١
هەروەکی کۆ هاتیە گۆتن، مەرڤ پێشی دبینە و دنهێرە، پاشێ ژی دپەیڤە و دبێژە. رۆمانا کۆ جەلادەت بەگێ دخوەست بنڤیسە، دکارە ب ڤێ وێنەیێ دەست پێ بکە، ئەڤ وێنە دکارە ببە فۆتۆگرافا یەکەمین ئا رۆمانا بیرا قەدەرێ؛ سالوت د کۆنستانتنۆپل، رۆ د مۆدا ئا کادکوی. سلاڤ ژ کۆنستانتنۆپلێ، بەرگەهەک و دێمەنەک ژ مۆدایێ، ل کادکۆیێ. پێشێ بەرگەهـ و نێرین، پاشی گۆتن و قسە... سال، ١٨٩٣ە. دەمسال، بهار، ژ مەهان گولان، ژ رۆژان رۆژەکە گەرم، ڤەکری و خوەشە. بهار و گولان هاتنە؛ دەر و بەر هێشین، دنیا گەرم، ئەسمان گەوهەرە. ستەمبۆل و کادکوی د ناڤ گۆڤەندا رەنگان دە نە. رەنگ ب سەر کەتنە، دنیا ژ نۆ ڤە ڤەدژە. ژیانەکە نۆ دەست پێ دکە.
د بەرگەهێ دە تشتێ هەرێ بەر ب چاڤ، زەریا (دەریا) یە. زەریا د ناڤ رەنگەکێ کەسک و شین دە هەمو وێنە راپێچایە. تۆنێن رەنگێ شین لێ نە. ل ئالیێ دۆر سپیەکی قەرقاش دەستهلاتە. ل دەر و دۆرێن قەراخێن زەریایێ تاریتیەکە قەر ل سەر ئاڤێ دخویە. د ناڤبەرا هەردویان دە ژی هن جەلەبێن دن ئێن رەنگێ شین هەنە. ئەسمان چیکڤەکرییە. ل جیهێ کۆ زەریا و ئەسمان ب هەڤ رە دبن یەک، کۆمێن ئەوران چیلسپی نە. لێ ل ژۆرێ، جیهێ کو ئێدی عەور دقەدن، ئەسمان ب رەنگێ شین خەملیە. رەنگێ سپی خوە قولپاندیە سەر رەنگێ شین. عەور د ناڤ هەڤ دە نە، لێ نەرم و سادە دخوین. نە ساوا بەرف و بارانێ، نە ژی ترسا با و باهۆزێ لێ نە. ئەو د ناڤ سپەهیتیەکە زاریف دە نە، مینا کو ئەو مزگینیا ژیانا نۆ ب دنیایێ دگهینن.
ل دۆر، ل جیهێ کو زەریا و ئەسمان دگهێن هەڤ، بەرپالا گرەکی کو درێژی ئاڤێ بویە، خوە ب زەریایێ دگهینە. قراخ و ئاخ ل ور دەست پێ دکە. گر بلند و ئاسێیە. ئەو ب جارەکێ نۆقی ئاڤێ بویە، رۆیێ وێ کەڤرە و مینا پیەکێ درێژ ئێ ئاخێ دخویە. ل سەر گر دار هەنە. ژ بەرگەهێ فاهم نابە کا ئەو چ تەخلیت دارن، لێ ستور و درێژن. ل جیهێ کو دار دەست پێ دکن، رەنگێ کەسک زۆرا رەنگێن سپی و شین دبە. کەسکاهیەکە بەدەو ل رەنگێن وێنەیێ زێدە دبە. کەسکاهی هەمو ملێ ژۆر ئێ بەرگەهێ دادگرە. دارستانەکە خوەش و بەدەو ل ور هەڤالتی ل زەریا و ئەسمانان دکە. ژیانا مەرڤان ژێ ل ور دەست پێ دکە. ژ بەر کو ل سەر گر، د ناڤ دارستانێ دە خانی خویا دکن. د سەر داران رە، بانێن قەسرەکە پر مەزن دخویێ. قەسر سپییە و وەلێ دخویە کۆ ئەو ژ چەند بەشان تێ پێ. هەما د بنێ بانێن خانیان دە پەنجەرەیێن درێژ و مەزن دخوین. مەرڤ ژ پەنجەران دکارە هەمۆ رەنگێن رۆژا خوەش ئا گولانا ١٨٩٣ - ئان ببینە. دگەل کو قەسر د وێنەیێ دە ژی پر ل دۆرە، دیسان ژی مەرڤ ژ ئاڤاسازیا وێ دەردخە کۆ قەسر د دەما ئۆسمانیان دە لێبۆیە. میماریا وێ نە یا بیزانسانە. خوەدیێ قەسرێ ژی بنەمالا ئۆسمانیان، سولتان و شاهزادەیێن وانن. قەسر ل سەر پۆزێ گر ئاڤا بویە و ئەینی مینا مالباتا ئۆسمانیان، نێرەڤانێ ل عەرد و ئەسمانان، دەور و دەورانان دکە.
ژ قەسرێ هنەکێ دۆر، لێ ل سەر ئەینێ رێزێ، چار قۆناغ، ب گۆتنا ئۆسمانیان چار کۆشک هەنە. ئەو ب قاسێ قەسرێ باش ناخوین، ب تەنێ بانێن وان و هن ئالیێن وان دخوین. ئەو ژ قەسرێ پر بچۆکترن، لێ تەڤێ ڤێ، قۆناغێن سپەهی نە. بانێن وان سۆر دکە؛ ب لەهیتێن سۆر لێبونە. قۆناغ ل کێلەکا هەڤن و د ناڤ داران رە مەرڤ دکارە پەنجەرا یەکێ ژ وان ببینە. ئەو قۆناغا کو پەنجەرا وێ دخویە، ل کێلەکێیە، ژ قەسرێ دۆرە. ئەو ژ قۆناغێن دن ژی هنەکێ دۆرە... ئەو قۆناغ، هەبۆنا وێ، رەنگ و ئاڤاهیێن وێ، ئۆدە و مەجلیسێن وێ، بیر و بەخچێ وێ، ژ بۆ رۆمانا بیرا قەدەرێ پر گرینگ و پر پێوستە. ژ بەر کو تۆڤێن رۆمانێ ل وێ قۆناغێ تێن ئاڤێتن: قۆناغ، یەک ژ مالێن مالباتا میرێ کورد ئێ جزیرا بۆتان بەدرخان بەگە. لاوێ وێ بەدری پاشا و سەرئەسکەرێ ئۆسمانیان، تەڤێ مالا خوە تێ دە دژی.
ل کێلەکا قۆناغا بەدری پاشایێ بەدرخانی، گر ب شکێرەکێ خەلاس دبە. تێ رە گەوریەک دەرباس دبە و خوە دکهینە زەریایێ. پشتێ گەوریێ ژی گرەکی نۆ کو هنەکێ بەرزترە، دەست پێ دکە. لێ د ناڤبەرا هەردو گران دە، ل جیهێ کو گەوری خوە دگهینە زەریا، لەنگەرگەهەکە درێژ هەیە. وەلێ دخویە کو لەنگەرگەهـ ب قاسێ ١٠٠-١٢٠ میترۆیێ درێژە. ل هەردو ئالیێن لەنگەرگەهێ چەند کەلەک، قایک، کۆد و کەشتیێن بچۆک ئێن بایی هەنە. ژ وان هنەکێ دوور ژی کەشتیەکە مەزنتر لەنگەر ئاڤێتیە و راوەستایە. ئو هەما ل قراخێ لەنگەرگەهێ، دو قۆناغێن بچۆک ئێن بانسۆر کو پر ب قۆناغێن دن دشبن، دخوین. وان بەرێ خوە دانە زەریا و پشتا خوە دانە گر. گرێ نۆ و بەرزتر ژێ ب داران تژییە و ل جیهێ کو وێنە خەلاس دبە، نیڤێ قەسرەکە مەزن خویایە. ئاڤاسازیا ڤێ قەسرێ ژی مینا یا دنە.
ل سەر ڤێ وێنەیێ تشتێ هەری بالکێش، هەبوونا مەرڤەکییە. د وێنێ دە، ل ئالیێ پێش، گراڤەکە پر بچۆک هەیە. گراڤ هەما ب قاسی بهوستەکێ ژ قراخ و گر ڤەقەتیایە. لێ مەرڤ دکارە ب هێسانی خوە بگهینە گراڤێ. ئو هەموو گراڤ ژ چەند لات و کەڤرێن مەزن و بلند هاتیە پێ. ئەو نە جیهێ ژیین و رۆنشتنێیە. لێ ژ ور مینا تەیرێ باز، مەرڤ دکارە هەموو ئالی ببینە. د وێنێ دە، مەرڤەکێ ل سەر کەڤرێ هەری بلند ئێ گراڤێ رۆنشتیە و ل کامەرایێ دنهێرە. ئەو کییە، چ کەسە، چ دکە؟ مەرڤ ڤێ یەکێ ژ رەسم نکارە دەرخە. دگەل کو ئەو د وێنێ دە، پر ل پێشە، دیسان ژی رۆیێ وی باش ناخویە. ئەو مێرە، پۆرێ وی رەش، گۆملەگێ وی سپی و کنجێن وی رەشن. وی هنەکێ ستوویێ خوە خوار کریە و ل ئالیێ ئۆبژەکتڤا ماکینێ مێزە دکە. پێشی ئەو ل فۆتۆگرافکێش دنهێرە و پاشێ ژی، ب ئیهتمالەکە مەزن، وەها دبێژە: «ئەز ژی هەمە، ئەز ل ڤرم، پەرچەیەکی ڤێ وێنە و بەرگەهێ مە...» هەبوونا ڤی مەرڤی وێنێ یەکجار دگوهەرینە؛ روهـ و جان دکەڤە وێنێ، هەست و پەژنا ژین و ژینداریێ درەشە سەر بەرگەهێ. د فۆتۆیا یەکەمین ئا رۆمانا بیرا قەدەرێ دە، هەبوونا مەرڤەکێ وەها گەلەک گرینگە. ژ بەر کو رۆمانا بیرا قەدەرێ، تەڤی بەرگەهێن جودا و خوەش، ل سەر ئینسان ئاڤا دبە. مەرڤ و هەبوونا وی ئەساسە.
ئەڤ مەرڤێ کۆ ل سەر کەڤر رۆنشتیە، پشتا خوە دایە گرێ ژۆرین کو قەسر و قۆناغ لێ نە. پشتا مەرڤ، ب تەمامی، بەر ب قۆناغا بەدری پاشایە. ئەگەر مەرڤ خێزەکێ ژ پشتا وی بکشینە، خێز ئێ راستەراست خوە بگهینە قۆناغێ. د قۆناغێ دە، ژ ٤٠ زێدەتر مەرڤ دژین. هەموو ژی بەدرخانی نە. بەدرخانی، ب گۆتنا ئۆسمانیان بەدرخانپاشازادە، پرن. ژ ڤێ قۆناغێ پێ ڤە، چەند مال، خانی و قۆناغێن وان ئێن دن هەنە. هەموو ژی ل ئالیێ رۆهەلات ئێ ستەمبۆلێ، ل ملێ ئاناتۆلیێ، ل کادکۆیێ ب جیهـ بوونە؛ ل مۆدا، فەنەرباخچە، جەڤزلک، بۆستانج، مۆهوردار، گوزتەپە و کزلتۆپراکێ دژین. پشتی کوردستانێ، ستەمبۆل و کادکۆیێ بوویە وەلاتێ وان ئێ دویەمین.
فۆتۆکێش کییە؟ ل سەر فۆتۆیێ، ئەڤ نە دیارە. لێ بەلێ، ئەگەر کێ بە، ئەو فۆتۆکێشەکێ هۆستەیە. ل سەر فۆتۆیێ هەم دیمەنێن ڤەکری یێن کادکۆیێ، ب رەنگێن خوە یێن تایبەتی، هەنە، هەم ژی د ناڤەندا هەموویان دە ئینسان. نە ئینسان ژ بەر چاڤان درەڤە نە ژی بەرگەها کادکۆیێ... بەرگەهـ، پەرچەیەکێ ژ خوەشێ و دەولەمەندیا کادکۆیێ، تەڤێ ئینسانێ وێ، بەرپێش دکە. زەریا مارمارایێ ب پێلێن خوە پشتا قراخ و گرێن کادکۆیێ مست ددە. دار و بەر ب رەنگێن خوە یێن دەمسالان هاوردۆر دنەقشینن. قەسر و قۆناغێن کادکویێ ئەسالەتەکە یەکتا ددیێ. بەندەر و لەنگەرگەهێن کادکویێ کۆ ئەو راپێچانە، مینا پەنجەرەیەکێ ل دنیایێ ڤەدبن. کەشتیێن کۆ ل دۆرالیێن کادکۆیێ نە، ئاهەنگەکە لێهاتی ددنێ. دارستان و هێشناهیێ کادکۆی کریە جیهێ گەر، گەشت و سەیرانگەهێ.
د رۆژەکە بهارێ یا گولانا ١٨٩٣ -ئان دە، کادکۆی، تاخا وێ مۆدا و قۆناغا بەدری پاشایێ بەدرخانی، ل سەر رەسمەکێ وەها خوەش و رەنگین دخوین.