١

ئەڤ فۆتۆگراف د وان سالان دە کۆ ئێدی گۆتنێن «جەجۆ، جەجۆیێ من» ل سەر لێڤانن، تێ کشاندن. سال ١٨٩٥، ژ دەمان پایزە. ل هەموو کادکۆیێ دو فۆتۆگرافکێشێن هۆستە هەنە؛ تهـ. سەرڤانس و ر. خەندامان. یێ یەکەمین جهوو، یێ دووەمین ئەرمەنە. مینا هەر تشتێ کادکۆیێ، فۆتۆگرافکێشی ژی د دەستێ ئەندامێن ملەتێن تێکەل دەیە. فۆتۆگراف و فۆتۆگرافکێشێ، هەم ل ستەمبۆل و کادکۆیێ هەم ژی د ناڤ هەموو تخووبێن دەولەتا ئۆسمانی دە، ناڤ و تشتێن نۆ نە. ناڤ و تشتێن نۆ کۆ پر بالا خەلکێ، لێ ب تایبەتی ژی پر بالا گرەگر، دەولەمەند و پاشایێن دەولەتا ئۆسمانی دکشینە. بەرێ لەوحە و وێنە هەبوون، نها ژی فۆتۆگراف. بەرێ وێنەکێش و رەسام رادهشتن پێنووس و فرچان و ل سەر کاخز و جاوان ب رۆژان، مەهان، دخەبتین دا کۆ رەسمەک، وێنەیەک بینن پێ. لێ نها فۆتۆگرافکێش، ب ئالیکاریا ماکینا خوە، د ناڤ کێلیەکێ دە، خەباتەکە دەمەکە درێژ تینە پێ. مەرڤ، رۆ، چاڤ، دەڤ، نهێرین، ئاور د ناڤ بیسکەکێ دە درەشن سەر کاخزێن تایبەتی یێن سپی و دبن نەمر.

فۆتۆگراف نەمریێ درەشینە سەر کاخزان. فۆتۆگراف رەحەتیەکە نۆ، ب ریەکە پر ئەرزان، ددە مەرڤان. مەرڤ چ ژی بکە، چقاس هۆستە بە ژی، رەسم تو جاری ب ئەسلێ خوە نامینە. هن تشت، هن خێز، هن رەنگ یان کێمن، یان ژی زێدە. لێ فۆتۆگراف، ئەڤ ئیمکانا نۆ، نە وەلێیە؛ هەر تشت مینا ئەسلێ خوەیە. فۆتۆگرافکێش ماکینا خوە داتینە سەر سێپیێ، کێلیکێ ژ چاڤکا ماکینێ، ل کەسێ کۆ دخوازە ببە نەمر دنهێرە، دبێژە «دیقەت» و پێ ل قومچکا ماکینێ دکە. ئەو کورتە -دەما کۆ فۆتۆگرافکێش پێ ل قومچکێ دکە، ئێدی کورتە -دەمەکە کۆ تو جاری ژ بیر نابە؛ فۆتۆگراف هاتیە کشاندن، کۆپیەک ژ ئەسلێ وێ هاتیە پێ و یا گرینگ، ئەو کۆپیە دێ هەر و هەر بمینە. نە وەخت و هەرکینا وەختی نە ژی مێژی و کالبوونا مێژی ئێدی دکارە وێ کورتە -دەمێ بدە ژبیرکرن. کۆپیا کۆ ئەینی مینا ئەسلێ خوەیە، دێ ل سەر دیواران، د ناڤ بێریکان دە، د ناڤ کاخز، دەفتەر و کتێبان دە بێن پاراستن. مەرڤ دێ جار ب جار، دەم ب دەم، ل وان بنهێرە و کەسێ ل سەر فۆتۆگرافێ ب بیر بینە. ئەو کەس ئێدێ نە وندایە، بێدەنگ و بێزمان بە ژی، ئەو هەر و هەر هەیە.

«فۆتۆگراف و فۆتۆگرافکێشی شۆرەشەکە یەکتایە.» ر. خەندامیان، فۆتۆگرافکێشێ یەکتا یێ کادکۆیێ ل سەر قەرتەکە داناسینێ یا هونەرا خوە، ب فرانسزی، وەها نڤسیە: شۆرەش... ئەو، نە نەهەقە. هەم وی هەم ژی فۆتۆگرافکێشێ دن ئێ کادکۆیێ سەرڤانس خوەندنا خوە ل فرانسێ، پاریسێ کرنە. هایا هەردویان ژی ژ گوهەرینێن جیهانێ، دیتنێن نۆ یێن جڤاکی و پێشکەتنێن تەکنیکێ هەیە. هەردو ژی باش پێ دزانن کۆ دنیا کەتیە ناڤ هەیامەکە نۆ یا گوهەرینێن وەلێ کۆ هەر یەک ب سەرێ خوە شۆرەشەکە مەزنە. ر. خەندامان ل پاریسێ هین بوویە کۆ فۆتۆگراف د وارێ پێشکەتنا مەرڤاهی و تەکنیکی دە شۆرەشەکە مەزنە. شۆرەشەکە مەزن ل هەمبەر وەخت، هەرکینا وەختی، دەور و تاریخێ... فۆتۆگرافەک کۆ ئیرۆ تێ کشاندن، سبێ و دوسبێ ژی دمینە. فۆتۆگرافەک کۆ ل ڤر تێ کشاندن، ل هەر ئالیێ دنێ نەمریا خوە دپارێزە و ددۆمینە. ژ بەر ڤێ یەکێیە کۆ ر. خەندامان، ل سەر ئەینی قەرتا داناسینێ، وەها ددۆمینە؛ «ئەڤ شۆرەشا مەزن ئا پێشکەتنێ کۆ سالا ١٨٣٩ -ئان کەشف بوو، نها هاتیە نک مە ستەمبۆل و کادکۆیێ. ئەگەر هوون دخوازن، ئەڤ شۆرەشا ل سەر زمانان ئالیکاری ل وە و ناسێن وە بکە، کەرەم بکن... فۆتۆگراف وێ وە بکە نەمر...»

ستەمبۆلی، ب تایبەتی ژی کادکۆیێ هێ نۆ بیر ب نەمریێ و هونەرا فۆتۆگرافێ دبن. ئەو یەک ب یەک، رێز ب رێز دەرن ئاتۆلیێن سەرڤانس و ر. خەندامان و خوە دکن نەمر. ئەو فۆتۆگرافێن خوە نیشانی هەڤ ددن، وان مینا کتێبەکە موقەدەس د پاشلێن خوە دە ڤەدشێرن و ب سەربلندی، جار ب جار، ل کۆپیا خوە دنهێرن. شۆرەشا نۆ خوە گیهاندیە ستەمبۆلێ و پێل ب پێل فرەهـ دبە. مەرڤ ب هێسانی دکارە ببێژە کۆ ئەگەر د دەستپێکا سالێن ١٨٩٠ -ئان دە، ل هەموو کادکۆیێ، دو کەسێن کۆ شخولێ وان هەری باش بە هەنە، ئەو ژی تهەدۆرە سەرڤانس و رافائێل خەندامانن. بەلێ، پێشناڤێ وان تهەدۆرە و رافائێلە. لێ بەلێ تو کەس وان ب پێشناڤێ وان ب ناڤ ناکە، ئەو مسیو سەرڤانس و خەندامیانن. ئاتۆلیێن وان هەرتم تژی نە. پاشا، زابت، دەولەمەند، نڤیسکار، رۆژنامەڤان، بەگ، ژن، زارۆک، پیر و کال هەموو تێن، خوە ددن هەڤ، ل هەمبەر ماکینا رەش ئا ئەجێب رۆدنن، ل قولکا بچۆک دنهێرن و تشتەکێ پر نۆ و خوەش ل ژیانا خوە زێدە دکن؛ فۆتۆگراف.

مسیو سەرڤانس و خەندامیان هەم هەڤالێن هەڤن هەم ژی راقیبێن هەڤ. بالا وان پر ل سەر خوەشی، زەلالی و دەولەمەندیا فۆتۆگرافانە. کی د ڤان واران دە ب سەر کەڤە، ئەو، بێشک دبە هۆستە و یەکتا. ل گۆرا گۆتنان و خوەشی و مەزناهیا ئاتۆلیێ و نەقشێن قەرتێن فۆتۆگرافان، مەرڤ دکارە ببێژە کۆ ر. خەندامان هین بێتر بسەرکەتییە. ل پشتا قەرتێن هەردویان ژی هن نەقش و وێنە هەنە. ل پشتا قەرتێن سەرڤانس، ستێرکەکە شەشکۆشە هەیە. ستێرک ل هەری ژۆرە. تیرێژێن ستێرکێ ب خەتێن خویا بەر ب ژێر دبن. تیرێژێن کۆ ژ زکێ ستێرکێ دەردکەڤن، هەر کۆ دەرە ژ هەڤ ڤەدقەتن و ناڤبەرا وان فرەهـ دبە. ژ ناڤ تیرێژان نڤیسارەک ب تیپێن عەرەبی دەردکەڤە. ل ڤر ب تیپێن عەرەبێ وەها هاتیە نڤسین؛ فۆتۆگرافهانە -ێ ت. سەرڤانس-کادکۆی. د بنێ ڤێ نڤیسارێ دە، ئیجار ژ ژێر بەر ب ژۆر، ب تیپێن لاتینێ وەها هاتیە نڤسین؛ تهـ. سەرڤانس، پهۆتۆگرافهە-جاد-کەوی. هەرچی قەرتێن خەندامانن، ل پشتا وان، بەری هەر تشتی، دو زارۆک دخوین. زارۆک ل هەمبەر هەڤن. ئومرێ وان، مینا جەلادەت، لاوێ ئەمین بەگ، نە زێدەیێ دو سالانە. یەک ژ وان تازی، یێ دن ب پێشگیرەکێ خوە دپێچە. ل بەر زارۆکێ تازی ماکینەیەکە فۆتۆگرافێ، ل سەر سێپیێ، هەیە. دەستێن زارۆک ل سەر سێپیێ، چاڤێ وی ل سەر قولکا ماکینێیە. ئەو حازریا کشاندنا فۆتۆگرافێ دکە. ل هەمبەر وی ژی، زارۆکێ دن، ب رۆکەنێ، ل کامەرایێ دنهێرە. کێفا ڤی زارۆکی پر ل جیهە، وی پشتا خوە دایە ستوونەکە خوەش ئا کەڤنار، ب دەستان هەردو ملێن پێشگیرێ گرتیە، پیێن خوە د سەر هەڤ رە برنە و ب کەن ل هەمبەر دنهێرە؛ سوورەتێ وی دێ، نها، ل سەر کاخزان دەرکەڤە، ئەو ئێ، د ناڤ کێلیکێ دە ببە نەمر. ئەڤ هەردو زارۆک، ب هەڤ رە، وێ کورتە -دەما کۆ شۆرەشا نۆ دکە نەمر، دژین. دۆرئالیێ زارۆکان ژی ب پەل و گولان راپێچایی یە. ل سەر سەرێ زارۆکان ژی، ب تیپێن عەرەبێ یێن مەزن، فۆتۆگرافهانە -ێ ر. خەندامیان-کادکۆیێ هاتیە نڤسین. ئیجار ل بەر لنگێن زارۆکان ژی، ب تیپێن مەزن و نەقشکری یێن لاتینی و ب فرانسزی فوتوگرافی، رافائیل خەندامیان -جاد-کەوێ هاتیە نڤسین.

ژ ڤان نەقش و نڤیساران ژی باش دخویە کۆ ر. خەندامیان هین بێتر هۆستەیێ کارێ خوەیە. مۆتیڤێن زارۆکان کێف و رەحەتیەکێ ددن، نڤیسار خوەش خویانە و نەقشکری نە، دۆرئالێ ژ بیر نەبوویە و لهەڤهاتییە. د سەر دە ژی ر. خەندامیان فۆتۆگرافێن کۆ رەش و سپس نە، ب پێنووسنە تایبەتی خوەش رەنگ دکە. پێوەندیا ر. خەندامیان و رۆمانا بیرا قەدەرێ ل ڤر دەست پێ دکە، ر. خەندامیان هەم فۆتۆگرافکێشەکێ هۆستەیە، هەم ژی ئەو دۆستێ مالباتا بەدرخانیانە. ژ مێژ ڤەیە کۆ پێوەندیا بەدرخانیان ب ئەرمەنان رە خورتە. بەدرخانی ئەرمەنان مینا جیران و پسمامێن خوە دبینن. ل هەمبەر ئەرمەنان، ئەو خوەدیێ گەرماهیەکە بۆشن. کادکۆی، وارێ ملەتێن تێکەل، نها بوویە ستاریا کوردان و ئەرمەنان ژی. ل ور ب قاسێ کوردان، ئەرمەن ژی هەنە.

مالا ر. خەندامیان نێزیکی قۆناغا مامێ جەلادەت عەلی شامیل پاشایە. ئەو قاتا یەکەمین وەکێ ئاتۆلیە و هەردو قاتێن دن ئێن خێنی ژی وەکی مال ب کار تینە. فۆتۆگرافا دووەمین ئا رۆمانا بیرا قەدەرێ ژ دەستێ ر. خەندامیان دەرکەتیە. وی ئەو کشاندیە. فکرا کشاندنا ڤێ فۆتۆگرافێ ژی، دیسان، یا وییە. میر بەدرخان کۆ بنەمالا بەدرخانیان ناڤێ خوە ژی دگرن، هەم ل ستەمبۆلێ، هەم ژی د ناڤ تخووبێن فرەهـ ئێن دەولەتا ئۆسمانی دە ناڤدارە. ئەو ب گۆتن، ژیان، کرن، سەرپێهاتی و سەرهلدانا خوە تێ ناسین. ل سەر وی چیرۆک هاتنە گۆتن، ستران چێبوونە، پەسن لێبوونە. دفن و بیفلا وی، ئەنی و پۆرێ وی، دەڤ و لێڤێن وی، پۆز و چەنگێ وی، چاڤ و بروویێن وی، بال و بەژنا وی بوونە رێزکێن گەوهەر ئێن دەنگبێژ و چیرۆکبێژان. لێ بەلێ، نە رەسم و وێنەیەک نە ژی لەوحە و بەرگەهەک ژی مایە. کەسێ بیر نەبریە و لەوحەیەکە وی چێنەکریە. کەسێ د سالێن ١٨٥٠-٦٠ -ئان دە فۆتۆگرافەکە وی نەکشاندیە. ئەو ب تەنێ بوویە لەهەنگەکێ ناڤدار ئێ سەرپێهاتی و دەستانان... ژ هەرکەسێ بێتر ژی ر.

خەندامیان، ژ بەر کارێ خوە، بیر ب ڤێ کێمانیێ دبە و ل بەر ڤێ کێمانیێ دکەڤە. لۆما، ئەو جار ب جار ژ لاو و کەچێن میر بەدرخان رە، بەحسا ڤێ کێمانیێ دکە. لۆما ژی لاو و کەچێن میر بەدرخان، هەما چ بگرە هەر رۆژ، دەرن نک جیرانێ خوە ر. خەندامان و کێمانیا کۆ ل پەی باڤێ وان مایە، ب سوورەتێن خوە دادگرن. ل پەی باڤێ وان تو سوورەت و وێنە نەمان، لێ قەت نەبە، بلا ئەو بێ سوورەت و وێنە نەرن...

فۆتۆگرافا دووەمین ئا رۆمانا بیرا قەدەرێ یەک ژ وان فۆتۆگرافانە کۆ هنگێ، ل با ر. خەندامیان تێ کشاندن. ل سەر فۆتۆگرافێ دو کەس، ژنەک و مێرەک، هەنە؛ ئەمین ئالی بەدرخان و ژنا وی سانیحا خانم. یانێ باڤ و دیا جەلادەت. د وێ کورتە -دەما کۆ ئەڤ فۆتۆگراف تێ کشاندن دە، گەلۆ ئەمین بەگ و سانیحا خانم چ دفکرن، چ دژین، چ حس دکن، چ دبێژن؟ بێگومانە کۆ تو گۆتن، ب چ ئاوایێ دبە بلا ببە، نکارە وێ کورتە -دەمێ ژ نۆ ڤە ڤەژینە. رۆ و سوورەت، ب ئالیکاریا کامەرا فۆتۆگرافێ، ژ نۆ ڤە، ئەینی مینا ئەسلێ خوە، تێ ڤەژاندن. لێ نە حس و ژیانا کۆ مینا لەهیەکێ دهەرکە... دگەل ڤێ هندێ، فۆتۆگرافێن بێزار و بێزمان دکارن ئالیکاری ل تاسویر و سالخدانا حس و ژیانێ ژی بکن. د فۆتۆگرافا ئەمین بەگ و سانیحا خانمێ دە تشتێ کۆ بەری هەر تشتی بالا مەرڤان دکشینە، چاڤێن وانن؛ دو جۆت چاڤێن رەش، مەزن، گەرم کۆ دکەنن. مەرڤ ل سەر رۆیێ وان کەن نابینە، رۆ ب قاسێ خوە جیددێ نە.

لێ چاڤێن گەرم دکەنن. کەنەکە کیبار، نە بۆق، لێ ب پیڤان. مەرڤ دکارە ژ ڤێ کەنێ دەرخە کۆ هەم ئەمین بەگ هەم ژی ژنا وی زراڤبهیستیار و دلتەنکن. ئەو ب خوە باوەر و تێگهیشتێ نە. ئەو ژ ژیانێ حەز دکن، لێ بیر ب زەحمەتیێن وێ ژی دبن.

د وێنێ دە تشتێ دووەمین کۆ هەما بالا مەرڤان دکشینە، دەستێن وانن. هەردویان ژی دەستێن خوە، ب ئاوایەکێ سەربەست، دانینە سەر چۆگێن خوە. ئەو ل سەر دو کورسیان رۆنشتنە. پشتا وان راست، سینگ و رۆیێ وان ل پێشە. ئەمین بەگ سەرێ خوە ژی هنەکێ هلدایە. د دەستێ راستێ یێ ئەمین بەگ دە تۆمارەکە کاخز هەیە. وی هەردو دەستێن خوە ژی کرنە مینا گورمست و ئەو ئانینە سەر هەردو چۆگێن خوە. سانیحا خانمێ ژی کێم، زێدە، ب ڤی ئاوایی، دەستێن خوە دانینە سەر چۆگێن خوە. د دەستێن سانیحا خانمێ دە جۆتەک لەپکێن رەش هەنە و د دەستێ وێ یێ چەپێ دە ژی دەسمالەکە سپی هەیە. مەرڤ دکارە ببەژە کۆ تشتێ سپی یێ هەموو فۆتۆگرافێ، ئەڤ دەستمالە. ژ ئاوایێ رۆنشتن و دانینا دەستان، مەرڤ تێدگهێ کۆ ئەمین بەگ و ژنا وی هینی فۆتۆگرافکێشانێ نەبوونە. ب گۆتنا ر. خەندامیان، ئەو هێ باش نەبوونە فۆتۆژەنیک. لێ بەلێ، ئەڤ ئاوایێ رۆنشتنێ، د ئەینی وەختی دە نیشان ددە کۆ هورمەت و گرامێ، رێز و رێزدارێ، ژ بۆ وان، قاعدەیێن ئەساسی یێن ژیانێ نە. ل ستەمبۆلێ، د ناڤ ئۆسمانی و گرگرێن وان دە ئادەتە، گاڤا مەرڤ بخوازە ب هورمەت و رێزدارێ رۆنە و ڤێ یەکێ نیشان بدە، هنگێ مەرڤ دەستێن خوە، ب ئوسول، داتینە سەر چۆگێن خوە و رۆدنە. ژ وێنێ ژی باش دخویە، ئەمین بەگێ کۆ ب تەربیا رێز و رێزداری، قەدر و قیمەت رابوویە، ب هورمەت ژی دژی.

جل و بەرگێن هەردویان ژی رەشن. ل سەر ئەمین بەگ تاخمەکە کنجێن رەش هەنە. قومچکێن چاکێتێ وی حەتا بەرستوو گرتی نە. ل بەرستوو کراڤاتەک دخویە. کنجێن کۆ ئەمین بەگ ل خوە کرنە، نە ئەو کنجن کۆ هەرکەس دکارە ل خوە بکە. ئەو بوها نە و ب تەنێ کەسێن کۆ حال و وەختێن وان د جیهـ دە نە و پێوەندیا وان و سارایا ئۆسمانی هەیە دکارن ل خوە بکن. چاخا ر. خەندامیان، فۆتۆگرافکێشێ بیربر، دبێژە، «ژ کنجان مەرڤ دکارە دەرخە کا ئەو کەس ژ کیژان ئالیێ جڤاتا رەنگین ئا ئۆسمانییە»، ئەو نە نەهەقە. کنج، نیشانا چین، کۆم و گەلێن جڤاتا ئۆسمانی نە. ل سەر سەرێ ئەمین بەگ ژی کومەکی کۆ ئۆسمانی ژی رە دبێژن فەس هەیە. ئەڤ فەس ژی باش ل کنجان هاتیە و هین خوەشتر نیشان ددە کا ئەمین بەگ کییە.

جل و بەرگێن سانیحا خانمێ ژی، ژ سەری حەتا لنگان، رەشن. فیستانەکێ درێژ و رەش کۆ حەتا لنگان تێ، لێیە. ژۆرێ فیستان ب سەرمالەکە درێژ ئێ رەش ڤە هاتیە پێچاندن. سەرمال ژ سەری حەتا بەر چۆگان تێ و هەموو ستوو، مل و پێ ڤەدگرە. د بنێ سەرمالێ دە ژی، دیسان رەش، دۆلبەندەک هەیە کۆ سەر و پۆرێ سانیحا خانمێ باش رادپێچە. لەپکێن رەش، رەشاهیا وێنێ تەمام دکە. مەرڤ ژ رەشاهی و پێچاندنێ فاهم دکە کۆ سانیحا خانم دلپاک، حەزکرا مالا خوە، سادە و دیندارە. د ناڤ سەرمال و دۆلبەندێ رە، تایەکە پۆرێ وێ یان ژی یا جێنکێ وێ ناخویێ. ب تەنێ رۆیێ وێ یێ گولۆڤەر، مینا هەیڤەرۆنێ، دبرقە. چاڤێن وێ یێن رەش، د بن بژانگان رە، ل هەمبەر دنهێرن و ب گەرماهیەکە خوەش دکەنن. گومێن وێ مەزن و گولۆڤەرن. پۆزێ وێ، ل گۆرا پۆزێ بەدرخانیان، پاهنترە. دەڤێ وێ فرەهـ، لێ لێڤ گرتی نە. لێڤ، نە لێڤێن کەسێ کۆ پر دپەیڤە، نە. سانیحا خانم ل کێلەکا مێرێ خوە، ب گرانی، بێدەنگ، چاڤبکەن، پۆرگرتی، رووڤەکری، رۆنشتیە. سانیحا خانم، ئالیگر و پشتگرا ئەمین بەگ، دلسۆزا مالا بەدرخانیان، ب ئارامی و باوەری، ل کامەرایێ دنهێرە.

هەرچی ئەمین بەگە، ئەو ژی، ب باوەری و چاڤکەنێ، ل کامەرایێ دنهێرە. لێ د نهێرینا وی دە تشتەکێ زێدە هەیە؛ سەربەرزی و ئاسالەت. وی سەرێ خوە هنەکێ بەر ب ژۆر کریە و ل ماکینا فۆتۆگرافێ دنهێرە. ئەو ژ ژۆر ڤە ل هەمبەر خوە دنهێرە. وی د وێ کورتە -دەما کشاندنا فۆتۆگرافێ دە ژی ژ بیر نەکریە کۆ ئەو، لاوێ میر بەدرخانە، لاوێ سەرۆکێ میرەکیا جزیرا بۆتان و رێبەرێ وەلاتێ کوردستانێیە. ژ نێرینا وی دخویە کۆ ئەو خوەدیێ بەرپرسیاریێن مەزن و زەحمەتە. نەرینا وی، نەرینا سەرۆک و رێبەرانە. کاخزێن د دەستان دە ژی نیشان ددە کۆ ئەو مەرڤێ هەیاما خوەیە، نە پاشدەمایی، لێ پێشکەتییە. ئەو بیر ب گوهەرینێن مەزن ئێن جڤاکی یێن جیهانێ دبە و بالا وی ل سەر شۆرەشێن تەکنیکییە. هەیە کۆ لۆما ئەو د ڤێ فۆتۆگرافا دووەمین ئا رۆمانا بیرا قەدەرێ دە دبە پاردارێ شۆرەشا کۆ ر. خەندامیان د قەرتێن خوە دە بەحس دکە. د وەلاتێ ئۆسمانیان دە زوو ب زوو مەرڤ راستێ کەسان نایێ کۆ د دەستێ وان دە کاخز هەنە. ب تەنێ کۆمەکە بچۆک ئا جڤاتا ئۆسمانی ب کارێن کاخز، خوەندن و نڤسینێ رابوونە. رۆناکبیری، لەباتێن چاندێ، ئەدەبێ، هونەرێ و فەلسەفێ، ب تەنێ کارێ کۆمەکێیە.

کۆمەک کۆ د بن تەسیرا پێشکەتنێن ئاوروپایێ دە مایە و ب ئاوروپێ رە د ناڤ پێوەندیەکە خورت دەیە.

کاخزێن کۆ د دەستێ ئەمین بەگێ دە نە، نیشان ددن کۆ ئەمین بەگ ژی مەنسووبێ کۆما بژارتەیە.

رۆیێ ئەمین بەگ، ل گۆرا رۆیێ سانیحا خانمێ، درێژترە. پۆز، پۆزێ میر بەدرخانە؛ پۆزێ بەرانان. ریا وی کۆ ئێدی سپی دکە، خوەشیەکە تایبەتی ددە رۆیێ وی. ری هەم ئاسالەتا نێرینێ تەمام دکە هەم ژی گەرماهیا چاڤان دنەقشینە. لێ بەلێ، د فۆتۆگرافێ دە جیهێ هەما بالا مەرڤان دکشینە، چاڤن. مەرڤ پێشی ل چاڤان دنهێرە، پاشی چاڤێن خوە ل سەر رۆ، بەدەن و کنجان دگەرینە و ب دۆ رە دیسان ل چاڤان ڤەدگەرە. چاڤ، ناڤەندا فۆتۆگرافێ نە. چاڤ مەزن و ڤەکری نە؛ ئەو مینا دو لبێن ستوور ئێن تریا رەش دبرقن. ل سەر چاڤان کەن و گەرماهیەکە ئینسانی دخویە. لێ نە ب تەنێ ئەڤچەند، تەڤێ کەن و گەرماهیێ، ئێش و نەرماهیەکە شەخسی ژی دخویە. چاڤ دپەیڤن و سالۆخدانا حس و ژیانا ئەمین بەگ دکن. ئەو ئێش و نەرماهیا شەخسی کۆ ل سەر چاڤان دخوین، دو ستوونێن ژیانا ئەمین بەگن. وێ چاڤێن خوە ب وان ڤەکرنە و ب وان دژی. وی چاڤێن خوە ل وەلاتەکێ غەریب، ل سرگوونێ ڤەکرن. سال، ١٨٥١ بوو. سال، خەدار و دژوار بوو؛ ب سەر تێکچوونا سەرهلدانا باڤێ وی میر بەدرخان رە، ب تەنێ پێنج سال دەرباس بووبوون. ب دۆ تێکچوونا سەرهلدانێ رە، باڤێ وی، دێ و دێماریێن وی، مام و مەتێن وی، کەک و ئەتێن وی، هەموو کەسێن مالباتا میر بەدرخان، زارۆ و زێچ، کال و پیر، ژ وەلاتێ جزیرا بۆتانێ هاتن بدوورخستن. رۆیێ وان بەر ب وەلاتێن نەناس و غەریب هاتە زڤرین. میر بەدرخانی کۆ ژ بۆ هەیین و هەبوونا وەلاتێ خوە سەری هلدابوو ژ وەلاتێ خوە بووبوو. ئەو پێشی ل ستەمبۆلێ هاتن بجیهکرن، پاشێ ژی میر بەدرخان سرگوونی گراڤا گریتێ بوو، دان و ستاندنا وی ب هەموو دنێ رە هاتە برین و ڤەگەرا وی یا وەلێت هاتە قەدەخەکرن. ئەمین بەگ، لاوێ میرێ کوردان، چاڤێن خوە، رۆژەک ژ رۆژێن زڤستانا زەریا سپی یا ب با و باران، ژ وەلاتێ باڤ و کالان پر ب دوور، ل گراڤا تەنێ و بێکەس، ل دنیایێ ڤەکر. غەریبیا وەلاتێن نەناس و حەسرەتا وەلاتێ باڤ و کالان ژ رۆژا بووینێ ڤە مۆهرا خوە ل ژیانا وی خست. ژیانا وی ب غەریبی و حەسرەتی هاتە راپێچاندن. ئەو ئێش و نەرماهیا کۆ ل سەر چاڤانن، مەرڤ دکارە ببێژە، غەریبی و حەسرەتە.