٥
مەرڤ دڤێ دلێن کۆ ب تیرێن خەدار ئێن زولمێ بریندار بوونە، نەدە بەر بایێ سەقەم ئێ تەرەسی و چاڤپاهنیێ، قەدری بەگێ جەمیلپاشا دبێژە. ژخوە دل شکەستییە، هنگێ دل دبە دیل. ئو دلێ کۆ هینی دیلیتیێ ببە، ئێدی مەرڤ نکارە وی زوو ب زوو، ژ دیلیتیێ رزگار بکە. شەرت و مەرج دکارن مەرڤان دیل بخینن، لێ گدی، بلا دل دیل نەکەڤە! ئەگەر دلێ ملەتەکێ ژی دیل کەتبە، هنگێ ئەو ملەت ل سەر ریا وندابوونێیە. ئەم دڤێ وەلێ قەبوول بکن. نها کورد ژی کەتنە سەر ریا دیلبوونێ و دلێ وان ژی، مخابن، پێ رە. مە دڤێ کۆ ئەم رێ لێ بگرن، چ دبە بلا ببە، ئەم رێ لێ بگرن...
قەدری و ئەکرەم جەمیلپاشا و جەلادەت بەگ ل گوندەکێ هەسەچێ کۆ نێزیکی تخووبێن ترکی یێ یە، ل مالەکە دو قاتی، ل قاتا ژۆر، ل ئۆدا مێڤانان، کێلەکا ماسەیەکە درێژ، ل سەر کورسیان، رسنشتنە و ل حازریەکە مەزن ئا پارتیا خۆیبوونێ هوور دبن. رۆژ، رۆژەکە گەرم ئا تیرمەهێیە. سال، ١٩٣٠ە. مەها تیرمەهێ، ئیسال، ل ناڤێ خوە هاتیە؛ تیرێن رۆژێ یێن ڤێ مەهێ، راستەراست خوە ب بەدەنا مەرڤان دگهینن. دنیا گەرمە، پر گەرم. لێ ئەو ل هوندر، ل ئۆدا تازی و بێتەکبەر دە نە. کارێ کۆ ئەو پێ رابوونە، ژ هەر تشتی گرینگترە. رۆیێ وان جدی، ئاورێ وان گەرمە، مینا تاڤا تیرمەهێ. قەدرێ و ئەکرەم جەمیلپاشا پسمامێن هەڤن، کوردپەروەرێن ناڤدار، رۆناکبیرێن بهیستیارن. هەردو ژێ ل ترکیێ، د کێلیا داوین دە، ژ مرنێ رزگار بوونە و رەڤیانە هاتنە، ب گۆتنا کوردێن سووریێ، «بنێ خەتێ»، یانێ ئالیێ سووریێ. گەلەک ژ هەڤال و هەڤریێن وان د سەرهلدانا ١٩٢٥ -ئان دە (یان ژی پشتی سەرهلدانێ) هاتنە کوشتن. باژار و گوندێن وان خرا بوونە، مالا وان وێران بوویە. ئەو ژی، ب قاسی چەند سالان، ل زیندانان مانە، تەڤی زار و زێچ، کال و پیرێن خوە، سرگوونێ ئالیێ ئاناتۆلیێ بوونە. ئەو ژ ور، ب دزی، رەڤیانە و هاتنە ل سوریێ خوە ب پارتیا خۆیبوونێ گیهاندنە. روهێ وان شکەستی، گۆتنێن وان پێت و چرووسکن، دلێ وان ب شەوات، برینا وان گەرمە.
هەڤال و هۆگرێن وان مرنە، ئەو دژین. قەدرگر و قەدرگرانێن وان، ل بەر چاڤێن وان، چوونە بن سێدارا مرنێ. ئەو دژین...
- خوەزی ئەم ژی تەڤی وان بمرنا، بهاتنا کوشتن، ب دار ڤە بوونا، ئەکرەم بەگ دبێژە. جەلادەت بەگ، برایێ هێژا، ئەز چاوان ببێژم، ب کیژان گۆتنان؟ نها هەر رۆژەکە مە مرنەکێیە. دلێ من لیانە. رۆسیێن هەڤال و دۆستان کۆ نها بوونە گۆربەهیشت، هەر ل بەر چاڤێن منن... ئەڤ ئێریشا کۆ ئەم ئێ بکن، دڤێ ب سەر کەڤە، ئەم دڤێ میەسەر بن، دڤێ تۆڤا گۆربەهیشتان بێ هلدان، حەسابا تاریخێ بێ داین...
هەرسێ هەڤال ل نەخشەیا ل بەر وان هوور دبن. نەخشە، نەخشا تخووبێن د ناڤبەرا ترکیێ و سووریێ دەیە. هەڤالەکێ وان ئێ پارتیێ، ب دزی، ئەڤ نەخشە ژ قەرەرگەها ئەسکەری یا باژارێ دیاربەکرێ، ل ترکیێ، وەرگرتیە و ئانیە. وان، جار ب جار، ل نەخشە نهێرینە، لێ ئەو دڤێ نها بریار بدن؛ سەرهلدانەکە نۆ.
- میەسەریا ڤێ سەرهلدانێ ب کوردێن ل ترکیێ گرێدایی یە، جەلادەت بەگ دبێژە. هەکە ئەو ژ ور ئالیکاری نەکن، دەست ناڤێژن چەکی و ژ پاش ڤە ل ئۆردیێ نەخینن، ئەم ئێ نکاربن میەسەر بن. ژ لەورە، «ئارتچیێن» مە دڤێ قایم، عەشیرێن مە یێن وەلێت حازر بن. ئەو دەستێ خوە داتینە سەر نقتەیەکێ و گۆتنا خوە ددۆمینە؛ عەشیرێن ڤان ناڤچەیان د ناڤبەرا مە و دەولەتا ترک دە دەرن و تێن. مە چەند قەدربلند و گرەگرێن ناڤچێ شاندنە نک وان.
- ژخوە وەلێیە، قەدری بەگ دبێژە و ب پێنووسا دەستێ خوە جیهەکێ ل سەر نەخشێ نیشان ددە، ئەگەر عەشیرێن کوردان رانەبن و ئالیێ مە نەکن، نە ئەم ب سەر دکەڤن نە ژی سەرهلدانا سەرهادان، ئاراراتێ، دکارە دەوام بکە. ل گۆرا خەبەرێن تێن، عەشیر ل ڤان منتەقەیان حازرن کۆ رابن.
- چەند شێخ و بەگێن ڤان ناڤچەیان ژی گهیشتنە هەڤ، جەلادەت بەگ دبێژە و ب تلیا خوە جیهەکێ نیشان ددە. وان شێخەکێ هێژا شاندبوون نک مە. ئەو ژی ئامادە نە، لێ چەکێن وان نینن. مە وەلێ ل هەڤ کر کۆ هن عەشیرێن ئالیێ عیراقێ، تەڤی چەکان، خوە ب وان بگهینن و ئەو ب هەڤ رە قووەتەکێ بینن پێ.
- ل باژارێن مەزن ئێن کوردان، دیاربەکر، خارپت، رها، وان، بێدلیس و یێن دن ژی بەروەدانەکە بێدەنگ هەیە. ئەکرەم بەگ ب لوولەیا تفنگا دەستێ خوە دلیزە و دبێژە. خەلک ژ رەوشێ نە رازییە. رەژیمێ قفل و کەلەمچە ل زمانێ خەلکێ خستیە، ئەسکەر و مەرڤدەولەتێن رەژیمێ دبێژن «واتانداش تۆرکچە کۆنوش» و زمانێ خەلکێ قەدەخە دکن. خەلک ب هێڤییە، ل هێڤیا هن تشتانە. لێ ترس ژی هەیە. هەم هێڤی هەم ژی جێوکا هێڤیێ ترس هەیە. کۆ ترس بێ شکەستن، هێڤیێ میەسەر بە.
- سەرەکیا سەرهلدانا ئاگریێ نامەیەک شاندیە و دخوازە کۆ خۆیبوون شخولێن خوە، زووترین رۆژ، ب سەر خینە و دەست ب رابوونێ بکە، جەلادەت بەگ جخارە دکشینە و دبێژە. هەکە رابوون ژ ڤر دەست پێ بکە، ئەو ئێ ژی، ژ ژۆر، ئێریش بینن...
هەی گدی!.. ئەو رۆژ، ئەو وەخت!.. مە تۆڤەک دچاند، -بێیی کۆ مە بزانبوویا کا کی دێ وێ راکرا. ئەو وەخت، وەختا تەڤگەر و خیرەتێ هاتبوو. وەختێن وەها تاریخی د رۆژەکێ دە نایێن پێ. ئەو مینا پێلێن ئاڤێ نە، گاڤ ب گاڤ، هێدی هێدی، بەر ب قراخا ئاڤێ دبن. د دەمەکە درێژ دە ئەو تێن پێ، لێ چاخا وان ئا کۆ ئەو ل قراخا ئاڤێ دکەڤن و وندا دبن، کورتە، پر کورتە. د وان رۆژێن گوندێ هەسچێ دە، پێلێن تەڤگەرا خۆیبوونێ ل قراخا ئاڤێ دکەتن؛ مە دێ ئێریش ببرا سەر ترکیێ. مە بریار ل سەر بریار دستاندن. ب لەز. ب کەل و جۆش. ب هەیەجان و مەراق. گەلۆ تۆڤ ئێ هێشین بهاتا؟ کی دێ وێ بچاندا؟
ئەم ل گوندەکێ ژ گوندێن کوردان ئێن دۆرئالیا هەسچێ بوون. دۆرئالیا مە هەموو کورد بوون. مە مەرکەزا پارتیێ ڤەگوهەستبوو وارێ کوردان. ئەم گەلەک بوون. نە ب تەنێ ئەز و قەدری و ئەکرەم بەگ، لێ هەڤالێن مە یێن دن ژی ل ور بوون. مەمدوح بەگ هەرتم دهات. مستەفا و بۆزان بەگ دهاتن. هاجۆ ئاغا و کورێن وی دهاتن. ئو گەلەک کەسێن دن. هاتن و چووین بۆش بوو؛ مە دێ گاڤەکە تاریخێ باڤێتا. لێ گۆتنا تەیە، کەسێن کۆ هەر ل ور بوون و دخەبتین، ئەز، قەدری بەگ و ئەکرەم بەگ بوون. من ئەکرەم بەگ باش دناسی. دڤێ بێتە بیرا تە، ئەم ب هەڤ رە، ئەز و ئەکرەم بەگ، سالا ١٩١٩ -ئان، تەڤی ماژۆر نۆئێل و برایێ من کاموران، چووبوون وەلێت، ئالیێ مەلەتیێ. من قەدری بەگ ژی، چەند جاران، ل ستەمبۆلێ، دیتبوو. ئەڤ هەردو پسمام ب ناڤ و دەنگ بوون. ئەو هێ نۆ داکەتبوون سووریێ و ب خەباتا تەڤگەرێ رابووبوون. هایا وان باش ژ وەلێت هەبوو. ئەو زمانشێرین و خوەشسۆهبەت بوون. مینا من، وان ژی ل ستەمبۆلێ و وەلاتێن ئاوروپایێ خوەندبوون. مە ژ زمانێ هەڤوودو فاهم دکر...
مالا کۆ ئەم لێ بوون، ب دو قاتان لێبووبوو. د ناڤبەرا هەردو قاتان دە ژ ئالیێ حەوشێ، نێردەوانەکە ب کەڤر لێبوویی، هەبوو. گاڤا ئەم ل هوندر دوەستیان و مە بیهنڤەدانەک دڤیا، ئەم دەردکەتن و ل سەر پێپلکان رۆدنشتن. مە ل سەر پێپلکان ژی، ب شەوەیێ سۆحبەتێ و پرانیا جاران تەڤی زەبەش و مەیوەیێن سار، خەباتا خوە ددۆماند. نەمازە ب شەڤێ، گاڤا ستێر دنیا رۆنی دکرن، ئەم ب کێفەکە بێپایان ل سەر پێپلکان رۆدنشتن. ستێر، کۆمکا سێویان، کەروانکوژ، چەرخ و فەلەک و یێن دن، ب رەنگێن تایبەتی و گەرم دچرووسین و کەلا دلێ مە ب فرێ دخستن. د وان شەڤان دە، بیرەیێن لوڤەنبەرگ و کۆنیاکێن مارتەل کوناک و جۆورتۆسە کۆ مستەفا و بۆزان بەگێن شاهین، هەرتم، ب خوە رە، ژ حەلەبێ، سەنترال هۆتەلێ، دانین، شەڤێن مە خوەشتر دکرن. جارنا ژی د وان شەڤان دە، شەوقا هەیڤەرۆنێ و ئاوازێن دەنگبێژێن ناڤدار دۆستیەکە ئەدەبی و ئەبەدی دانین پێ.
حەوشەکە فرەهـ ئا مالێ هەبوو. د حەوشێ دە بیرەکە ب ئاڤەکە بۆش هەبوو. د دانێن سبێ و ئێڤارێ دە گاڤان و شڤانێن مالێ دەوار و پەزێن خوە دانین و ئاڤ ددانێ. ئەڤ یەکا هانێ ژێ، ژ بۆ من، ئینسانێ باژارێن مەزن، بەرگەهەکە نۆ و خوەش بوو. ژین ل گوند ب جەلەبەکە دن دمەشیا...
چاخا قەدری و ئەکرەم بەگێن جەمیلپاشا داکەتبوون سووریێ، ئەکرەم بەگ ب خوە رە کامەرایەکە فۆتۆگرافێ ئانیبوو. کامارا وی د وان رۆژان دە ژی، ل نک وی بوو. «میرێ من» وی دگۆت، «ئەڤ گاڤێن تاریخی نە. سبێ رۆژ ژێ رە ئیسپات دڤێن. وەخت مینا هەسپەکێ رەوانە، دهەرکە و دەرە. لێ ئەڤ رەسمێن کۆ ئەم نها دکشینن، ئێ ئیسپات بکن کۆ مە خوەستیە، ئەم زکێ شەڤا رەش ئا ئاڤس بقەلشینن...» گەهـ وی ب خوە رەسمێن مە دکشاندن گەهـ ژی وی کامەرا ددا هنێن دن دا کۆ ئەو رەسمێن مە، تەڤی ئەکرەم بەگ، بکشینن.
ئەز دنهێرم کۆ من دیسان درێژ کر. ئەز چەند گۆتنێن دن ژی ل ڤر ب رێز بکم و گۆتنا خوە بقەدینم؛ شەشخانە، شەشخانا نێرگزێ، جەهفەرێ، سیهرە، چەپەر، جەودک، شاخ، دیکک، لنگ، چفتە، قەرەبینە، شەشدەرب، ئێریش، پارێزگەهـ، سوار، لق، پێ، قۆل... و هود. تو دێ نها مەراق بکی و بپرسی کا ئەڤ چ نە؟ ئەڤ گۆتنێن ئەسکەری و یێن تفنگ و دەبانجانن. ژینا من ئا خۆیبوونێ، رۆژ ب رۆژ، ب ڤان گۆتنێن ئەسکەری دهاتە راپێچاندن.
من کوردیا ڤان گۆتنان نزانیبوو. لێ ب ئالیکاریا هەڤالێن من ئێن پارتیێ کۆ ل وەلێت هاتبوون دنێ و مەزن بووبوون، د ناڤ جڤاتا کوردی دە ژییبوون، ئالیکاری کرن... د وان رۆژان دە، یەک ژ تشتێن کۆ جەلادەت ئالی بەدرخان، شاگرتێ گۆتنێن خەیام، خانێ و ئۆڤدوس، هەڤالبەندێ گۆتنێن گۆتە، لامارتنن و بۆدلێر، دکر، ئەڤ بوو؛ وی گۆتن و تێرمێن ئەسکەری، چەک و جەبرخانان، ب کوردی، دنڤیسین...
- هەڤالێن مە یێن لوبنانێ نڤسینە، جەلادەت بەگ دبێژە، وان بەلاڤۆکەک، ب زماننە ئەوروپایێ و عەرەبی نڤسینە، گاڤا ئێریش دەست پێ بکە، ئەو ئێ هەرن سەفارەتێن وەلاتێن ئاوروپا و ئامەریکا زیارەت بکن و بەلاڤۆکێ بدن وان.
- من ل حەلەبێ، قەدری بەگ جخارا خوە یا پێچایی ب هەستە ڤێدخە و دبێژە، ل هۆتەل بارۆنێ چەند دۆستێن مە یێن ئەرمەن دیتن. ئەو ئێ ژی خەبەر بشینن ئەرمەنێن ترکیە و ئیرانێ دا کۆ ئەو وەرن یاردما مە.
- وەلێ دخویە کۆ شێخێن نەقشیبەندێ و قادری ژی دی بێن ئالیێ مە، ئەکرەم بەگ دبێژە، هەلبەت گاڤا ئەو ببینن کۆ ئەم دکارن زۆرا زولمێ ببن...
- کەکێ من سورەیا ژی خەبەر ب رێ کریە. رەوش نها ل ئاوروپا و ئامەریکایێ نە خرابە. هنگێ برانۆ، وەخت هاتیە.
وەختا بریارا وەختا ئێریشێ هاتیە.