ئەوسافی بڵیندی و ئەخلاق و تەبیاتی باشی
لە خولاسەی تاریخی ئەم قەهرەمانی ئیسلامە، باش تێگەیشتین، کە لەو ڕۆژەوەی کە بووە وەزیری خەلیفە عازد، تا وەفاتی، چەند سەعی کرد بۆ غەزا و چەند خزمەتی گەورەی بۆ عالەمی شەرق کرد، چۆن غەلەبەی بە سەر فەرەنگ و ئومەرای ئیسلامدا کرد و چۆن توانی دوو مەملەکەتی وەکوو سووریە و میسر کە بە سەبەبی ئیختیلافاتی مەزهەبی و تەمەعی شەخسییەوە زۆر لە یەک جوێ بوون، لە ژێر حوکمی خۆیدا دامەزرێنێ و لە کوردستانەوە تا توونس و یەمەن و عەدەن، زۆر قەومی جوێ‌جوێی لە ژێر نفووزی خۆیدا کۆ کاتەوە و برایەتییان لە بەینا بێنێتە وجوود.
لە بەینی ئەم قەومانەدا کەس نەبوو کە بە دڵ، سوڵتانی خۆش نەوێ و ئیتاعەتی نەکا و لە وەقتی تەنگانەدا ڕۆحی خۆی بۆ فیدا نەکا و ئەمەش دەلیلی موحیبەتی و حورمەتی عوموومیی بوو و بۆیە خۆشیان ئەویست چونکە موعین و نەسیریان بوو، بۆ دوژمنیان قەههار بوو، بۆ نەفسی خۆی و بۆ ماڵی دنیا هەوڵی نەئەدا، هەموو سەعی و تەقەلای، بۆ مەسڵەحەتی ئیسلام بوو.
سوڵتان سەلاحەددین تەنیا بە عەقڵی خۆی، ئیشی نەئەکرد و دایمە لە ڕا و فکری ڕوئەسا و عاقڵان ئیستیفادەی ئەکرد. ئەم حاڵەش بە گوێرەی حوکمی دینی ئیسلام و سوننەتی پێغەمبەر بوو. قەت حەزی لە ئیستیبداد و موستەبید نەئەکرد. زۆر جار لە سەر فیکر و قەراری هەیئەتی ئیستیشارە ڕای خۆی تەرک ئەکرد (وەکوو لە بەرامبەری سوور و عەککادا دیمان).
لە سەنعەتی جەلبی قلووبدا زۆر شارەزا بوو. هەموو کەس خۆشی ئەویست، لە بەر ئەمە، وەفاتی بووە سەبەبی شیوەن بۆ هەموو خزم و ئومەرا و ئەتباع و ڕەعیەتی. هەموو کەسێک زاتی موبارەکی سوڵتانی، بە باوکێکی دڵسۆز و بەڕەحم، بە پادشایەکی عادڵ، بە حوکمدارێکی توند و کوشندە بۆ دوژمن، بە تەڕەفداری ڕاست و بە دوژمن زاڵم و پەنای پیاوچاک، بە غازییەکی مەتین و خادیمێکی دین و تەوحیدی ئیسلام ئەزانی. لە خزمەتکردنی بۆ ئیسلام نە نەخۆشی و نە ماڵ و منداڵی، مانعی نەئەبوو.
لە وەقتێکدا کە مەلیک زاهیری کوڕی مەئموور کرد، ئەم نەسیحەتە باشەی دایە: تەوسیەی تەقوات ئەکەم، کە مەبدەئی هەموو خێرێکە، ئەوی خوا ئەمری پێ کردووە، منیش ئەمرت پێ ئەکەم، چونکە سەبەبی ڕزگاریتە، خۆت بپارێزە لە خوێن‌ڕشتن، چونکە خوێن نانوێ، دڵی ڕەعیەت ڕاگرە و تەماشای ئەحواڵی بکە، چونکە تۆ ئەمینی من و ئەمینی خوای بە سەریانەوە. دڵی ئومەرا و ئەرکانی حکوومەت ڕاگرە، چونکە موەففەقیەتی من لە سایەی مودارای خەڵکەوەیە. حەسوودی بە کەس مەبە، چونکە ئەجەل مۆڵەتی کەس نادا، لە موعامەلە لەگەڵ خەڵکا زۆر دیققەت بکە، چونکە ئەگەر ئەوانت لێ ڕەزا نەبێ، خوا عەفووت ناکا، بەڵام ئەوەی لە بەینی تۆ و خواتا واقیع بێ، بە تۆبەکردنێ لێت ئەبوورێ، چونکە گەورە و لێبوورە.
سوڵتان سەلاحەددین بەرامبەر بە ڕەعیەتی، قەت کیبر و داعیەی سوڵتانی نەبوو، هەموو کەس بەبێ زەحمەت ئەیتوانی بچێتە لای، نە قاپیەوان نە وەزیر مەنعی نەئەکرد. ساحێب شکات بەبێ ترس و خۆف، ئەچووە لای و شکاتی ئەکرد. لە هەموو لایەکەوە شکاتکەر ئەهاتە لای و قەت سەغڵەت نەئەبوو. خەڵک بۆیە ئەچوونە لای، چونکە شارەزای ڕەحمی و حەقسەندنی بوون. لای سوڵتان، گەورە و بچووک لە مەقامی حەقدا یەک بوو. دڵێکی نازکی هەبوو و زۆر موتەئەسیر ئەبوو کە دەنگی فەقیر و هەژاری ئەبیست، مەرحەمەتی ئەهاتە جۆش و چاوی پڕ ئەبوو لە فرمێسک و خەڵات و پارەی ئەدانێ. ئینسانیەت و خێری زۆری، لە لا خۆش بوو. قەت نەیئەهێشت لە خادم و کۆیلە بدرێ، وەلحاڵ لەو زەمانەدا حاڵی ئەم نەوعانە زۆر خراپ بوو. کە چاوی بە هەتیوێ بکەوتایە، مەرحەمەتی ئەهاتە جۆش و ئەگەر کەسی نەبوایە، جێگەی بۆ ئەدۆزییەوە و ئەگەر کەسێکی ببوایە، پارە و مانگانەی ئەدایە تا تەربیەی بکەن.
ڕەحمەتی خوای لێ بێت، لە جلوبەرگا، لە خسووس خواردن و مەسکەندا، نموونەیەکی قەناعەت و فەزیلەت بوو. دەفعەیەک خانوویەکی باشی بۆ خۆی دروست کرد، کە تەواو بوو، هاتە سەیری و قەدەرێ تەماشای کرد و گوتی: لەم خانووەدا تا نیهایەت نامێنین و ئەم خانووە لایەقی کەسێک نییە کە ئەجەلی لە شوێنی بگەڕێ و ئێمە لە دنیادا وەزیفەمان تەنیا خزمەتی خوایە.
ماڵ و موڵکی زۆر، قەت مەغرووری نەئەکرد و ئەیگوت: ماڵ و خۆڵ لام یەکە. لە بەر ئەوە، هەر کەس داوای لێ بکردایە، بە مەئیووسی نەیئەگێڕایەوە و دائیمە لە تەڵەب زیاتری ئەدا. لە بەر زۆریی کەرەم و دەسبڵاوی، مەعییەتی زۆر جار مەوجوودی پارەی خەزێنەیان لێ ئەشاردەوە، تا بە سەبەبی کەرەمی زۆری، بۆ وەقتی تەنگانە بێ پارە نەمێنێتەوە. میسالێکی زۆر گەورە [بۆ] کەرەم و دەسبڵاویی، ئەمە بوو کە لە وەقتی وەفاتیدا نە پارە و نە موڵک و نە خانووی لە پاش بەجێ ما.
ئەمیر محەمەد عەلی لە «رحلة الشامیة»دا ئەڵێ: مەرحووم لە غایەت بەدەر کەریم و سەخی بوو و ئەڵێن لە دوای وەفاتی، تەنیا چل و حەوت درهەمی لە پاش بەجێ ما کە میراتی سواڵکەرێکیش مومکینە لەمە گەلێ زۆرتر بێ.
لە ساڵی ١٣١٦ هـ (١٨٩٨ م) کە ئیمپراتۆری ئاڵمانیا شامی زیارەت کرد، نوتقێکی دا و گوتی: زۆرم پێ خۆشە کە لە شارێکدام کە لە وەقتی خۆیدا زاتێکی وای تیا ژیاوە کە هەرە گەورەی پیاوی عەسری خۆی بوو و لە شەجاعەت و ئازاییدا بێ‌ئەمسال بوو، شۆرەت و شەهامەتی بە دنیادا بڵاو بووبووەوە و ئەو زاتەش قەهرەمان سەلاحەددین ئەیووبییە. لە دوای ئەمە بۆ تەعزیم و تەزکار، ئیکلیلێکی لە سەر مەرقەدی موبارەکی دانا.
موحەڕیری «حیاة صلاح الدین الایوبی» ئەڵێ لە شەڕێکی ئەهلی سەلیبدا بەبێ ئەمەی کە لە تیرەبارانی لەشکری سەلیب پەروا بکا، هەڵیکوتایە پێشەوە و بانگی کردن: لە جێگەی خۆتان بوێستن، دڵی ئەم شێرە لە دڵی شێری ئێوە بەقووەتترە.
لە وەقتێکدا کە هیلاکیی بە دەوامی غەزا، بێ‌تاقەتی کردبوو و لە بەر شیددەتی نەخۆشی، لە سەر وڵاخەکەی زۆر ناڕاحەت بووبوو، پێیان گوت دابەزە و تۆزێ بحەسێرەوە، بەڵام لێی قەبووڵ نەکردن و گوتی: من کە لەو وڵاغە دابەزیم، ئەوسایە بە نەخۆشییەکەم ئەزانم.
خولاسە ئەم سوڵتانە بێ‌ئەمسالە بە سایەی ئەخلاق و ئەوسافی بڵندیەوە ببوو بە نموونەی شەرەفی ئیسلام و تیمسالی گەورەیەتیی شەرق. مەجلیس پڕ بوو لە عولەما و عوقەلا، بەر قاپی پڕ بوو لە فەقیر و هەژار و موحتاجین و لەگەڵ ئەم هەموو گەورەییەشدا بە دەرەجەیەکی وا موتەوازیع بوو کە گوتوویانە: تەوازوع و تەقوای بەڕاستی موحەییرول‌عوقول بوو.
زۆر جار لە شەڕدا بۆ غەلەبە سەندن و ڕزگاریی مەملەکەت، خۆی تووشی تەهلوکە ئەکرد. وەلحاڵ لە ناو ئەمسالیدا نادر هەیە کە ئەوەندە جەلادەت و فیداکاری نواندبێ. بێجگە لەمەش بۆ ڕێکخستنی ئیش و کاری مەملەکەت، زۆر خەریک بوو و لە سایەی ئەمەوەیە کە مەملەکەتی ئەیووبی لە زەمانیدا و لە هەموو شتێکدا تەرەقیی کرد.
بە سەر ڕەعیەتەوە وەکوو باوکێکی دڵسۆز وا بوو، دائیمە بۆ خێر و سەعادەتیان نەسیحەتی ئەکردن.
لەم خسووساتەوە شاهیدی هەرە بەقووەت دوژمنەکانیەتی، واقیعەن ئیستانلی ئەڵێ: عالەم لە ئەوساف و ئەخلاقی ئەم سوڵتانە، ئەوەندە تێنەگەیشتبوو، وەلحاڵ هیچ شوبهە نییە کە نەفسێکی شەریف و بڵیند و قەهرەمانێکی ئازا بوو، زۆر حەساس و بەڕەحم بوو، دڵێکی ساف و پاکی بۆ حەیاتی زاهیدانەی بوو، بۆ دینی زۆر بەغیرەت بوو، بەم ئەوسافەیەوە بەڕاستی لایق بوو کە ببێتە نموونەیەکی قەهرەمانی و مەردایەتیی بۆ ئیسلام.
کتێبی تاریخی موئەریخینیش ئەڵێ: لە خسووسی سەلاحەددینەوە ئەوەی کە مەسیحییەکانی تووشی دەهشەت و حیرەت کردبوو، مورووەت و عولووی جەنابی، سەخا و کەرەمی، ڕەحم و حیلمی، لێبوردن و عەفووکردنی و باخسووس ڕیعایەتی عەهد و پەیمانی بوو، بەڕاستی زۆر مەوجیبی حیرەتە کە ئەم هەموو ئەوسافە بڵیندە، کە دڵی ئەورووپاییەکانی پڕ لە تەقدیر و تەبجیل کردبوو، هەموو ئەمانە وەسفی زاتێکی وایە کە غەلەبەی بە سەریانا کردووە و لە ئاسیای دەرپەڕاندوون.
حورمەتی مەعییەتی خۆی ئەگرت و لەگەڵیان زۆر باش بوو و ئەگەر قەباحەتێک لە یەکێکیان بقەومایە، قەت نەیئەدایە ڕووی. قسەی کەم ئەکرد و مەعییەتیشی بەم تەرحە فێر کردبوو. مەجلیسی زۆر پاک بوو، کەس نەیئەوێرا لە عەلەیهی دراوسێ وەیا کەسێک غەیبەتی لە لا بکا. ماڵ و منداڵی خۆی خۆش ئەویست. زۆر جار لەگەڵ منداڵەکانیا یاری ئەکرد. زۆر دیندار بوو و منداڵەکانیشی بەو تەرحە پێگەیاندبوو. عەداڵەتی زۆر لە لا خۆشەویست بوو، هەر کەس خیلافی حەرەکەتی بکردایە، بە شیددەت جەزای ئەکرد. حەفتەی دوو دەفعە بە نەفسی خۆی، بۆ بیستنی شکاتی مەزلوومین دائەنیشت. دەرگای بۆ گەورە و بچووک و بۆ فەقیر و دەوڵەمەند کرابووەوە. ئەم عادەتەی لە وەقتی سەفەریشدا نەئەگۆڕی.
ئیستیفان سەن ئەڵێ: «سەلاحەددین لە ئیجرائاتیدا موەففەق، لە ئیشیدا شارەزا، لە تەقدیر و لێکدانەوەی قووەتی دوژمندا وریا بوو. کە قەراری بۆ کردنی ئیشێک بدایە، لە کردنیدا هیچ تەڕەدودی نەئەکرد. لە ئیشدا قەت هیلاکی و بێزاری نەئەزانی، بەرامبەر زەحمەت و هیلاکی زۆر سەبوور بوو. ئەمنیەتێکی خاریقەلعادەی بە نەفسی خۆی بوو. ئەو هەموو ئەوساف و مەزایا بڵندەی تیا زاهیر بوو. نەزەری لە ئیشدا زۆر سادق و حوکمیشی دەرحەقی زۆر عادڵ بوو.»
سوڵتان سەلاحەددین لە جڵدی دووەمی تەرجەمەی «مصور تاریخ اسلام»دا لە تەڕەف سەیید ئەمیر عەلییەوە بەم تەرحە وەسف کراوە: «صلاح الدین جهانک بویوک و اک قهرمان حکمدار درندن بری ایدی».
ئەحمەد زەکی پاشا لە موجەلەدی «ڕەمسیس»دا بە موناسەبەتی کاسەکەی سەلاحەددین ئەڵێ: «قەومی قیبتی ئەم پادشا گەورەیەیان زۆر خۆش ئەویست، چونکە حیمایە و ڕیعایەتی کردن، لە دەوری سەڵتەنەتیدا سەعادەت و ڕەفاهیان چاو پێکەوت، دەلیلی هەرە گەورەی ئەم موحیبەتەش ئەمەیە کە ڕەسمی سوڵتان سەلاحەددینیان لە تەنیشت کاسەی موقەدەسەوە داناوە».
لە وەسیەتنامەکەیدا فەرموویەتی: «بۆ ئەمەی کە ڕۆژی حەشر شاهیدی غەزام بێ، شیرەکەشم لەگەڵ بنێژن». (هامەر، جڵدی ٤، ل ٢٠٧ و ٢٠٩).