٢
- قۆناغا چەندان؟ یا داوین؟ نا، جەلادەت بەگ دبێژە، نە قۆناغا داوین، لێ قۆناغا ددویان... ژخوە د ڤێ هەژمارا دەستپێکێ دە، من بەندەک ب ناڤێ «سێ تاریخێن هاوار -ێ» نڤیسیە و تێ دە قالا ڤێ یەکێ دکم. قۆناغا یەکەمین هاوار بوو، وەشاندنا وێ و ئالفابا لاتینی بوو. مە قاعدەیێن نڤیسینا کوردی، ژ نو ڤە، ئانین پێ، خوەندن و نڤیسینا کوردی، هێسان کر، زمان سڤک کر، گەنجنەیێن زمانێ کوردی وەشاندن. نها ژی، د ڤێ قۆناغا ددویان دە ئەم ئێ ڤان شخولێن خوە یێن بنگەهین فرەهتر و کوورتر بکن. ژخوە من د بەندا خوە دە ژی نڤیسیە؛ هیمێ زمانەکێ ل سەر سێ هێمانێ بنگەهین سەکنیە: ئالفابە، گرامەر و فەرهەنگ. ئالفابە تەمام، نها دۆرا گرامەر و فەرهەنگێیە. هەچی خوەندەڤانە، قۆناغا نو، ژێ رە وەها دبێژە؛ هین بن، هین بن، هین بن، هین کن، هین کن هین کن...
- پرنس بەدر -کان، من ئارتیکلا وە، ب لەزا کێلیەکێ، خوەند، رۆجێ لێسکو، یەک ژ دیپلۆماتێن ناڤدارترین ئێ فرانسزان، ب کوردی، دبێژە. وە هاوار باش پرەسەنتە کریە. بەشێ فرانسزی ژی نە خرابە. ئەز وە پیرۆز دکم و ئومرەکێ درێژ، ژ هاوارا نو رە، دخوازم...
دیسان بهارە، بهارا ١٩٤١ -ئان. گولێن سۆر ئێن حەوشا جەلادەت بەگ و رۆشەن خانمێ، ب رەنگەکێ خوینی، بشکۆڤینە. هەجهەجیک، دیسان، هاتنە. باژاری، کوردێن شام و حەلەبێ حازریا زۆزانان دکن. دیسان حەوشا جەلادەت بەگە. لێ یا مالا نو یا تاخا موهاجرینێ. دیسان هەڤال و دۆستێن وی جڤیانە، -ل کێلەکا بیرێ. لێ بیرا مالا نو. هاوار دیسان، ژ نو ڤە، دەرکەتیە. هەژمارا یەکێ، نا، نە هەژمارا یەکێ، هەژمارا ٢٧-ئان، ئیرۆ، ١٥ -ئی نیسانا ١٩٤١ -ئان، نو ژ چاپێ دەرکەتیە. دو شاگرتێن چاپخانا سەباتێ، ب لەز، چەند تۆمار کۆڤار، ئانینە مالێ. ئەو ل کۆڤارا کۆ هێ ژێ بیهنا چاپ و چاپخانێ دفوورە، دنهێرن. کەسێن کۆ هاتنە، دیسان، یێن بەرێ نە. رۆشەن خانم، عەلێ ئاغایێ زلفۆ، محەمەد ئاغایێ زرکی، ئەمەر ئاغایێ شەمدین، سلێمان ئەفەندیێ قۆترەشی، عارف ئەباس بەگ، هوسنی بەرازی بەگ، موهسین بەرازی بەگ، مەمدوح سەلیم بەگ، نیزامەتین کوبار بەگ، ئۆسمان سەبرێ، در. نافیز بەگ، ئەحمەدێ فەرمانێ کیکی. لێ ڤی دانێ ئێڤارێ، ل حەوشێ، ناڤێن نو ژی هەنە؛ کاموران بەگ، رۆجێ لێسکو، قەدری جان، جەگەرخوین، برایێ بچوک ئێ در. نافیز، نوورەدین، قەدری، ئەکرەم، میقداد و بەدری بەگێن جەمیلپاشا. ژ ڤێ جڤاتا کۆ پری جاران ژ هەڤ دوورن، لێ ئیرۆ، ب هێنجەتا پیرۆزباهیا کۆڤارێ هاتنە مالا جەلادەت بەگ، مەرڤەک کێمە؛ هاجۆ ئاغا... هاجۆ ئاغا وەفات کریە، لێ دەوسا وی، لاوێ وی حەسەن ئاغایێ هاجۆ هاتیە.
جەلادەت بەگ؟ حال و حسێن وی یێن ئیرۆ؟
تەڤێ کۆ با و باهۆزێن شەر هاوردۆر ڤەگرتبوو، بهار، دەمسالا گەشیێ، دیسان، هاتبوو. رۆژەکە نو یا پیرۆز ئا بهارێ، هێدی هێدی، بەر ب ئێڤارێ، دچوو. وێ رۆژێ، گەلەکی زوو، ئەز ب دەنگێ تاژیا خوە یا بەلەک کۆ من ناڤێ وێ بەلێن، یانێ سۆز، یانێ ئەهد، لێکربوو، هشیار بووم. دنیا هێ باش رۆنی نەبووبوو. ژخوە، هەما چ بگرە، خەو نەکەتبوو چاڤێن من؛ هاوار، زارۆکا من، عەزیزا بەر دلێ من، ئێ، ژ نو ڤە، بوەشیا! بێیی کۆ ئەز رۆشەنێ هشیار بکم، ب هێدیکا، ئەز ژ تەختێ رازانێ، پەیا بووم، ژ ئۆدێ دەرکەتم و چووم ئۆدا زاریان. سینەم و جەمۆ، مینا دو مەلایکان، دنڤیان. جەمۆ تلیێن دەستێ خوە خستبوون دەڤێ خوە و ئەو دمێتن. خوەها وان ئا نۆ دێ، وێ رۆژێ، بهاتا. ئەز دەرکەتم حەوشێ. بایێ دنیا چکسایێ، هنەکێ، ئەز، هەژاندم. ئەز چووم نک لیسێن کەوێن خوە و ب قاسێ چەندەکێ من ل وان، بەدەویا وان و رەنگێن وان ئێن بردکێ، رەش، بەلەک، سپێ و سۆر نهێری. من تەیفک دیسان، تژێ قووت کر و دانین بەر وان. پاشێ ژێ ئەز چووم نک بەلێنێ. بەلێن هشیار بوو، زمانێ خوە دەرخستبوو و دنهوری. ئەز چووم سەر بیرێ، من ستیلەک ئاڤ کشاند، تاسکا ئاڤا بەلێنێ تژێ کر و ئەو دا بەر وێ. پاشێ ژێ، حەتا زارۆک و دیا وان هشیار بوو، ئەز ب گول، کولیلک و چیچەکێن حەوشێ داکەتم. کولیلک دبشکۆڤین، مێشێن هنگڤین، ب ئووسل و ڤزەڤز، ڤەدنشتن سەر گول و کولیلکان. هنگێ، چاخا چەند رەف قولنگ، ل پەێ هەڤ، د ئەسمانێ ڤەکرێ یێ شین دە، فریان و دەرباس بوون، من سەرێ خوە راکر و ب کێف، ل وان نهێری. شەر بوو، با و باهۆزێن شەر دنیا دابوو بەر خوە. لێ وێ رۆژێ، دگەل هەر تشتێ، دنیا خوەش بوو، تو تشت و کەسێ کۆ ئەز هێرس یان ژێ ئەجز بکراما، نین بوو، کەسێ کۆ دەرد و کەدەرێن من ب بیرا من بانیانا، تونە بوو. دەرد و کەدەرێن کۆ بیهن ل من دچکاندن، حەسرەتا کۆ ئەز جارنا دکرم مەژنوون، خرابیێن کۆ ب من بووبوون، کورت و بستێن کۆ ل دژێ من دهاتن گۆتن، وێ رۆژێ، ژ من، گەلەکێ، ب دوور بوون. مالا گەرم، خانیێ ب دەنگێ زارۆکان شێن، بیر، یانێ کاهنیا ئاڤێ، دەنگێ تەختێن بیرێ، دلۆپێن هوونک ئێن ئاڤا بیرێ کۆ ل سەر کەڤرێن بیرێ، مینا چرووسکان، دخویان و وندا دبوون، هێشناهێ، رەنگێن بهارێ، ئەسمانێ سپەهێ، هەموو، هەر تشتێ خوەش وێ رۆژێ ل دۆرا من بوو.
و هاوار وێ ل وان زێدە بوویا.
خەونا من، خوەستەکا من ئا هەری مەزن، دیسان، ب جیهـ دهات. دڤیا گۆتنێن کوردی نەمرانا، دڤیا ئەو بهاتنا ڤەژاندن... بەری کۆ تو یان ژی خوەندەڤانێن بیرا قەدەرێ بپرسن، چما «دڤیا»، ئەز، ب جارەکێ، ببێژم؛ پیێر لۆت، ئەو کەشتیا مەزن و سپێ، کۆ هەر رۆژا پێنجشەمیێ، ژ ستەمبۆلێ دەردکەت، زەریا مارمارا و زەریا سپی و پێلێن وان ددا بەر خوە و دهات بێرووتێ، هەر جارێ، ب خوە رە، هن رۆژنامە و کۆڤارێن ترکی ژی دانین. پێشی ئەو وەشانێن کۆ هنەکێ کەڤن بوونە، ل بێرووت و لوبنانێ دگەریان، پاشی ژی ئەو، هنەکێ دن کەڤنتر، دهاتن شامێ. گاڤا ئەو دهاتن، من هەر تشت ژ دەستێ خوە بەرددا و تێ و برچێ، ب حەسرەتا سالان، خوە داڤێت سەر وان و ئەو دخوەندن. حەتا رێزا داوین، حەتا خەبەرێن سپۆرێ، حەتا خاچەرێزێن وان. لێ هەر جارێ ژی، ئەز دلشکەستی، خەمگر و بیهنتەنگ ژ سەر وان رادبووم. ژ بەر کۆ ئەو تژی خەبەرێن رەش بوون و بەردەڤکێن سیاسەتەکە ڤاژی و نەئینسانێ بوون. رۆژنامەیێن جومهوریەت و ڤاتان -ێ دهاتن، کۆڤارێن ئولکۆ، کادرۆ، بۆزکورت، تۆرکچۆ دەرگێ، یورت ڤە دۆنیا دهاتن. ژ یورت ڤە دۆنیا پێ ڤە، ئەو رۆژنامە و کۆڤار، هەموو، کورسی و ئۆرگانێن سیاسەتا «ترکیزاسیۆنێ» بوون. ل گۆرا وان، ل ترکیێ، ب تەنێ ترک هەبوون، زمانێ ترکی هەبوو، هەین و چاندا ترکی هەبوو... گەل و ملەتێن دن؟ زمان و چاندێن دن؟ ژ بۆ وان، ب تەنێ، ریەک هەبوو؛ ترک بووین... هەچی هەین و زمانێ کوردی بوو، قەدەخە بوون. ناڤ دگوهەرین؛ ناڤێن هەزار سالان ئێن مەرڤ و مالباتان، باژار و گوندان، دەشت و زۆزانان دگوهەرین و دبوون ترکی. ناڤێن دار و بەر، گول و کولیلکان دگوهەرین. بنەڤش دبوو مەنەکشە، بەیبوون دبوو پاپاتیا، ستێرگول دبوو یلدزچیچەگی... شان و شۆرەت، ناڤ و نیشانێن مرۆڤان دگوهەرین، پاشناڤەکێ ترکێ، مینا پینە، ب هوویەتا کوردێ ڤە دزەلقی و دکەتە پەی کوردان. ناڤێ مال و مالباتێن کوردی دبوون ئۆزتۆرک، جانتۆرک، کۆروتۆرک، سۆیتۆرک... ئەم، بەدرخانیێن سەدان سالان ژێ بووبوون چنار. بەدرخانیێن کۆ ب سەدان سال میرێن جزیرا بۆتان بوون، تەسیر ل ناڤچێ و دەولەتا ئۆسمانی کربوون، ب جارەکێ، بووبوون چنار، یانی هیچ، ڤالا، پووچ. کێ دزانیبوو کا چنار کێ بوون!
زمانێ کوردان هاتبوو ژێکرن. کلید ل زمانێ وان کەتبوو... ئو ئەو رۆژنامە و کۆڤارێن بەردەڤک، هەر و هەر، ب خەبەرێن ڤێ یەکا کامباخ، تژێ بوون. ئەو خەبەر دبوون تیر و ب دل و جانێ من دکەتن. ئەز دبەعجیم، دتەقیام. جارنا ئەز ژ خەوێ ڤەدجنقیم و دقیریام؛ نا، نابە، دڤێ زمانێ کوردی نەمرە!.. بەلێ، وەلێ بوو، ئەز وەلێ دفکریم؛ گۆتنا ئامۆژنا ستێ و باڤۆ کۆ ئەز پێ رابووبووم، مەزن بووبووم، دڤیا نەمرا. زمانێ من، گۆتنێن من ئێن شەڤێن تاری کۆ بێدەنگ ل سەر کاخزان درەشیان، دڤیا کلید بشکاندا. گۆتنێن شەڤێن شامێ دڤیا برینێن زمانێ کوردی یێن خەدار بجەبراندنا...
وێ رۆژێ، دانێ ئێڤارێ، مەرهەم دهات، هاوار دەردکەت!
- سەد حەیف کۆ حاجۆ ئاغا ئەڤ رۆژ نەدیت، مەمدوح سەلیم بەگ، کۆڤار د دەستان دە، ژ حەسەن ئاغایێ هاجۆ رە، دبێژە. ئەو ئێ گەلەکی کێفخوەش بوویا. نە وسانە، میرێ من؟
- بێگومان، جەلادەت بەگ، دەستێ خوە دبە ریها خوە یا سپی و دبێژە. لێ ئەز وەلێ تەخمین دکم کۆ ئەو و مریێن مە یێن دن، ئیرۆ، د گۆرێن خوە دە، رەحەت، دنڤن. مە موجەلە دەرخست، نها ژی مە شخولەکێ هەیە؛ دۆماندنا وێ...
جەلادەت بەگ، رۆجێ لێسکو، کاموران بەگ، مەمدوح سەلیم بەگ، قەدری بەگ، عەلێ ئاغایێ زلفۆ و حەسەن ئاغایێ هاجۆ، ل کێلەکا بیرێ، ل سەر لنگان، سەکنینە و دپەیڤن. کۆڤار د دەستێ هنەکان دەیە. پشتی بیسکەکێ، ئەو ئێ ب هەڤ رە، ژ بۆ شیڤا ئێڤارێ، هەرن ئاشخانەیەکە کەڤنار کۆ ل کێلەکا مەیدانا مەرجەیە. ب هێنجەتا دەرکەتنا کۆڤارێ، حەسەن ئاغایێ هاجۆ ئەو ئەزماندنە. حەسەن ئاغا کۆ پر ب باڤێ خوە دشبە، چاڤێ وی ل سەر کۆڤارێ، بێیی کۆ ل جەلادەت بەگ بنهێرە، ژێ دپرسە،
- میرێ من، ژ بۆ دۆماندنێ چ دڤێ؟
- گەلەک تشت دڤێن، لێ بەری هەر تشتی پەرە و کریار...
- کریاریا سالەکێ ب چیە؟
- ب پێنج لیرایێن سوورییە...
- میرێ من، هەکە تو ئەجز نەبی، من دل هەیە، ئەز هنەکێ ئالیکاریا جەریدێ بکم... بەری کۆ ئەز بێم ڤێ دەرێ، من بازارەکە نەخراب ل دار خست و ژێ پەرەنە باش قەزەنج کرن. پارا جەریدێ ژی تێ دە هەیە. ئەز دخوازم ٤٠٠ لیرا بدم جەریدێ...
- مالا تە ئاڤا، جەلادەت بەگ دبێژە... هەیە کۆ ئەڤ ئالیکاریا تە رێ ڤەکە...
- بەلێ، مەمدوح بەگ دبێژە، ئەو ئێ رێ ڤەکە، لێ مە ٤٠٠ لیرا نینن، ئەم چ بکن؟.. ئەز ئێ دەهـ لیرا ئالیکاری بکم... هەرکەس ب قاسی قووەتا خوە.
- ژ من ژی پێنجی لیرا، عەلێ ئاغایێ زلفۆ دبێژە.
- ژ ئالیێ من و نوورەدین ژی، در. ئەحمەد نافیز بەگ دبێژە و بەر ب ئالیێ وان تێ.
- ئەز ژی، ل سەر ناڤێ هەموو جەمیلپاشایان شێست لیرا ددم، ئەکرەم بەگ دبێژە.
یێن دن ژی بەر ب وان، کێلەکا بیرێ، تێن و هەر یەک، ل گۆرا قووەتا خوە، تشتەکێ دبێژە.