڤینان دە دگری.
جەلادەت بەگ تێ و ل سەر تەختێ رازانێ، ل کێلەکا رۆشەن خانمێ رۆدنە. ئەو، ب هێدیکا، پۆرێ وێ یێ کن مست ددە. رۆشەن خانم رۆیێ خوە د ناڤ لەهیفان دە ڤەدشێرە، ناخوازە کۆ جەلادەت بەگ وێ چاڤگری ببینە. ئەڤ چ ساوە کۆ ل دۆرا وان دەرە و تێ؟..
- رۆشەنێ، دە سەرێ خوە راکە، ل من بنهێرە، چاڤێن خوە ڤەکە، جەلادەت بەگ دبێژە و سەرێ رۆشەن خانمێ بەر ب ئالیێ خوە دزیڤرینە. کەن ل سەر رۆیێ جەلادەت بەگ دخویە. وی خوە دایە هەڤ، کور بوویە، ریها خوە چێکریە و نها ب چاڤێن رۆنی ل رۆشەن خانمێ دنهێرە. کنجێن رۆژانە یێن کار و شوخل لێ نە. یا گرینگ، یا کۆ هەری زێدە نها بالا رۆشەن خانمێ دکشینە، ئەڤە؛ جەلادەت بەگ ب کەنە. مینا کۆ وی، بەری بیسکەکێ، ئەو گۆتنێن گۆرستانان نەگۆتبن، بەحسا مرن و چووینێ نەکربە، مینا کۆ ئەو، نها، نە ژ کابووسەکێ، لێ ژ خەونەکە شێرین هشیار بوویە، ئەوچەند ئەو گوهەری دخویە...
- ئەز ئێ هەرم سەر عەردان، ئیرۆ گەلەک کارێ مە هەیە، جەلادەت بەگ دبێژە؛ ئەم ئێ ئاڤێ بەردن بیرێ.
- ما ئەو گۆتنێن بەری بیسکەکێ؟
ژ وان گۆتنان پێ ڤە، تو تشت نەدهاتن بیرا رۆشەن خانمێ. گۆتنان ئەو ئێشاندبوو. ساو و خۆفەکە ئەجێب مەزن روهـ و حسێن وێ، ژ بنی ڤە، لەقاندبوون.
- رۆشەنجیک، تو وان گۆتنان ژ بیر بکە. ئەو، گۆتنێن رۆمانا بیرا قەدەرێ نە. گۆتنێن نەراست، گۆتنێن چێکری... تو پێوەندیا وان و مە ب هەڤ رە نینن. هەم خەوا من دهات، هەم ژی ئەز کەتبووم ناڤ دنیا بیرا قەدەرێ. بلا دلێ تە رەحەت بە، سەرێ خوە ب وان گۆتنان مەئێشینە...
- ناخوە، تو دێ رۆمانا بیرا قەدەرێ بنڤیسی؟ نە وەلێ، تو دێ وێ بنڤیسی؟ دڤێ تو وێ بنڤیسی.
- بەلێ، ئەز ئێ وێ بنڤیسم. ئەز ئێ رۆمانەکە کورمانجی ژی یادیگاری کتابخانا کوردی بکم...
- ئەز د بەختێ تە دە مە، باش ل خوە بنهێرە. ئەزبەنی... بلا گۆتنێن وەلێ نەیێن بیرا تە. ئەز دزانم، بیهنا تە تەنگە، رەوشا کوردان و حالێ کوردستانێ نەخوەشە. لێ ئەڤ رۆژ ئێ دەرباس بن. تو ژ من چێتر دزانی...
ب ڤان گۆتنان رە، رۆشەن خانم، دیسان، بێدەنگ، دەست ب گری دکە. دەنگێ وێ تێ برین.
جەلادەت بەگ، بێدەنگ، سەرێ رۆشەن خانمێ داتینە سەر چۆگا خوە و دەستێ خوە د ناڤ پۆرێ وێ دە دگەرینە. چەندەکێ، هەردو ل دەنگێ نەفەسێن هەڤوودو گوهداری دکن، بێدەنگ، ل داخوازا دلێن هەڤوودو دفکرن. بیهن و هلما وان ئا ناس رەحەتیەک، هوزوورەک ددە رۆشەن خانمێ. وەلێ دخویە کۆ ئەو ناخوازە کۆ جەلادەت بەگ هەرە. لێ ئەو دەنگێ خوە ناکە؛ ئەو دزانە کۆ جەلادەت بەگ ئێ هەرە.
- ئەز دڤێ هەرم، ئەز دەرەنگ مام. ژ دەڤلا من ڤە ژ چاڤێن زارۆیان رامووسە. د خوەشیێ دە بمینن...
گۆتنێن هەری داوین کۆ رۆشەن خانم ژ دەڤێ جەلادەت بەگ دبهیسە، ئەڤن؛ د خوەشیێ دە بمینن... گاڤا جەلادەت بەگ رادبە سەر خوە و دچە، رۆشەن خانم، ب گری، ژ پاش ڤە، لێ دنهێرە؛ ب چاڤێن شل، ل بەژنا درێژ، بەدەنا لهەڤهاتی، ملێن فرەهـ و سەری مێزە دکە. ئەو، هێدی هێدی، ب گاڤێن گران، ژ بەر چاڤێن رۆشەن خانمێ کۆ باش نابینن، وندا دبە و دەرە. بەر ب گوندێ هێجانێ، سەر عەردان، بەر ب بیرێ، بیرا قەدەرێ...