٤

مخابن کۆ وی ئەو نەدیتن، لاوێن میرێ مە یێ گۆربەهشت نها بوونە پاشا، وەزیر، ئاقلمەند، زابت، موتەسەرف و ئەو کارێ دەولەتێ دگەرینن. ئەو ل سەر لێڤانن، هەرکەس قالا وان دکە، ب هەزاران، سەد هەزاران کەس ب ناڤێ وان سۆند دخوە. لێ گەلەک حەیف کۆ میر بەدرخان ئەو نەدیتن... ما ئەز چ ببێژم، خوەزی وە کالکێ خوە بدیتا!

ئامۆژنا ستی، ب ئاخین بیهنا خوە بەرددە و وەها دپەیڤە. پێوەندیا ئامۆژنا ستێ و رۆمانا بیرا قەدەرێ ل سەر زمانێ رۆمانێیە. جەلادەت بەگ دخوەست رۆمانا خوە ب کوردی بنڤیسیا. رۆمانا بیرا قەدەرێ ب کوردی تێ نڤسین. ئەگەر مەرڤ ل رەهـ و سەبەبێن ڤێ یەکێ بگەرە، مەرڤ دڤێ خوە ب ئامۆژنا ستی بگهینە. ئامۆژنا ستی، دلگرا مالباتا بەدرخانیان، زارشێرینا زارۆکان و چیرۆکبێژا مەجلیسانە. ئەو ژ دەم و دەورا میر بەدرخان مایە. باڤ و دیا وێ ل قەسرا میر بەدرخان، مینا سەیس و بەردەستێن میر ژیانە. ئەو بۆتی و کوردێن ئێزیدی بوونە. باڤێ ئامۆژنا ستی د سەرهلدانا میر دە ژی هەرتم ل با میر بوویە. گاڤا سەرهلدانێ ژ ئالیێ ئۆسمانیان شکەست خواریە و میر مەجبوور بوویە کۆ خوە ڤەکشینە کەلەها ئەرووهێ، باڤ، دێ و ئامۆژنا ستی ژی پێ رە بوونە. ئومرێ ئامۆژنا ستێ هنگێ ٧-٨ سال بوویە. ب دۆ سەریهلدانێ رە ژی سرگوون و کۆچ هاتیە. هەموو مالبات، تەڤی هەرکەسی، ژ جزیرا بۆتان هاتیە ب دوور خستن. هنگێ ئەو ژی، باڤێ ئامۆژنا ستی ئاپێ خەلەف، دیا وێ گولیزەر و ئەو ب خوە، کەتنە سەر ریا وەلاتێ غەریبیێ. سالا ١٨٤٦ -ئان، ب هەسپان و د بن چاڤدێریا ئۆردیا ئۆسمانیان دە، پشتێ رێویتیەکە چەند مەهان، ئەو گهیشتنە باژارێ زەریا رەش، سامسوونێ. ژ ور ژی، ئەو ب کەشتیەکە مەزن، ژ زەریایێ، چوونە ستەمبۆلێ، پایتەختێ دەولەتا ئۆسمانی. رۆژ و مەهێن وان ئێن ستەمبۆلێ پر دژوار بوونە؛ میر بەدرخان، چار ژنێن وی و سێ زارۆکێن وی ژ وان تێن ڤەقەتاندن و ئەو ل کۆشکەکە بچۆک تێن بجیهکرن، لێ یێن مایی هەموو قۆر ب قۆر د نەزارەتا زاپتیێ دە حەپس دبن. رۆ و تاڤ ل وان دبە حەرام، نان و ئاڤا وان تێ برین، دنیا ل وان دبە زیندان. ب دۆ زیندانا زاپتیێ رە، ئەو دیسان، ب کەشتیەکە مەزن بەر ب گراڤا یەونانێ گریتێ تێن شاندن. میر بەدر خان، چار ژن و سێ زارۆکێن وی و مالباتێ، تەڤی ئاپێ خەلەف و مالا وی، ل باژارێ خانیایێ تێن بجیهکرن. لێ بەلێ ئۆسمانێ مالبات پەرچە دکن و گەلەک ئەندامێن مالباتێ ژی ل ستەمبۆلێ، ل ئالیێ ئاناتۆلیێ، کادکۆیێ تێن بجیهکرن.

ئامۆژنا ستی حەتا سالا ١٨٦٢ -ئان ژی ل گریتێ دژی. پشتی کۆ باڤێ وێ وەفات دکە و دیا وێ ژی تەڤی میر بەدرخان دەرە شامێ، ئەو ژی تەڤی هن ئەندامێن مالباتا بەدرخانیان، تێ ستەمبۆلێ و ل با بەدرخانیان ب جیهـ دبە. رۆژەکێ ل ڤێ مالێ، رۆژەکێ ل وێ مالێ، د ناڤبەرا مالێن بەدرخانان دە، ئەو پۆرێ خوە سپی دکە. هەموو زارۆکێن مالباتێ کۆ ل ستەمبۆلێ تێن دنێ، ژ بەر دەستێ ئامۆژنا ستی دەرباس دبن. ئامۆژنا ستی کووپا گۆتنێن کوردییە، گەنجینەیا ستران، دیلان، چیرۆک، چیرچیرۆک، مەتەلۆک و مامکێن کوردانە. ئەو شاهیدا تاریخا مالباتێ و سەرپێهاتیا میر بەدرخانە. ئەو رۆ و زمانێ ئادەت و ئوسولێن کوردییە. ئەو دەنگبێژ و چیرۆکبێژە. سەرپێهاتیا میر بەدرخان، سرگوونا وان، سالێن خانیایێ، دەشت و زۆزانێن وەلاتێ کوردان، چەمێن دژلە و فراتێ، چیایێن جوودی و هەرەکۆلی، شکەفتێن سپەهی و خوەشبەرگەهـ، ژیانا عەشیری و کۆچەری یا وەلێت... ئەڤ هەموو ب زمانێ ئامۆژنا ستی دبن لەهییەکە زەلال و دهەرکن، دبن بەرفەندەیەکە سپی و هاوردۆر ڤەدگرن، دبن دەستانەکە بێداوین و مێژیێ گوهداران دنەقشینن. ما مەرڤ ل وەلاتێ غەریبیێ، ل ستەمبۆلێ دکارە ژ ئامۆژنا ستی چێتر مامۆستایەکە هێژا ببینە؟ ما کی دکارە ژ وێ چێتر زمانێ باڤ و کالان، کوردیا وەلێت هینی زارۆکان بکە؟

دگەل کۆ ئامۆژنا ستی نێزیکی چل سالان ل ستەمبۆلێ، د ناڤ ناڤەندا زمانێ ئۆسمانی دە ژیایە، ئەو هێ ژی ب گۆتنەکە ترکی نزانە. مینا کۆ ئەو نە ل دنیا ئیرۆ، لێ یا دۆ دژی. بەدەنا وێ ل ستەمبۆلێ، لێ بیر و هەشێ وێ ل وەلاتێ زارۆکیا وێیە؛ وەلاتێ سالێن زارۆکیێ بهوشتەکە راستین و نەمرە. ئەو گۆریجانا مالباتا بەدرخانیان، پیرکا زارۆکێن وانە. زارۆکێن بەدرخانێ، ژ کژان باڤ و دیێ دبن بلا ببن، ئەو هەموو نەڤی و تۆرنێن وێ نە. نها ژی، د ڤێ رۆژا خوەش ئا پایزا ١٩٠٢ -ئان دە، ئەو ل کزلتۆپراکێ، ل مالا ئەمین بەگێ، ل نک تۆرنێن خوە جەلادەت، کاموران، حیکمەت، تەوفیق و سەفتەرە. بەلێ، نها تەوفیق و سەفتەر ژی هەنە. هەژمارا لاوێن ئەمین ئالی بەدرخان گهیشتیە شەشان. لاوێ هەری بچۆک سەفتەر، ب گۆتنا ئامۆژنا ستی، چلکەکە زێرە، مەلایکەکی بێباسکە، رۆناهی و چرا مالا ئەمین بەگە.

تو دزانی، هەر مرۆڤ جیهانەکە خوەسەرە. هەر مرۆڤ، تەڤی ژین، سەرپێهاتی، تەجروبە، حس و پەژنێن خوە، هێژایی جیهانەکێیە. ناسینا مرۆڤەکێ، کەشفکرنا جیهانەکە نۆیە. لێ ناسینا ئامۆژنا ستی، کەشفکرنا سەد جیهانان بوو. د ئومرێ وێ یێ کەسەرکوور دە سەد جیهان گهابوون هەڤ؛ جیهانا بەدەو ئا زمانێ کوردی، جیهانا سپەهی یا میرەکیا باپیرێ من میر بەدرخان، جیهانا کامباخ ئا غەریبیێ... جیهان دکارن وەها حەتا و حەتا درێژ بن.

من تاهما زمانێ کوردی ژ گۆتنێن وێ وەرگرت، هەست و هەیەجانا ستران و چیرۆکان، حەز و ئەڤینا وەلاتێ جزیرا بۆتان ژ چیرۆکێن وێ یێن کۆ شەڤێن درێژ ئێن زڤستانان تێرێ نەدکرن، وەرگرت. ئامۆژنا ستی مەشالەیەک بوو کۆ ل مالا مە و ل مالێن مام و مەتێن من رۆناهی درەشاند. د وان رۆژان دە کۆ تو نها قال دکی، من و برایێ خوە کاموران ل دبستانا تایبەتی خالیلە -یی مەحمودیە کۆ ژ مالا مە هنەکێ ب دوور ل فەنەرباخچێ بوو، دخوەند.

دبستان، یا هەری باش ئا هەموو کادکۆیێ بوو. خانیێ وێ نەخوەش بوو، خانیەکی تەختین ئێ سێقات لێ دەرس باش بوون و مامۆستایێن ور ژی بژارتە بوون. ب تایبەتی ژی دەرسێن فرانسزی، زمان، تاریخ و زانینا وەلێت کۆ ژی رە «مالوومات -ی وەتەنیە» دگۆتن، پر باش بوون. باڤێ من پەرەنە مەزن ددان دبستانێ دا کۆ ئەم ل ور بخوینن. هەفتێ دو جاران ژی ئەم دچوون ئالیێ دن ئێ ستەمبۆلێ، بەیۆ-لویێ و ل ور، نێزیکی جادە -ی کەبر، مە ژ سینور جیوڤانی پارۆڤەل دەرسێن موسیکێ دگرتن. سینور ل دبستانا ئیتالی گیوسێپ گاربالدی مامۆستە بوو، لێ دەرسێن تایبەتی یێن موسیکێ ژی ل مالا خوە ددا.

ئەم هەرتم ب خوەندنێ مژوول بوون. لێ بەلێ، گاڤا کۆ ئامۆژنا ستی دهاتە مالا مە، ئێدی من خوەندن ددا ئالیەکێ، من خوە ل نەخوەشیێ داتانی و ئەز ل مالێ دمام. مالا کۆ ب ستران، چیرۆک، سەرپێهاتی و گۆتنێن ئامۆژنا ستی دقولپی سەر قەسرا برجا بەلەک ئا وەلاتێ باڤ و کالێن من...

- ما ئەز چ ببێژم، ئامۆژنا ستی چاڤێن خوە ل زارۆکان دگەرینە و دبێژە، خوەزی وە کالکێ خوە ناس بکرا. گۆتن تێری پەسندانا وی ناکن. ما ئەز رەبەنا خوەدێ چاوان وێ بدم ناسین؟.. بەژنا وی درێژ، لاشێ وی گر بوو. دەنگێ وی گور، گۆتنێن وی خوەش بوون. وە دگۆت قەی، ئەو شێر و پلنگێ چیایێن شەنگالێ بوو. چاڤێن وی، مینا چاڤێن تەیرێ سمیر ئێ چیایێ سیپانێ خەلاتێ، سپەهی و دووربین بوون. چاخا وی گاڤا خوە داڤێت، عەرد ل بن لنگێن وی دهەژیا. چاخا وی سەرێ خوە بەر ب ژۆر دکر و ریها خوە شەهـ دکر، ستوویێ وی دبوو مینا ستوویێ هەسپێ بۆزێ رەوان ئێ مەمێ ئالان. هەرتم کنجێن سپی یێن نەقشکری و هەورەشیمی لێ بوون. ئەو دۆستێ فەقیران، دژمنێ نەیاران بوو. ئەو ب پشتا خوە خورت، ب گۆتنا خوە مێر بوو. چار ژنێن ماهرکری و شانزدە ژی جێریێن وی هەبوون. ئەڤ مام و مەتێن وە یێن بێحەساب هەموو ژ پشتا وی کەتنە. وی ب شیرێ تەیرێ باز دەست ب خورینیا خوە دکر و ب شیرێ شێرێ درەندە پاشیڤا خوە دقەداند. مینا ئیرۆ تێ بیرا من، چاخا ئەم ژ وەلێت هاتن ب دوورخستن، ئەم ب قاسێ سالەکێ ل سەر ریان مان. هنگێ ل سەر وان ریان، ژ میرێ مە رە، سێ زارۆک چێبوون، یەزدانێ پاک سێ زارۆک دانێ. شوورێ وی ژی، مینا پشتا وی، خورت بوو. لێ قەولێ وی نەرم، ویژدانا وی پاقژ بوو. لۆ، زارۆکنۆ لۆ، چاڤرەشێن منۆ لۆ، ما ئەز چ ببێژم، میر بەدرخان شێرێ وەلاتێ کوردستانێ بوو.

کاموران کۆ حەتا هنگێ ب دیقەت ل ئامۆژنا ستی گوهداری دکە، خوە راناگرە و گۆتنا وێ دبرە، - ئامۆژنێ، تو دبێژی «شێر و پلنگ و تەیر.» ما مەرڤ قەت دبن شێر و پلنگ و تەیر؟ شێر حەیوانە، ئینسان، ئینسانە...

جەلادەت و ئامۆژنا ستی ب گۆتنێن کاموران پر دکەنن. ئامۆژنا ستی و زارۆک نە ل سەر کورسیان، لێ ل عەردێ ل سەر خالیجا راخستی یا سالۆنا مالێ رۆنشتنە. سەفتەر ل سەر چۆگا وێ یا چەپێ رۆنشتیە، تەوفیق ژی ل کێلەکا وێ یا راستێ. جەلادەت، کاموران و حیکمەت ژی ل هەمبەرێ. ئامۆژنا ستی بانگ کاموران دکە. کاموران، ب چارپیان، تێ با ئامۆژنا ستی. ئامۆژنا ستی ب دەستی خوە یێ راستێ پۆرێ وی مست ددە و ژ هەردو چاڤێن وی رادمووسە و پاشێ دبێژە،

- کامۆیێ من، ئاقلفاهمێ من، گۆتنا تەیە، لێ ئەگەر تە باپیرێ خوە بدیتا، تە دێ هنگێ شێر ناس بکرا. ئەو رێبەرێ کوردان، شێرێ وەلاتێ کوردستانێ بوو.