٢

کی دزانە؟ هەیە کۆ نێرینێن جەلادەت بەگ و ئەحمەدێ فەرمانێ کیکی، نێرینێن دو قەدەرێن جهێ یێن کوردی، مینا هەڤن. هەیە کۆ ئەو مینا هەڤ دفکرن ژی.

شەڤە، بێدەنگیا شەڤێیە. د ناڤ بێدەنگیا شەڤێ دە دەنگێ نەرم و تەنک ئێ بلوورا ئەحمەدێ فەرمانێ کیکییە. شامە، گۆرستانا بەلەنگاز ئا تاخا کوردان ئا باژارێ ئیسلامێیە. تربا میر بەدرخان، باپیرێ جەلادەت بەگە. جەلادەت بەگ و بلوورڤانێ وی، دەمانچە ل پشتان، هاتنە سەر تربا میر. مینا گەلەک جاران، ئیجار ژی، جەلادەت بەگ هاتیە نک کالکێ خوە دا کۆ پێ رە ل سەر حال و هەوالێ خوە بپەیڤە. تشتێن کۆ ئەو نکارە ب کەسێ رە بپەیڤە، ئەو تێ و ب باپیرێ خوە رە دپەیڤە، ژێ رە دبێژە.

وی گۆرا باپیرێ خوە دایە چێکرن. گۆر بوویە مینا مالەکە بچوک، هەر چار ئالیێن وێ ب قۆرێن کەڤران، ب دیواران لێبوویە، بانەکێ بچوک ژی راکشیایە سەر. گۆر بوویە زیارەتگاهـ، جیهێ خوەستەک و مرازان، گازن و ئارمانجان. ئیشەڤ، د ڤێ بێدەنگیا شەڤێ و شەوقا ستێرکان دە، جەلادەت بەگ چرایا بچوک ئا گازێ یا تربێ ڤێخستیە، ل بەر سەرێ میر رونشتیە و گەهـ ل کاخزێن سەر چۆگا خوە، گەهـ ل تربێ، گەهـ ژی ل بلوورڤانێ خوە دنهێرە. بلوورڤان ژی ل بەر لنگێن میر رونشتیە، گەهـ دبێژە، گەهـ لێدخە.

بلوورڤان ل بلوورێ دخە و دفکرە؛ ل ژیانا خوە یا کال، ل قەدەرا خوە یا ب بال دفکرە، ل گوندێ خوە، ل خانیێ خوە یێ گوند دفکرە. خانی ب قۆرێن کەڤرێن رەش لێبووبوو. مینا هەموو خانیێن گوند. رەشاهیا دیواران د بن تیرێژێن رۆیی یێن دانێن ئێڤاران دە، مینا پشتا شوور، دبرقی. هوندرێ مالێ، ژ کاریتە و مەرتەکان حەتا رۆژین و تەقان، ب رەنگێ سپی، سواخکری بوو. ژ رۆژین و تەقان، هەرتم، چەند کولم رۆناهی درەشها هوندرێ مالێ. هەر دو سالان جارەکێ، ژ بۆ تەمامکرنا ئاهەنگا رەنگێن رەش و سپی، مال سواخ دبوون. مال، مالێن ژیانا کوردی یا نەچار بوون. ئاخور ل کێلەکا مالان بوون، پەز و دەوار، هەسپ و مەهین، مریشک و دیک، سەگ و تاژی، هەر، ب وان رە بوون. ل مالێ مەهفوورێن کۆ ژ ئالیێ ژنەبی و پیرەژنێن گوند هاتبوون هووناندن، راخستی بوون. ئەو رەنگێن وان ئێن گەرم! زەراهی و سۆراهیا وان ئا شەواتێ! ئەو نەقشێن وان ئێن بەسیت، لێ یەکتا! چما ئەڤ نڤیسکار، زانە و ئالیمێن کۆ تێن مالا میر جەلادەت رۆژەکێ نارن وان گوندان؟ ئەو هەرتم بەحسا رەنگان، نەقشان دکن، لێ چما ئەو نارن گوندێ کۆ خوەدیێ خانیێن رەش و سپییە و پشتا خوە دایە چیان؟ چما؟ ئارگوون و بخێریێن مالێ هەرتم رۆنی و گەرم بوون. گولۆک و خێلەکێن ئاگرێ ئێزنگان ژ وان بەر ب ژۆر دبوون. فەرشێن دۆرالیێن ئارگوونێ، ژ ئاگرێ سۆر، سۆر دبوون. د شەڤێن زڤستانان دە ئاگرێ گور گۆڤەند دگرت. گۆڤەندەکە بێپایان کۆ چاڤێ مەرڤان تو جارێ ژێ نەدبوو. پاشێ، ل دیوارێن مالێ، تفنگ، خەنچەر، قلۆچێن غەزال و پەزکۆڤیان و بلوور هلاوەستیبوون. تفنگێ ئەو دپاراستن، خەنچەرێ ریا تاریخ، باڤ و کالان، قلۆچێن غەزال و پەزکۆڤیان ژی ریا زۆزان، گەلی و چیان نیشانی وان ددان. هەرچی بلوور بوو، ژیانا وان بوو، دەنگێ دەور و دەورانێن وان ئێن ژبیربوویی بوو. بلوور سر و سهێرێن وان بوو. هەرچەند خانیێ وان ل سەر هیم، ستوون، کوتەک و کاریتەیان ئاڤا بووبوو، ژیانا وان ئا گوند ژی ئەوچەند ل سەر دەنگ و ئاوازێن بلوور و بلوورڤانان ئاڤا بووبوو.

دەنگێ بلوورێ؛ دۆستێ تەیر و تلووران، هەڤالێ بایێ چیا و زۆزانان. بلوور؛ ستوونا شەڤبهورکێن میران، بەگ و گرەگران، یارا بێپایان ئا شەڤێن درێژ ئێن زڤستانان کۆ ل دۆرا ئاگرێ ئارگوونێ دبهورین.

جەلادەت بەگ، نەڤیێ میر، ل بلوورێ گوهداری دکە و دفکرە و ب هێدیکا «وەرن» دبێژە؛ هش و بیر، دەنگ و پەژن، بیرانین، بیرانینێن ژینەکە پەرەگەندە وەرن، وەرن دۆرا من، ئەو دبێژە. رۆژێن زارۆکیا من ئا گەرم کۆ نها بوونە سیا من، هوون وەرن. کزلتۆپراک، مۆدا، کادکۆی، جاغالۆغلو، پەرا، گالاتا، جادەیی کەبیر، هوون وەرن. بیرێن جهێ یێن قەدەرا من، بیرا بەخچێ مامێ من بەدری پاشا، بیرا مالا کزلتۆپراکێ، یا پانسیۆنا جاغالۆغلویێ، یێن مونیخێ، یێن سەفتەر و بەدرخان، یا مالا کەکێ من سورەیا، یێن بێرووت، شام و حەلەبێ، یێن کۆ نها نایێن بیرا من، هوون وەرن، هەموو وەرن. شەهریبان، سعادەت ئابلا، جانان، مۆنیکا، یێن دن ئێن شەڤێن رۆنی و گەش ئێن ستەمبۆل، مونیخ، پاریس، بێرووت و شامێ، هوون وەرن. رۆشەن، پیرکا من، رۆشەن، بەرمالی و هەڤریا ژینا من، هوون وەرن. ئامۆژنا ستی، مادام ستەل، مەتێن من، بەگ و بانوو، مادام و موسیۆیێن کۆ نها نایێن بیرا من، هوون وەرن. مامێن من، پسمامێن من، هوون وەرن. سەفتەر، سورەیا، برایێن من ئێن گۆربەهیشت کۆ ل دیارێن غەریب رادزێن، هوون وەرن. باڤۆ، هیم و ستوونا بنگەهین ئا بیرانینێن من، باڤێ من ئێ روهشاد کۆ ل وەلاتەکێ غەریب دنڤە، تو وەرە. دایێ، مەزیەت، چ دبە، هوون وەرن، ژ ستەمبۆلێ سوار بن و وەرن. هەڤال و دۆستێن من ئێن مری و کوشتی، هوون وەرن. هوون هەموو ب هەڤ رە، ژ گۆر و تربە، وار و شوونێن خوە رابن و وەرن نک من، نک باپیرێ من میر بەدرخان و ژ من رە ببێژن کا جەلادەت ئالی بەدرخان کییە... ئەز کەتمە بەختێ وە، وەرن و ببێژن.

ئەو نەدهاتن، مخابن. لێ بیر و هشێ من، تەڤی دەنگێ بلوورا کالەمێرێ دەلال ئەحمەدێ فەرمانێ کیکی، دچوو نک وان. ئەز دچووم نک باپیرێ خوە، سەر تربا وی دا کۆ ژ ور ژی بچم نک کەسێن کۆ تە ل ژۆر قال کرن. سەردانێن من، رۆژ ب رۆژ، زێدەتر دبوون، هەما چ بگرە هەر هەفتە، ئەز دچووم نک باپیرێ خوە، ل بەر سەرێ وی رودنشتم و ب ساعەتان دفکریم، -یان ژی من دنڤیسی. من چووینا شەڤێ تەرجیهـ دکر. ژ بەر کۆ هنگێ کەس نین بوو، ژ دەنگ و پەژنێن وندایی و مری پێ ڤە، تو دەنگ نەدهات. ژخوە گۆرستان ژ مالا مە زێدە نە دوور بوو. گاڤا باژار ب تەمامی دکەتە خەوێ، ئەز رادبووم، من خوە ددا هەڤ، بەرک دبر دەڤێ دەمانچێ و ئەو گرێددا، دادکەتم حەوشێ، دچووم ئۆدا ئەحمەد و ئەو ژی هشیار دکر و ئەم ب هەڤ رە دکەتن رێ. نا، من چەوت گۆت، ئەم نەدکەتن رێ، ئەم، نەفەسچکیایی، هلدکشیان کاشێن تاخا کوردان. گۆرا میر مینا مەزەلەکە بچوک بوو، چەند جیهێن رونشتنێ و چرایەکە بچوک ئا گازێ تێ دە هەبوو. من چرا ڤێدخست و ل کالکێ خوە یێ کۆ من تو جاری نەدیتبوو، لێ هەرتم بهیستبوو، دنهێری.

تربا میر بووبوو مالا من ئا ددویان. هەروەکی کۆ هاتیە گۆتن، د کالیتیێ دە، لنگ مرۆڤان دبن گۆر و گۆرستانان. لنگێن من ژی ئەز دبرم نک باپیرێ من. ژی پێ ڤە، جیهێ کۆ ئەز بچووما نین بوو. ژ وان جارێن پر پێوست پێ ڤە، ئەز دانەدکەتم باژێر. هەم پەرە نین بوو هەم ژی خەتەر بوو. هەم ژی ما من ئێ ل باژێر کی بدیتا؟ دەر و دۆرا من، دیسان ڤالا بووبوو. شەر ب ملیۆنان کوشتی، ب ملیۆنان سێوی، ب هەزاران گوندێن کاڤل، ب سەدان باژارێن شەوتی، ئاوستویچ، ناگازاکی، هیرۆشیما ل پەی خوە هیشتبوو و خەلاس بووبوو. هیتلەرکەس، موسۆلینێکەس، نازست، فاشست چووبوون. دەولەتێن هەڤالبەند و یەکتیا سۆوقیەتی ب سەر کەتبوون.

بەلێ، شەر خەلاس بووبوو، لێ ئەم ژی خەلاس بووبوون. ئێدی هەو هەوجەداری ب مە هەبوو. کورد دیسان کەتبوون بەر لنگان. ئێدی ئەو نە ئەسکەرێن لیستکا سەترەنجێ بوون ژی. کەلا شۆربێ چووبوو، بهایێ هەسکێ بووبوو پەرەکێ... دنیا دیسان، ژ نو ڤە، پار دبوو. لێ دیسان ژ بۆ کوردان تو جیهـ و وار، د ڤێ پارکرنا نو دە، نین بوو. دیسان ترکیێ نێزیکی ل سەردەستان، ئینگلیز و فرانسزان، کربوو. پێوەندیێن وان دیسان باش بووبوون و کورد ژ بیر بووبوون. من ژ تەجروبان دزانیبوو؛ ژبیربووین مرن بوو. مرنێ دیسان دۆر ل کوردان گرتبوو. ل عیراقێ ئینگلیزان، ب تانک و بالافران، درێژی کوردان کربوون و ئەو شکاندبوون. ل ئیرانێ، ئینگلیز و رووس ل هەڤ هاتبوون، پشتگرتیا رەژیمێ کربوون دا کۆ رەژیم کۆمارا بچوک ئا کوردان کۆ ل دەر و دۆرێن باژارێ مهابادشوێنێ هاتبوو پێ، بشکینە. رەژیمێ کۆمار شکاندبوو، گەلەک کەس کوشتبوون و سەرەکێن کۆمارێ ژی ب دار ڤە کربوون. ل ترکیێ ژی ب تەنێ ترس و تاریتی هەبوو. تو کەسێ نکاریبوو بەحسا کوردان و مافێن وان بکرا.

هەچی ئەم، وەلاتێ سووریێ و کورد بوون، مرن، ترس و تاریتیێ ب سەر مە دە ژی گرتبوو.

فرانسز چووبوون. وان قەولێ خوە یێ ١٩٤١-ئان ب جیهـ ئانیبوون و ئیستیقلال دابوون لوبنانشوێن و سووریێشوێن. هێزەکە بچوک ئا سویل و چەکدار مابوو، لێ یێن دن، هەر تشتێن فرانسزی، چووبوون. حوکم کەتبوو دەستێ عەرەبان، ئۆردیەکە ملی یا ب قووەت دهاتە پێ. بیر و باوەریێن ناسیۆنالست یێن میشێل عەفلەق، فلیسۆفەکێ عەرەب کۆ ب ئەسلێ خوە فلە بوو، فرەهـ دبوو. جیهـ ل کوردان، رۆژ بۆ رۆژ، تەنگ دبوو.

رەوشا من؟ ئەز نزانم کا ئەز چ ببێژم... تو دزانی، سیهـ و سێ کلامێن هرچێ هەنە، هەموو ل سەر دارا هرمێ نە. چیرۆکێن من ژی وەلێ بوون؛ هەموو ل سەر نەچاری و بێگاڤیێ بوون. ئەز میر بووم، لاو و نەڤیێن میران بووم، لێ هەر و هەر نەچار و بێگاڤ بووم. هەروەکی کوردان، جیهـ ل من ژی تەنگ دبوو. پشتێ کۆ ئینگلیز، فرانسز و ترک نێزیکی هەڤ بووبوون، هەو مە دکاریبوو وەشانێن خوە بدۆماندنا. ئیمکان نەمابوون و رێ ل مە هاتبوو گرتن. ب دلەکی شکەستی و ب هێسترێن چاڤان کۆ تو جارێ ب گۆتنان نایێ ئیزەهـ کرن، مە دەریێن هاوار، رۆناهی و رۆژا نو گرتبوون. مە ئەو دانیبوون سەر رەفان. رادیۆ ژی هاتبوو گرتن. ئو برا، هەڤال و دۆستێن من ژی، یەک ب یەک چووبوون. پێشی مۆنکا، دۆستا من ئا زراڤ و بهیستیار کۆ ب تەنێ هەستی و چەرم مابوو، چووبوو. پشتی چەند مەهێن خوەش، لێ کەسەرتژی یێن بێرووتێ، وێ بەرێ خوە دابوو ئامەریکایێ و چووبوو. دگەل کۆ شەر خەلاس بووبوو و ئەو دکاریبوو ڤەگەریا وەلاتێ خوە، وێ «ئەز هەو پێ ل وان عەردێن ب خوین دکم» گۆتبوو و ریا ئامەریکایێ دابوو بەر خوە. پاشێ ژی پرانیا دۆستێن من ئێن فرانسز، تەڤێ پەیێر راندۆت و پەدەر تۆماس بوا، چووبوون. پشتی وان ژی کاموران، هەڤال و هەڤریێ من ئێ دایم، گۆتبوو، «مرۆڤ هەو دکارە ل ڤان دەران بژی» و چووبوو فرانسێ. کریڤێ من نورەدین ژی کۆ ل ئونیوەرسیتا فرانسزی یا بێرووتێ دخوەند، ریا لۆزانێ دابوو بەر خوە و چووبوو. هەڤال، دۆست و ناسێن مایی ژی، هەر یەک، ب دەرەکێ دە پەکیابوو. کەوێن مە یێن حەوشێ کۆ شێناهیا زارۆیان بوون، چووبوون. من ئەو ئازاد کربوون. ددۆ ژ وان ڤەگەریابوون، لێ یێن دن چووبوون. سار و سەقەما مرنێ و زڤستانێ ب سەر مە دە گرتبوو. لەگلەگ و هەجهەجیک ژی چووبوون.

هەرکەس چووبوو. وەخت، وەختا کۆچێ بوو.

کی مابوو؟ ئەگەر ئەم، رۆشەن، دیا وێ، ئوسەیما، سینەم و جەمشید نەهەسبینن، کال و پیر و مری مابوون. کەسێن بێقووەت و بێتاقەت مابوون. ئو میر بەدرخان مابوو.

بلوورڤان گەوریا خوە، ب خوەزیا خوە، شل دکە، زمانێ خوە ل سەر لێڤان دگرینە، بیهنا خوە بەرددە و دیسان بلوورێ دبە دەڤێ خوە و لێدخە و دفکرە؛ ئومر گهیشتیە سەدێ، سەد سالێن رەنگین ژ سەر وان رۆژێن زارۆکتیێ بهورینە... ئەو دفکرە... ل گوندێ زارۆکتیا خوە، ل بێریێن گوند دفکرە. خانیێن گوند، مینا لات و زناران، پشتا خوە دابوون چیایێ ئاسێ و بلند. د شەڤێن ئارام ئێن گوند دە، چیێ ب هەیڤ و ستێران رە هەڤالتی دکر. سەرێ چیێ وارێ تەیرێن ئەیلۆ و بازان بوو. هێلینێن وان ل سەر تەحتێن ئاسێ یێن چیێ بوون. ژ چیێ دەنگێ با و بارانێ، ئەیلۆ و بازێ دهات. د دانێن ئێڤارێ یێن بهاران دە، گاڤا شڤانان کەریێن پێز ژ چێرێ دانین، تەیرێن ئەیلۆ و بازان ژی، مینا موویەکێ، خوە ژ تەحتان بەرددان ژێر. وان خوە نەدلڤاندن، نەددان پەر و باسکان، بێ حەرەکەت، هێدی هێدی، خوە بەرددان ژێر. پەز دهاتن. وەختا بێریێ بوو. کەچێن خاما یێن گوند، ئەو کەچێن بەدەو کۆ هەر نێرینەکە وان ب ئومرەکێ بوو، ئەلب و ستیل د دەستان دە، بەر ب وان دچوون. گوهانێن میان تژی شیر بوون. بێریڤانێن کۆ مەمکێن وان مینا سێڤ و پورتاقالان بوون، دچوون بەر گوهانێن میان... دەنگێ تەیران، مێ و بێریڤانان دکەتە ناڤا هەڤ. ئو دەنگێ بلوورێ. بلوورا شڤان و بلوورڤانان...

جەلادەت بەگ، بەگزادەیێ ستەمبۆلێ، لێ باڤێ سینەم و جەمشیدێ شامێ، ل دەنگێ بلوورا ئەحمەدێ فەرمان گوهداری دکە و رۆپەلەکە کۆڤارا خوە هاوار-ێ کۆ هەو دەردکەڤە، ڤەدکە و ب هێدیکا چەند رێزێن شیرەکە درێژ دخوینە؛ کانێ جوودی، کا هەرەکۆل، کا کەپر؟ کا زۆزانێن میر بەدرخان، باڤێ تێلی، کا کێ بر؟ کا بانێ مە یێ عەزیزان، کانێ وار؟ کانێ لۆ لۆ، لێ لێ، ل کوو، کانێ دەنگ؟..»

ئەو هێدی هێدی، مینا کۆ د خەونێ دە دپەیڤە، شیرا خوە دخوینە. پشتی کۆ ئەو شیرێ دخوینە، ئەو دیسان رۆپەلا کۆڤارێ دگرە، کۆڤارێ داتینە سەر چۆگێن خوە و ل گۆرا کالکێ خوە دنهێرە و دبێژە؛ کالۆ، گاریبالدیێ کوردان، میرێ ئاسێ و سەرهلدار، سەرەکێ دیلکەتی و دەرکەتی، تو ببێژە، ئەز کەتمە بەختێ تە تو ببێژە کا ئەز کی مە، ئەز ل ڤان دەران چ دکم، ژینا من بەر ب کوو دە دچی؟ ببێژە، ژ بۆ یەزدانێ پاک ببێژە، کا جزیرا بۆتان، وەلاتێ تە، وارێ باڤ و کالان؟ تو ل ڤر دنڤی، باڤێ من، یانێ لاوێ تە ل قاهیرێ، نەڤیێ تە سورەیا ل پاریسێ، سەفتەر ل هایدەلبەرگێ، لاو و کەچێن تە ل ستەمبۆلشوێن، ئۆسکۆدارێ... یا ئەز، ببێژە من، یا ئەز ئێ ل کوو بنڤم؟ وەسیەتا باڤۆ ئەو بوو رۆژەکێ ئەو بگهێ وەلاتێ خوە و ل کێلەکا چەمێ دژلێ، د بن ئاخا وەلاتێ خوە دە بنڤە. وی گۆتبوو من کۆ ئەڤ وەسیەتا تە بوو ژی... لێ کا؟ لێ یا ئەز؟ ئاخا رەش ئا کیژان وەلاتی دێ من ڤەشێرە. ئەز دزانم، وەخت تێ، سیها رەش ئا چووینێ بەر ب من تێ، ئەز نێزیکی ل وە دکم، لێ تو ببێژە من، کیژان ئاخ، کیژان عەرد و وەلات؟

کیژان...

ئەو نکارە گۆتنا خوە ب داوی بینە. ئەو ب هێدیکا دهەژە و دگری. ب هێدیکا، ب شەرمین. د بن پەردا دەنگێ بلوورێ دە، دەنگێ گریا وی نایێ بهیستن. لێ ئەو دگری.