فەقێ و تەپکەچی
از کتاب:
دیوانی حەقیقی
اثر:
حقیقی (1902-1996)
14 دقیقه
1289 مشاهده
سوپاس هەر بۆ خوای توانا و زانا
ئەو خوایەی ئەرز و ئاسمانی دانا
لە ڕۆژی خیلقەت تا ڕۆژی مەحشەر
تا ئەو دەمەی سەر لە خاک دێتە دەر
هەموو پەڕی گوڵ هەموو گەڵای دار
هەر گەڵا و گوڵێ ببنە سەدهەزار
هەموو زمان بن هەموو زەمانێ
تا ئاخر زەمان نەوەستن ئانێ
هەموو سەناخوان هەموو بوێژ بن
هەموو خەریکی تەحیات و نوێژ بن
لە حاندی حەمدی سیفاتی باری
شایانی قەدری پەروەردگاریی
دەنگی هەرزنە و زەمین و ئاسمان
قەترە و دەریایە و ئاسمان و ڕیسمان
بێ وێنە و هاوتا واحیدە و ئەحەد
هەر بووە و دەبێ ئەزەلە و ئەبەد
تاک و تەنیایە کەسی هەموو کەس
سووڕەی ئیخلاسی نموونەیە و بەس
لە هەوا، لە کێو لە دەشت و دەریا
ئەو پێ ڕادەگا ئەو ڕۆژی دەدا
ساڵێ چوار فەسڵان دێنێ و دەگۆڕێ
هەزاران نیعمەت دێنێتە گۆڕێ
جارێ پایزێ دەکاتە زستان
زستان دەکاتە باغ و گوڵستان
دەخەو دەمێنن چلەی ناهەموار
لە خەو هەڵدەستێ ساڵی دووبەهار
بچۆ تەماشای باغات و دەشتێ
هەتا ببینی وێنەی بەهەشتێ
خونچەی پەل و چێو بزەی لەسەر لێو
کەوای سەوز پۆش تەل و کەل و کێو
بەرەوپیرت دێن نیسان و ئەیار
ناخۆشی دەڕۆن دەگەڵ بەفری پار
جارێک بە ئەمری حەیی زولمینەن
مانگی ئەسفەندێ دەبێتە بەهمەن
هەرەس بە باڕن دەبێتە سەنگەر
دوو چلە هێرش دەبەن بۆ ئەو سەر
ساڵێکی ئەوتۆ گەییە ئەو دەمە
بوو بە زەمهەریر مانگی ڕەشەمە
بەردەلعەجووزی هێنا بۆ نەبەرد
کەژ و کێو و هەرد گشتی بوونە بەرد
فەڕشی زوموڕڕود ڕەنگی لە دەس دا
سەرما و شەختە و بەند هاڵاوی هەس دا
بولبول دەناڵی بە سەد کوڵ وجۆش
بۆ بووکی پەردەی گوڵی کەفەن پۆش
ساڵێکی ئاوا پیاوێکی فەقیر
دنیا دیدە و پیر بە تەجرەبە و ژیر
بۆ نان و ئاوێ لەو خاک و ئاوە
ماسی دەگرت و تەپکەی دەناوە
داوێک لەنێو ئاو داوێک لە دەشتێ
تاوێک لە نێو چەم تاوێک لە دەشتێ
دەعبای دەگرتن جارێ بیست و سی
جوڕڕە و قاژوو سی بە جەللە ماسی
ڕۆژێ دەستێکی دەبردە شاری
دەستی بە حەستەم دەگەییە زاری
دەیدا بە رزق و بە نان و پێخۆر
شوکرانە بژێر بەکەم و بەزۆر
تەپکەی نابۆوە ڕۆژێ لەو دەورە
دیتی فەقێیەک خەریکی دەورە
لە دەنگە دەنگی هەی ئالێ بابا
فەرسەخ تا فەرسەخ نەما بوو دەعبا
بە هۆی هات و چۆی نەمامی لاوێن
ببون بە داوەڵ سۆرانی و داوێن
چۆ پێش و پێیگوت: مەلا بە دینت
چوونە کێوی قاف مەلان بە دینت
پۆلی باڵندان تۆیان دی شێوان
تاری دەستی تۆن لە دەشت و کێوان
ئەی خۆ بە زۆرزان منت لە لابا
دەبا عەداڵەت لە لای مەلا با
فەقێ نی مەلای، مەلا نی قازی
تۆ بی لەجێی من بەو ئیشە ڕازی؟
ساحەب خێزانم منداڵم برسین
بترسی باشە لە ڕۆژی پرسین
ساتێ لانەچی و نەفەرمووی سکووت،
پێم پەیدا نابێ قووتی لایەمووت
وڵامی داوە: یا ئەخخولمۆمن
تەقیلەچڵکن برای دینیی من
پەستەک نەباتی پێڵاو ڕەشۆکی
تۆش بێ خەتا نی گەلێک مەکۆکی
پاساری شاخیی لە تۆ بە داخن
لە کۆخەکۆخت پەڕیوەی شاخن
زەمینی ئەڵڵا وەسیع و پانە
تەپکەت ڕاگوێزە و مەگرە بەهانە
دەنا تۆ لەولا ئەمن لەولایە
بۆ تۆ مەسڵەحەت بۆ من ئەولایە
من خۆ ساز دەکەم بۆ ئیمتیحانێ
دەبێ حیفز کەم مانای قورعانێ
دەبێ عیلمەکان هەموو لەبەر کەم
لە ئەمری شەڕعی خەڵک خەبەر کەم
ئاگادار بکەم لە دین نائاگا
ڕێ لێشێواوان بێنمە سەر ڕێگا
لێیان حاڵی بێ ئێرس و بەشەماڵ
بزانن کامەن حەرام و حەڵاڵ
شەوی نەورۆزێ ئاخر ساڵمە
شەرع نەزانم شەیتان زاڵمە
لێم تێکەڵ دەکا حەڵاڵ و حەرام
ڕێم لێ ون دەکا دەگا بە مەرام
زانین بەرهەمی گەرما و سەرمایە
بێ زەحمەت نابێ مایە و سەرمایە
ببو بە وێردم لە دەشت و گەشتێ
ڕاتبەی فەقێیان بچنە بەهەشتێ
مۆڵەت دەخوازی شەڕعەن جایزە
نە جایزێکی بە بێ جایزە
یەقین بیستووتە و دڵت نائێشێ
نەقڵی قشقەڕە و پشتی گامێشێ
هەرچی پێوەبێ دەبێ بەشم دەی
عەزم جەزم کە خێرابە زوو دەی
پاساری، قاژوو، یا کۆتر یا کەو
بەشێک و دوو بەش من لێی دەخەم دەو
کەمی بەشی من زۆری بەشی تۆ
لە نۆ باڵندان سێی من شەشی تۆ
هەی ئاڵێ بابە هەی ئاڵێ بابە
ڕێگایە مەگرە تەپکەت وەلا بە
کوتی مامۆستای لە سەر ئیجازە
با بۆت وەگێڕم نەقڵێکی تازە
ئەوساڵ فەقێیەک ئیجازەی وەرگرت
چۆ کوێرەدێیەک لەوێ ڕایان گرت
خەڵکی ئاوایی دایانێ بۆ دۆ
شەش بزن و ماڵێش دەپووت گەنم و جۆ
ماڵی مەلا هات دوو سیپاڵی بوو
بەڕە کۆنێکی سەر هەرزاڵی بوو
مەلایەتیی وا بەنەمر نەژی
بەخوا من ئێژم قەرانێک ئەژی
بەتەکبیری من یەک ودوو مەکە
بەئالێ بابا خۆ ماندوو مەکە
زەوێک بسێنە ببە جووت بەندە
عەبدی خودا بە نە عەبدی بەندە
نانی پەیداکە بەهۆی کشت و کاڵ
پاتاڵ ڕابگرە با نەڵێن پاتاڵ
لە دێش وەڕەز بووی ماڵت بچتە شار
ببە بە تاجر وەخڕکە دینار
حەجی پێ بکە زەکاتی لێدە
لەڕێی خودادا هەر ئەو هومێدە
وەباڵی خەڵکی مەهێنە ئەستۆ
نەکی پێت بڵێن ئەمان لەدەست تۆ
منیش خەتامە تۆ ناکەم لۆمە
زۆر موستەحەققم گوناهی خۆمە
بێ تۆڵە نابن فێڵی من وتۆ
گەنم لە گەنم دەڕوێ جۆ لەجۆ
داوم نابۆوە حاسڵ بە تۆوە
وا خۆم پێوەبووم بەداوی تۆوە
کاتی گوفتوگۆی عەمامە و ڕیشوو
ئێستا ئاڵەکۆک نەیکردبوو شوو
لەو کێشە دابوون دایدا کڕێوە
بوو بە تەپوتۆز لەم دەشت و کێوە
سەرما و سایەقە کەی کەم ئێستەی کەم
تەزیی، دەژان چوو قاچ و قول و دەم
دۆستت نەبینێ بۆران وباڕن
زریان و باڕن بەردی دەهاڕن
مەرگی بەچاو دی کاتێ بەر مەلا
بە ناحیلاجی هەرای کرد مەلا!
ئەوا من دەمرم لێرەم بنێژە
هەر کەس لێی پرسی کێیە پێی بێژە:
خێوی ئەم گۆڕە پیاوێ فەقیرە
شەهیدی ڕێگای نان و پەنیرە
تەڵقینم دەکەی بەکوردی بیکە
لێت حاڵی نابم زمانی دیکە
ئەمیان کەسیرەی دەس بەفر و با بوو
ئەویان خەریکی ئاڵی بابا بوو
قاچ و قول و دەم هی ئەم تەزی بوو
غوولی تەبیعەت بۆ ئەو بەزیبوو
تێیفکری نەخێر چارەی تەسلیمە
مەلا گوێ نادا بە نیمە نیمە
ئەوجار بانگی کرد بە تەقیە و پارێز
عەرزێکم هەیە مامۆستای بەڕێز
دەڵێی چی؟ دەڵێم حوکمی خودایە
ئەگەر قەزا هات حیلاجی نایە
ئێستا کە ناڕۆی ئیللان و بیللا
بەش بە و کلا بە ئەلحوکمو لیللا
سوڵحی لەگەڵ کرد مەلا سەرئەنجام
گوتی «الصلح سيد الاحكامعربی»
با مۆڵەتی دەم خێرم دەگاتێ
بەزەیی پێ هات بزەی دەهاتێ
مەلا کلا بوو بۆ دیوی نەدیو
کابرا داخزا بۆ لای خڕ و شیو
مەلا وێوە چوو مەلان پێوە بوون
دە پازدە بیستێک بەیەک کفلەکوون
دانە ئاشکرا دانەر نەدیوە
دەعبا چوزانێ تەپکە فریوە
لە تەپکەی دارین پۆلێک داوەرین
دەتکوت داوەریو لەبۆ داوەرین
حەشری نیشان دا ئەو داوەرینە
تێفکرە مەحشەر چەندە بەرینە
بوو بە جیکەجیک بە فیکە و نیشتن
بەهەڵفڕهەڵفڕ خۆ هەڵاویشتن
لە قاژ و قیژان لە پەلە قاژان
دەنووک داچەقان دڵان دەهاژان
بە جیکە و فیکە وگمە و گاڵە گاڵ
دەپاڕانەوە بە زمانی حاڵ
یەکیان دەیگوت من جووتەی شێلاقەم
بەهارێ دایکەی چەند سوورە ساقەم
دەزرینگێتەوە گوێچکەی خەیاڵم
بەجووکەی جووچکەی بێ پەڕوباڵم
لێم خڕ دەبنەوە بێچوولەی خڕ خڕ
بۆیان دێنمەوە جیکڵدانی پڕ
یەکیان دەهاژا لە بەر چڵی دڵ
یەکیان دەسووتا دڵی وەکو کڵ
یەک خەونی دیبوو لێی ڕووخا لانە
یەک دەیگوت ئەوڕۆ ئاخر زەمانە
دوویان زاوا و بووک دوویان جیران بوون
دوانی جوانی دی بەدەستگیران بوون
دەستە و داوێن بوون بەچنگ و دەنووک
جووتەی دەسگیران، جیران، زاوا و بووک
باقی لە حەسرەت گەشتی بەهاریی
فرمێسکی خوێنیان لە چاو دەباری
بە داوی ئەجەل پێیان لە بەس چوو
هیوا و ئاواتیان هەموو لە دەس چوو
پیر و پیاوچاکان گوێیان لێ ببوو
دەنگێکی غەیبی ئاوای فەرمووبوو
بیهێنە بەرچاو جەنابی مەلا
ڕەحمەت بنێرە بۆ ئەبولعەلا
با حەڵاڵیش بێ گۆشتی باڵندە
چاو چەندە گەندە ئەو فێڵ و فەندە
ویژدان بڕوانە ئەو فریودانە
خۆ دان نەچوو بۆ نێو جیکڵدانە
ئەو موستەحەققەی مشت و ددانێ
بۆ مشتە دانێ ئەو دەردەی دانێ
تۆڵەی باوکی چەند بەچکەی بەنیادەم
گەرچی خواردی ئەو ئەمما نەیخوارد ئەم
زۆر دڵتەزێن بوو تەپکە نانەوە
بێچوو دەرهێنان لە هێلانەوە
لە دایک وباوک هەڵیان داواردن
حەوت و هەشت و نۆ لێیان دەخواردن
سەریان هەڵدەبڕی دایان دەماڵی
جەرگ دەبرژا بەگرفەی باڵی
بۆ کەس نەی دەکرد سەرکۆنەی ئەولاد؟
بۆکەس نەی دەکوت ئەی داد و بێداد
ئاخر ئەو دەعبا جوان و نەخشینە
گیانی شیرینە، کەیفی لە ژینە
ئەو لاق باریکەی دەنووک چکۆڵە
دایک و بابی هەن پێی دەڵێن ڕۆڵە
خەزاڵە سووتا بە ئاوری جگەر
شکاتی بردە خزمەت پێغمبەر
کۆتایی دێنم بەو کێشە کێشە
با نەبێتە هۆی دەرد و سەرئێشە
تەواو بوو چەقێ ڕازی بوو فەقێ
کابرا نەقەنەق بۆ دانێ حەقێ
فەقێ لێی ئەستاند لە سێ بەش بەشێک
کابرا لێی ماسی زگ بە قەد خەشێک
لە بەر خۆیەوە بۆڵەبۆڵی بوو
بۆ وەسەر کردن هەوڵی خۆڵی بوو
وڕینەی دەکرد وەک نۆبەتێ دار
ناڵە و زاڵەی بوو دەیکوت ئەی هاوار
من چی و فەقێ چی لەو کێو و و تەپکە
کەنگێ ڕەفیق بوون عەمامە وشەپکە
ڕۆیی و گەڕاوە، فەقێ ڕاوەستا
گوتی دەڵێی چی؟ گوتی: مامۆستا
توخوا قەدیمی بۆ فەرموویانە
نیزیکی زانا خێری نەزانە
ئەوڕۆ تۆ لە من بەهرەت پێگەیی
غەیری زاتی خوا کێ تێمان گەیی
لێت خاڵی کردم هەمبانەبۆرین
پێچەوانەیە مەسەلەی گۆرین
ئێژن دەستەوا کارێکی خاسە
خۆتان ئەفەرموون دنیا تەقاسە
ژینی ئەم دنیا گاڵتەیە و گەمە
بۆ لە خۆت ناکەی ڕەددی مەزلەمە
لەو قیل و قالەت فێرم کە حەرفێ
با منیش پێم بگا لە تۆوە سەرفێ
گوتی خوێندووتە؟ گوتی ناوەڵڵا
پێم بێژە بەڵکوو فێر بم ئیشەڵڵا
گوتی فێر نابی بەم دەمودەستە
بەرۆکم بەردە هیچ ڕامەوەستە
بابێکی شەرعە فێر نابی بابە
باسی موخەننەس دەکا ئەو بابە
چی چی مامۆستا؟ دادەی بیڵێوە
دێوە؟ درنجە؟ چییە ئەو نێوە؟
خۆ زۆریش چوومە حوجرەی فەقێیان
ئەمما لەفزی وام نەبیستووە لێیان
گوتی موخەننەس نەنێرنەمێیە
فێر بی و لە جێی خۆی بیڵێی بەجێیە
بۆ خۆی بە خۆی گوت ئەی خاکت بە سەر
بۆ سەودای کردت ئەویش سەر بە سەر
بە ناسەرسەنگی فێر بوو ئەو ناوە
ئەمما ئەو ناوە خێری بۆ داوە
مابوو دژ و مات بۆ کەسری داهات
نەخشەی دەکێشا بۆ جەبری مافات
مەلی بژاردن یەک و دوان و سیان
دیتی تێیان دا دەعبایەکی جوان
زیت و زرینگێ دەنووک بچووکێ
بەربووک نەدیوێ ڕازاوە بووکێ
پاوانە داوین تەوقی لە مل دا
چاوی نەرشتووی تانەی لە کل دا
خەرمانی سووری شەنەی نەدیوە
نینۆکی ئاڵی خەنەی نەدیوە
هەر پەڕ لە ڕەنگێ بۆ ڕیزەکاری
هەر تارووپۆیەک نەخشێکی باری
ئاڵ و چێرەیی سەوز و زەرد و سوور
هەر یەک بە لەونێ دەدرەوشا لە دوور
ژاڵە و گوڵاڵەی باغ و حەساران
ڕەنگینکەوانەی دوای ڕێژنەی باران
جەرسە و حەریر و داماسی حەوڕەنگ
نەخش و نیگاری ئەرژەنگ و ئەوڕەنگ
سەد نەخشی دیکەش بێنی لەمانە
باڵێکی دیقەی چاوی هەمانە
بەو جلک و بەرگە و بەو چاوەچاوە
شای نەوعی خۆیە و تەختی نەماوە
ما مات و عاجز لەو نەخشە مانی
ڕامانی پێ ما کاتێ ڕووانی
نەخشی بێ گیانی مانی چ دێنێ
نەققاشی ئەسڵی ڕووحی بەردێنێ
نەدی و بدی نی، بیزانی ڕەنگە
وەستای نەدیوە ئەو نەخش و ڕەنگە
ساتێ لەمەوبەر حاڵی سەخت بوو
کاتێ ئەمەی دی کەیفی تەخت بوو
ڕۆیی بۆ دەریای ئەندێشە و خەیاڵ
عەین وەک مناڵ بەربۆ گڕ و گاڵ
گوتی واباشە بیبەم بۆ دیاری
بۆ کوڕە چکۆڵەی پێڕەوکەی شاری
زۆری خۆش دەوێ و ئاواتی ناوە
خێزانم جارێک مەمکی پێ داوە
سەوقاتی چاکە مەلێکی جوانە
خەڵاتم دەکا باوکی تاقانە
پێشنیان کوتیان تۆ مەیڵێ هەورە!
خۆڵیش وەسەرکەی لە کۆمای گەورە
ڕۆیی ڕێ و ڕاست بۆ خزمەتی میر
بێ ڕێ پێگران بێ گرفت و گیر
لە بۆی گێڕاوە نەقڵ و بەسەرهات
مەلی جوانیشی دا بە دەس ئاوات
دەستووری فەرموو میری خاوەن بیر
سەد دینار بدەن بە خاوەن نەچیر
پارەی پێ گەیی مێری بێ تاوان
گزیری میری شێت بوو لە تاوان
وەک گولی بەخیل ئەو کابرای تایین
هیچی لا نەما نە دین نە ئایین
چوو پێی گوت میرم تەپکەچی زۆرە
زۆرت بۆ دێنن دەعبای ئەو جۆرە
ئەو بێنەوبەرە بۆت دەبێتە شوێن
لاڵ بم نەشی دەی دەس دەکەن بە جوێن
بۆ میری وەک تۆ مییلەت کچە و کوڕ
سەر سوڕ دەمێنێ یەک قڕ بێ یەک پڕ
ئەوان خوازەخواز تۆ بێنەبێنە
تێی دا نامێنێ شاییەک خەزێنە
پێش گیریم نەکەی لێی دەستێنمەوە
«غبن فاحشعربی»ە «بدعتعربی»ە ئەوە
گوتی چۆن؟ گوتی بە فێڵی ئەوتۆ
ئیرادی نەبێ بۆ گەورەیی تۆ
دەڵێم ئەو مەلە نێرە یا مێیە
کامی گوت دەڵێم جووتەی لە کوێیە
لێک هەڵبڕاون بڕۆ بۆی بێنە
بە ڕەنگ و نەخشە عەین لەو وێنە
ئەو پووڵەش دانێ هەتا دەیهێنی
بە هیچ کەس مەڵێ ڕازی نهێنی
بۆی پەیدا نابێ لێی دەستێنمەوە
چەپە شێعرانی لە بۆ دێنمەوە
حاکم کەوتە بیر فەرموودەی فەقێ
تێ گەیی گزیر لە قوڕ ئەچەقێ
زۆری پێ خۆش بوو وەبیری بێنێ
پەندێکی بەسەر گزیری بێنێ
گزیر دەنگی دا کاکی تەپکەچی!؟
ڕاوەستە، گوتی قوربان دەڵێی چی؟
دەڵێم ئەی برای دیاری پەڕەندە
لە ئەتڵەس جوانتر دەڵێی پەڕەندە
نێرە یا مێیە ئەو دەعبا جوانە
مەبەستم هەیە بێژە کامیانە
وڵامی داوە نەنێرنەمێیە
بابێکی شەرعە، وتەی فەقێیە
ئەو فێری کردم هەر لە بیرم هەس
بە نەنێرنەمێ ئێژن موخەننەس
وەهای جواب داوە گورج و توند و تۆڵ
گزیر مەحتەل ما وەک گای سەر سەهۆڵ
میر ئاگای لێ بوو قاقا پێکەنی
لە ماڵی دنیا کابرای کرد خەنی
کەلیمێک زانین ئاوا بە کەڵکە
نیزیکی زانا قازانجی خەڵکە
بڕۆ بخوێنە ڕۆڵەی شیرینم
سوکنایی دڵم سەرمایەی ژینم
خودا فەرموویە ها لە قورئانا
ئایا وەک یەکن نەران و زانا؟
بۆ زانین فەڕزە وەک مامر چینە
ئەمری پێغمبەر بۆ چوونی چینە
مەودای خوێندنێ کێ خاوەن مێشکە
تا گۆڕیچەیە لە بانی بێشکە
تۆ پێت وا نەبێ خوێندن بازییە
خوێندن کارخانەی ئادەمسازییە
خوێندن سەرمایەی ژین و حەیاتە
خوێندن پێکهێنی هیوا و ئاواتە
خوێندن ئاوێنەی بێ وێنەی هاتە
خوێندن ئاوێتەی نوقڵ و نەباتە
لە دەشت و دەریا عەسای مووسایە
وەبیرت دێنێ «هی عصاعربی» یە
لە ویشکی و ئاوان مەل و ماهی یە
وەدەستی بێنە و بێژە «ماهی»
نە کێو نە چێوە بڵیند و بەرزە
سەری لە ئاسمان بنی لە ئەرزە
زەوی ئاوا کرد بە بێ هەرا و بانگ
دای لە شەقەی باڵ چوو بۆ کورەی مانگ
وێستاون لەوێش بە سەف موشتەری
دەڵێن چاوەڕێن زوهرە و موشتەری
هیوا پێک هێنە مایەی بژیوە
وەک ڕۆژی ڕوونە و لە چاو نەدیوە
نێوی زانینە و بە بۆنەی وینە
لە بەحرێ بینە و لە جەو سەفینە
بەڕێی زانین دا ڕۆیین بۆ سەما
بێگانەی زانا بە ڕەقس و سەما
بێ زانین و زۆر ناچیتە ئاسمان
لە «الرحمانا الا بسلطانعربی»
ملکی زانستێ بێ حەدد و مەرزە
ئینسانی زانا ماقووڵ و بەرزە
تۆماری وەسفی دوور و درێژە
حەفتا مەن کاغەز قسەی لە مێژە
خەرمانی سووریان ڕاداوە ئیدی
بۆ تۆ «حەقیقیتخلص» نەماوە چیدی