مەریوان
مەریوان پارچەیەکی بچووکە لە غەربی ئێرانمکان و شەرقی عێراقمکان لە سنووری هەردوولا واقع بووە. مەریوان، لە شەرقەوە کەلی ئارێز کە ٣ فرسەخی شاری سنەیە لە غەربەوە کەلی تاریدەر لە جنووبەوە چەمی ڕەزاوی هەورامان لە شمالەوە دووپلوسکان پشت دێی سەیوان دەورە دراوە. مەریوان بەش کراوە بە دوو بەشەوە بەشێکی داخڵی ئەرازی عەراقە و بەشێکی داخلی ئێرانە بەشەکەی ئێران بە دەس چوار هۆزەوە بووە دوو هۆزیان سادات و دوو هۆزیان بەگزادە بوون. ١- کابلی کە کابل کوڕی شێخ عەبدولکەریم کوڕەزای شێخ عیسای نوربەخشی بەرزەنجەیە ئەم کابلی مەریوانە باپیرە گەورەی قانعتخلص موئەلف ئەم کتێبەیە و ئەم کابلییانە لە غەربی مەریوانا دانیشتوون. دێهاتی ئەم هۆزی کابلە عبارەت بووە لە دێی باشماخیمکان حدوود هەتا دێی دەرگاشێخان کە بەینی هەورامان و مەریوانە ٢- هۆزە ساداتەکەی تر کۆنەپۆشین ئەم کۆنەپۆشییانەی ئێران لە شەرقی مەریوان دانیشتوون. دێهاتی کۆنەپۆشیمکان عیبارەت بووە لە پشت ڕێی کەلی گاڕان و دۆڵی تەنوورە تا دێتەوە قەڵای مەریوان بە دەستیانەوە بووە. ئەم دوو هۆزە بەگزادەیە یەک خانەبەگی کە لە جنووبی مەریوانە وە دانیشتوون، دێهاتی ئەم هۆزە عیبارەت بووە لە دێی شێخە کوێرە هەتا پردی گاڕان و بەرەو ڕۆژئاوا، هەتا دێی دەرزیان. دوو میران بەگی کە لە شماڵی مەریوانا دانیشتوون عیبارەتە لە دێی دەرەواران هەتا حدوودی عێراق. بەڵام لەم دەورەی دواییدا سێ برا لە ناو دەربەند کرماشانەوە هاتوون بۆ کەتیرە کەندن لە مەریوان ئەم سێ برایە ناویان کەلب عەلیشخص، سیرعەلیشخص، حسێن قولیشخص و شێعە مەزهەب بوون سیرعەلی بە نەخۆشی ژانەزک لە دێی مەیدانەکە ئێستە پێی ئەڵێن میرئاوامکان مرد و حسێن قولی گەڕایەوە بۆ ناو دەربەند کرماشان. کەلب عەلی بوو بە ڕەنجبەر کوێخا شەریف ناو لە دێی کونە سووچەڕێ مەریوان کە ئێستە پێ ئەڵێن ساوجی، دڵ چوو لە زەریف کچ کوێخا شەریف ئەم دڵ لێ چوونە بوو بە هۆی مانەوەی کەلب عەلی لە کونەسووچەڕ ناچار بوو دەستی لە مەزهەبی شێعە هەڵگرت و سونیگەریشی نەکرد کوێخا شەریف کچەکەی پێ نەدا هەتا نەجەف قولی خانی بەجارێ بە ئەمری پادشای ئێران بە دە فەوج سەربازەوە نێررا بۆ حدوود، بۆ ئاسایشی دانیشتووانی مەریوان چونکوو چاوکراوە نەبوون وە سەربازیان نەدیبوو. سەربازەکان کە بە فارسی وشەیان ئەوت و جلی سەربازیان لەبەر و کڵاوی ڕەسمییان لەسەر بوو مەریوانی زۆر لێیان ئەترسان و پێیان ئەوتن پاپاخ بەسەر وەک قاز ئەقاڕێنن، دانیشتوانی مەریوان لە ترسی سەرباز مەریوانیان چۆل کرد هەموو بە ماڵەوە ڕایان کرد بۆ شاخەکانی هەورامان کەلب عەلی کە لەوە پێش لە کرماشانمکان سەربازی دیبوو وە زمانی فارسی ئەزانی دەستی کرد بە هاتووچۆی ناو لەشکەرەوە ئەڕۆیشت لە هەوارەکان مریشک و ماست و هێلکەی ئەهێنا لە ناو لەشکەردا بە قازانج ئەیفرۆشت تا ڕۆژێ کەوتە پێش چاو نەجەف قولی خان، فەرماندار نەجەف قولی خان کاغەزێکی دڵخۆشی نووسی بۆ هەموو دانیشتوانی مەریوان کە بێنەوە سەر دێهاتی خۆیان کاغەزەکەی دا بە کەلب عەلی کە بیبات بۆ دانیشتوانی مەریوان لە شاخەکان هەوراماندا. کەلب عەلی کاغەزی فەرمانداری برد گەڕا بە ناو هەموو شاخەکانا دانیشتوان مەریوان لە وەراما نووسیان بۆ نەجەف قولی خان ئێمە بە جۆرێک دێینەوە سەرباز هاتوچۆی ناومان نەکات و هەر ئیشێ بوو کەلب عەلی بێت پێمان بڵێت نەجەف قولی خان ئەم پەیمانەی لێ قەبووڵ کردن ئەهالی هاتنەوە جێگە و شوێنی خۆیان دانیشتن دەستیان کرد بە کاسبی ئەم جا هەر ئیشێ ببوایە کەلب عەلی ئەچوو جێ بەجێی ئەکرد یا ئەهالی هەر کارێکی ببوایە کەلب عەلی ئەچوو لە حکوومەتدا جێ بە جێی ئەکرد. بە هۆی ئەم هاتوچۆیەوە کەلب عەلی کرا بە گزیری هەموو مەریوان کە ئەوسا بە گزیر ئەوترا سوباش. بە هۆی ئەم سوباشیەو کوێخا شەریفی کۆنە سووچەر کچەکەی پێ دا لەم کچە دوو کوڕی بوو یەکی بە ناو براکەی خۆیەوە ناونا حسێن قولیشخص ئەو کوڕەکەی تری ناونا ئەسکەندەرشخص ئەم ئەسکەندەرە لە دوایدا لە ناو برا و برازاکانیا مەشهوور بوو بە «ئاخ پڵاو»، چونکوو لە کاتی نەخۆشین و مردنیا هەر وتوویە ئاخ پڵاو، پڵاویشی نەبووە بخوات هەتا مردووە.
لە ئاخ پڵاو دوو کوڕ بەجێ ماوە یەک فەتحعەلی بەگشخص، دوو حەیدەر بەگشخص لەم دوو پیاوە ئێستە نزیکەی هەشتا ماڵ بەگزادە لە مەریواندایە کە هەر بەرەبەرە زۆر بوون و دێهاتەکانیان لە دەس چوار هۆزە مەریوانیە کۆنەکان دەرهێناوە. ئێستە ئەو چوار هۆزە ئەسڵییە هەندێکیان لە جێی خۆیانا بەبێ مڵک ماوون و هەندێکیان دەربەدەرن.