لە خەوما
از کتاب:
دیوانی شێخ نووری
اثر:
شیخ نوری شیخ صالح (1896-1958)
12 دقیقه
805 مشاهده
ئیمشەو لە وەختی نیوەشەوا سەر لەسەر سەرین
ئەتلامەوە بە کردەوەیی ڕۆژگارەوە
ڕۆییم لەگەڵ بەریدی خەیاڵا حەزین حەزین
کەوتمە خەیاڵی کردەوەیی نالەبارەوە
هەردە و چیا و کۆسپ و کون و قوژبنی جیهان
سووڕامەوە بە دەوری هەموویا بەبێ وچان
گەیمە کەناری جۆگەلە ئاوێکی ساف و ڕوون
بەردێکی تەختی گەورەیی لێ دانرابوو جوان
چووم ڕاکشام لەوێ بە ئومێدی حەسانەوە
کەوتمە خەیاڵی پەرت و پەشێوی زەمانەوە
گوێم لێ بوو چۆن یەکێ کە بەدەم زامی سەختەوە
ئەتلێتەوە، ئەناڵێ بەئازاری خەستەوە
دەم پڕ شکاتی کردەوەیی چەرخی نالەبار
دڵ پڕ لە خوێنی داخ و خەمی زۆری ڕۆژگار
ناڵەی حەزینی کاری ئەکردە دڵ و جگەر
وەک نووکی تیری دەرد و بەڵا تیژ و کاریگەر
چی بێ خودایە ناڵەیی کام ئافەریدە بێ
هاواری سەختی کام جگەرێکی بوریدە بێ؟
هەرچەندە چوومە پێشەوە هیچم نەدی بەچاو
دەنگێکە دێتە گوێم وەکوو شتێکی پەت پساو
چۆن ڕائەکات و هەرچی ئەڵێ بێ شعوورییە
لووت هەڵ ئەکات و مەیلی لە چۆڵیی و لە دوورییە
زۆر ورد ئەبوومەوە، کەچی هەر نەم ئەدی بەڕوو
هاوار و ناڵەکەی لە کوڕوزەی بەشەر ئەچوو
ڕووم کردە عاستی دەنگی بەبێ ڕەنگ و بێ نیشان
چیم زانی بۆ نەوازشی هێنامە سەر زوبان
پێم وت ئەگەرچی دیمەنی تۆ نادیارە لێم
مەردی خودا بە، ناوونیشانت بفەرموو پێم
زۆر ئارەزوو ئەکەم، کە بزانم لە حاڵی تۆ
ئەم جێیە چۆن بووە بە هەوارگە و مەحاڵی تۆ
تۆ کێیت و چی ئەزانی لە ئەسراری کائینات
ڕەنگێ کە خۆی نەبینرێ، ئەبێ دەنگی چۆن بگات
هاتە وەڵام و دەنگی هەنسک و هەناسەکەی
دیار بوو پڕە لە جەور و جەفا دەنگ و باسەکەی
فەرمووی کە من یەکێکی نەبینراو بە چاوی تۆم
بەینێکە من پەرۆشی دەمی داخراوی تۆم
وا دیارە حەز لە بیستنی فەریادی من ئەکەی
بەم هۆیەوە ئەگەر نەبێ، چۆن یادی من ئەکەی
گوێ ڕاگری ئەگەر لە نەوای کارەساتی من
سەرسام ئەبی لە بیستنی هەوڵ و خەباتی من
پێش ئەم دەمە منیش وەکوو ئێوە بەرەو هیوا
ئەفڕیم بە باڵ کە زوو بگەمە جاهـ و کیبریا
ئەمما فڕینی من لە جیهانا بەڕاستی
بۆ ئەو مەرامە بوو بگەمە ئەوجی ئاشتی
هەوڵم ئەدا کە بەرز بمەوە نەک بە بەندەگی
ئازاد و دڵنیا نەبی، بێ نرخە زیندەگی
پاڵ کەوتبووم لە جێگەما غەمزەدە و حەزین
سەرسامی کردەوەی چەپی چەپگەردی سوفلە بین
بیرم ئەکردەوە کە بەملیۆنەها بەشەر
بۆچی ببێتە ملکەچی پیاوێکی بێ هونەر؟
بۆ خێر و بێری ئەم وەتەنە، بەم وڵاتەدا
دابەش نەبێ و شەعب بکەوێتە ڕوفاهەوە؟
چاک و خراپی ئەم وەتەنە پاکە توخودا
بەسرابێ بۆ بە خواهشی عەبدولئیلاهەوە؟
ئیش نادرێ بە شیرکەتێ یاخود موقاویلێ
«حیسەی ئەسەد» بەشی نەڕەشێری تیا نەبێ
هیچ مەعمەلێ نییە لە عیراقا بەڕاستی
ئیشی بەڕێوەچێ، کە بەشی ئەو لەوا نەبێ
تەییارە هەر بەڕێوەیە بیباتە ئەورووپامکان
یا بێتەوە لە گەردوشی شارانی ئەمریکامکان
تەییارە بۆ سیاحەتی دوور و سەفاهەتە
سەییارە بۆ گەڕانی شەوانی دەنائەتە
بۆ چاوی عالەمێ بە تەم و تانە کوێر بووە؟
نابینێ زوڵمی زۆر و فەسادی لە حەد بەدەر
بۆ گوێی شەعب بەجارێ کپ و کەڕە لە عاستی زۆر؟
نابیسێ شینی دایکی خەفەتباری قوڕ بەسەر
لاوانەوەی حەزینی لەبۆ مەرگی ڕۆڵەکەی
بۆ ڕۆڵە خێر و خۆشی نەدیوە کوڵۆڵەکەی؟
بۆ ئەم چەکە کەوا بەدەسی جەیشەوە هەمووی
گاڵوکی شوانە؟ یا سوپەری هێرشی عەدوو؟
شوانن ئەمانە یاخۆ بەناو تیپی ئەفسەرن؟
ڕانن ئەمانە یا هەموو سەرباز و عەسکەرن؟
بۆچی عەدوو لە «نووری سەعیدشخص» و لە کۆمەڵی
زیاتر گومان ئەکەن کە ببێ لەم جیهانەدا؟!
باوەڕ ئەکەی کە خوێنمژ و بێ باک و ئابڕووی
وەک ئەو ببێ لە ڕووی زەمین و زەمانەدا؟
هەروا لەبیرمە بە «سەلاح سالمی» کە وت
ئیسرائیلێکی تر هەیە لای ئێمە «کوردەکان»
ئێران و تورک و ئێمە ئەبێ یەک گرین بە حیلف
هەوڵێکی وا بدەین کە نەمێنێ شیعاریان
ئێران و تورک و ئێمە وەک یەک بەمانەوە
گیرۆدە بووین ئەگەر نەکرێ زوو عیلاجیان
خوێناوی کوردەکانی حەڵاڵ کرد بەتورکەکان
ئەو تورکەی خوێنی کوردی شیمالی هەموو ڕژان
ئەم حیلفەیان بەغەیری ئەمە، هیچی تر نەبوو
بڕوانە ماددەکانی ئەم کە باش بۆت ئەکا عەیان
هیچ کەس بەلامەوە نەبوو غەیری خەیاڵەکەم
خۆم و خەیاڵی کوێرەوەری ژینە تاڵەکەم
من وام ئەزانی هەر کە زوبان گیرولاڵ ئەکەن
نەمزانی دەرکی ڕازی دەروون و خەیاڵ ئەکەن
ئەتلامەوە بە ئێشەوە بۆ خۆم بە پاڵەوە
گینگڵەم ئەدا بە وێنەی مار بەم خەیاڵەوە
دیارە یەکێ کە باوەڕ و بیری ئەمانە بێ
جاسووس ئەبێ لەدووی شەو و ڕۆژی لەلا نەبێ
دیم کۆمەڵێ لە شورتە، عیبارەت لە سی نەفەر
دەوریان وەها تەنیوە، کە مێشێ نەکا گوزەر
بێ گفتوگۆ بەبێ ئەوە من تێ بگەم چییە
لێو هەڵبڕم بڵێم لە منا هیچ خەتا نییە
گیرام و دەست و پێم لە کەلەپچە و کەمەند درا
هێنامیانە مەحکەمەی، بۆ حاکمی جەزا
هاوێشتمیانە ناو قەفەسی ئیتیهامەوە
وەستانمیان بە ملکەچی و ئیحتیرامەوە
پێوست نەبوو بەگرتنی ئەوراقی ئیدیعام
وەرگرتنی ئیفادە و تەوجیهی ئیتیهام
ئیزبارەکەم هەموو پەڕە شانسی دڕاومە
ئەوراقی ئیتیهامەکەشم خۆم و ناوومە
شاهید لەمن تەڵەب نەکرا بۆ دیفاعی نەفس
زانیم ئیشەکەم خەتەرە، حوکم ئەدا بەحەپس
ئەو شاهیدەی ئەیانەوێ مەوجوودە لای ئەوان
پێوست نییە بە هاتن و زەبتی ئیفادەیان
شاهید نەمانی شەعشەعەیی دڵفریبمە
سەودایی شاعیرانە، ئەدای غەریبمە
شاهد زەوالی دەبدەبەیی پایە ماڵمە
شاهید لە دەس زەمانە، پەشێوی خەیاڵمە
شاهید نییە شتێکی لە من دیبێ گەر ببێ
نووکی قەڵەم، بە بەردی حەوادیس شکاومە
ئەم وەزع و حاڵە، شورتە بەتاوانی دابنێ
لازم نییە بەهاتنی کەس شایەتی بدا
بەڵگەش لەمانە زیاتر و چاتر ئەبێ چ بێ
ڕاپۆرتی شورتە کافییە بۆ مەحکەمەی جەزا
حوکمم درا، لە ژووری حەپسخانە تووند کرام
حوکمێکی وا گران لەبەنی ئادەمی خرام
ژوورێکی تەنگ و تیرە و تاریک و نالەبار
تاریکترە لە نیوەشەوی گیاڕەشی بەهار
ژوورێکە سواغ بەبۆیەیی قەترانی ڕەش کراو
کوون بڕ کراو و بێ کوون و بێ پەنجەرە و هەتاو
فەرقی نەبوو بەلامەوە، ڕۆژی لەگەڵ شەودا
ئیللا بەکاتی هاتنی بێداری و خەوا
وەک نان و ئاو، عەزاب و شکەنجەش «علی الدوامعربی»
دووجار بە ڕۆژ و جارێ هەبوو شەو بە ئینتیزام
ویستم کە ئیستنافی بکەم حوکمەکەم، بەڵام
بیرم کە کردەوە خەتەرە، پووچە ئیدیعام
چونکی لەپێش قەزییەی مندا عەدالەتیش
حوکمێکی وا درابوو، کە ناوی لە ڕووی زەمین
بکوژێتەوە وجوودی نەبینرێ بەزەڕەبین
ناوی نەمێنێ دوژمنە بۆ زوڵم و خوێنمژین
بڕیار درا لە خاکی عیراق دەربەدەر کرێ
ببرێتە چۆڵ و هۆڵێ، لەوێ دەسبەسەر کرێ
ئەو حەق پەرستە دەربەدەرە، ئەو عەدالەتە
حوکمی بە جەبری، ئێستە لە خاریج ئیقامەتە
شاهیدی زوور کراوە بە مەئمووری سجنی ئەو
وەردیانەکانی زۆری دزە، جەردەیە بە شەو
کۆتە لەپێ، کەلەبچە لە دەست، مات و قوڕ بەسەر
تێ هەڵدراو و بێ دەرەتان، حەپس و شار بەدەر
ویجدان و ڕاستیش بەدڵی داغدارەوە
زوو دەرپەڕین و کەوتنە وادی فیرارەوە
زانیم کە ئیش وەهایە بەبێ بۆڵە، بێ خوتە
تەسلیمی دەستی دەرد و بەڵا بووم بەبێ وتە
بێ ئیستیناف و ناردنی دەعواکە بۆ تەمیز
کێشام عەزابی لەش بەسزا یەک بەیەک بەڕیز
تا هات ئەچوو بەناخی زەمینا تەفەکورات
تا هات ئەچوو بەچاڵی نەمانا تەخەیولات
عەقڵم خەریکە ماهییەتی خۆی نیهان ئەکا
حیسم خەریکە، ڕوو لە نشێوی نەمان ئەکا
بەم حاڵەوە لە کەشمەکەشا مامەوە بەساڵ
تا ما لەگەڵ هەناسەکەما نووزەیە بەحاڵ
ئەمزانی تیری تیژی نزای وەک منی کوڵۆڵ
ئەیدا لە ناوەڕاستی هەدەف زوو بەگورج و گۆڵ
ڕووم کردە ئاسمان بەدڵێکی حەزینەوە
پاڕامەوە بەئێشی دڵی پڕ برینەوە
دڵ پڕ لە خوێن و ناڵە لەسەر دەم، زەبوون و زار
لالامەوە لە بارەگەهی بەرزی کردگار
پاڕامەوە وتم: بەسە ئەی خالقی بەشەر
ئیتر بەسە ژیانی وەها پڕ لە دەردی سەر
پاش ئەم دوعایە، کەوتمە حاڵاتی ئیحتیزار
ڕۆحم فڕی گەیشتە فەزای ئافەریدەکار
ناوم کوژایەوە لە جیهانی دەنائەتا
ڕۆحێکی سابتم، لە فەزای بێ نیهایەتا
دوورم لە شۆڕش و شەڕی دونیای پڕ بەشەر
بێ دەخل و بێ عەلاقە، لەگەڵ خاکی پڕ لە شەڕ
ڕۆحێکم ئێستە خاوەنی حیس و تەفەکورات
دیارە شعوورمە بووەتە هۆی موخاتەبات
ڕۆحێکی سابتم، لە فەزایەکی بێ کەنار
هۆشیار و هۆشمەند و بەبێ لەیل و بێ نەهار
بێدەنگییە شیعاری هەموو ڕۆحی باشعوور
لەم کارەساتی کەونە، لە نێزیک بێ یا لە دوور
ئەم ناڵەیی حەزینە، کە ئێستا ئەگاتە تۆ
داخی جیهانە وا منی هێنایە گفتوگۆ
لەم کەونەدا یەکێ نییە بۆ نیشتیمانی خۆی
ڕاستێکی بێ درۆ بێ لەگەڵ هاوزوبانی خۆی
حیرسێکی مەنفەعەت لە جیهانا کە جارییە
بۆ داڕزینی جیسمی بەشەر دەردی کارییە
لێدان و هەتکی عەرز و شەرەف، کوشتن و بڕین
پاداشێ دانراوە، بەتەرفیع و ئافەرین
زیڕەی ژنانی سک پڕی پێ کۆتە، لێدراو
وەختی فەلاقە ناو دڵی بەردی ئەکرد بەئاو
ئەرکان و کاربەدەستی حکوومەت، هەموو چەتەن
مەشغولی گرتنی کەلەپووری وڵاتەکەن
زاهیر وەزیرە، ڕێگرە ئەمما لە ژێرەوە
هاوبەش لەگەڵ دز و چەتە، هاوڕێ لەگەڵ قەتار
هەر هەوڵ ئەدا ڕەسیدی حیسابی لە مەسرەفا
ئەوەل پلەی کە زوو بگەیەنێ بە سەد هەزار
ئەمجا لەبەر ئەوەی یەکێ دەم نەکاتەوە
ئەسراری ئەم موئامەرەیە، دەنگ نەداتەوە
قانوون دروست کرا، کە شیووعی لە عالەما
ناویشی نابێ، تێپەڕێ بەسەر دەما
ئەنساری ئاشتی ئەوی داوای سەلام ئەکا
کوشتن حەڵاڵ و زیندەگی بۆ خۆی حەرام ئەکا
شورتە بڵێ شیووعییە، کوشتن جەزایەتی
یا حەپسییە هەتاوەکو ڕۆژی نیهایەتی
لەم زوڵم و زۆر و جەورە، ئەوی دەم بکاتەوە
ئاگر ئەنێ بەخەرمەنی پووشی حەیاتەوە
وای بۆ ئەوانە دەرکی شتی نالەبار ئەکەن
یا حەز لە ئاشتی و لە ڕوفاهی هەژار ئەکەن
یا حەپسە پێ کۆتەدراو و زەبوون و زار
یا نەفییە بۆ وڵاتێ کە دوور بن لە خوێندەوار
زانا و خەریجی جامیعە، دڵ لەت لەت و حەزین
زۆریان بەداخەوە، لە حەپسخانەدا ڕزین
خۆ باسی حیلفی نەگبەتی بەغدا بکا یەکێ
پشکۆیی سووری ئاگرە ئەینێتە سەر زوبان
هەر دەسبەجێ کراوە بە ئەنساری ئاشتی
حوکمی دراوە، جادە ئەماڵێ بە پێی پەتی
وای بۆ ئەوەی موخالیفی ئەم ئیتیحادەیە
یا دوژمنی ئیدارەی ئەو بەدنیهادەیە
تاکو شەهادە بەرز بێ بە تینە شکەنجەکەی
دەرهاتنە لە بن، هەموو نینۆکی پەنجەکەی
ئەخرایە کیسی ڕەمل و گلۆریان ئەکردەوە
ڕۆژی دە جار، ئەهاتەوە هۆش و ئەمردەوە
بەم کارەساتە هەر دڵی خاوێنە پیس ئەبێ
هەر نەوشکۆفەیی گوڵی ئامالە سیس ئەبێ
مەئمووری گەورە، ئیشی بەشەو هەر سەفاهەتە
ڕۆژیش خەریکی خواردنەوەی خوێناوی میللەتە
مەسروور ئەبێ بەکوشتنی جینسی بەنی بەشەر
بۆ خۆی مەنافیعی ببێ، با بۆ جیهان زەرەر
ماڵی هەتیو و بێوەژن و بێکەس و هەژار
هەروەک گەزۆ حەڵاڵە، لە لای پیاوی زۆردار
خوێنی برا ڕژاندنی سەهلە لە لای برا
بەو شەرتە تیا ببێ بەشی باخەڵ بەئاشکرا
مێزەر بەسەر، وەزیفەیی باشی درایە دەس
جاسووسی پیاوی گەورە بێ، دەخلی نەبێ لە کەس
چونکێ نییە بڵێ کە لە ئیشی ئەوان ئەچێ
بۆ وەعز و بۆ موبارەکی، بۆ دیوەخان ئەچێ
چۆن لای دڕندەکانی کەژوکێوی ڕووی جیهان
کوشتنی زەعیف حەڵاڵە، بەقانوونی کێوییان
لای کۆمەڵی حکوومەتە خوێنخوارەکەی عیراق
خوێن ڕشتن و مژینی، حەڵاڵە بە ئیتیفاق
تۆ بیگرە لە شێخ و لە ئاغا، لە جوان و پیر
سۆفی و مەلا لە مەدرەسە، فەڕڕاش هەتا وەزیر
ئیشیان بەجارێ کردەوەیی نالەبارییە
هاوڕێ بخاتە چاڵەوە، لای بەختیارییە
لافاوی خوێن و ئاگرە، بەربۆتە سەر زەمین
ناکوژێتەوە مەگەر بەخوداوەندی عالەمین
مومکین نییە کە بێتەوە سەر ڕێ بەشەر مەگەر
سەرلەنوێ داڕژێتەوە بنچینەیی بەشەر
***
بەم ترسەوە کە وەختێ خەبەر بوومەوە لە خەو
نزیک بوو ڕۆژ ببێتەوە، زۆری نەمابوو شەو
چاوم گڵۆفت و کەوتمە بیر و خەیاڵەوە
هەرچیم کە دیبوو هاتەوە بیرم بە پاڵەوە
ڕوانیم کە ئاسمان بەری وا ڕوون ئەبێتەوە
ڕەنگی ڕەشی، لەدامەنی گەردوون ئەچێتەوە
ڕووم کردە بارەگاهی خوداوەندی «ذو الجلالعربی»
پاڕامەوە وتم: بەسە ئەی زاتی لایەزال
مردین هەموو لە ژووری حەپسخانەدا ڕزین
بۆ ئەم فەساد و زوڵمە، هەتا کەی نییە زەوال
***
دیسان لە غەیبەوە یەکێ لێم هاتە زوبان
فەرمووی ئەوی کە دیت لەخەوا، ڕاستە بێ گومان
چونکی خەوێکی خێرە لە بۆ خاکی نیشتیمان
تەفسیری ئەم خەوەت، ئەمەیە بۆت ئەکەم بەیان
شەو چەند درێژ بێ، ئاخری هەر ڕۆژ ئەبێتەوە
کاسە کە پڕ بێ زۆر، ئەلەقێ و قڵپ ئەبێتەوە
قەولی خودایە: «إن مع العسر يسراعربی»
دوای زوڵم و زۆر و زەحمەتە، ڕەحمەت ئەدا خودا
هێشتا خەوت ئەدی، خەوەکەی تۆ کە هاتە دی
گوێ بگرە تۆپ کە جەرگی ڕەحابی چلۆن دڕی