لە مەنتیقەی Cدا
ئەم مەنتیقەیە بە تەواوی، وڵاتی شیمالی جەزیرەی دەوری خولەفای عەباسییە و کوردی ئەم وڵاتە چوار سنفە:
- سنفی ئەووەڵ: دوو بەشە، یەکێکی موحەققەق قسمەن لە زەمانی سوڵتان سەلیمی ئەووەڵدا لە دێرسیمەوە هاتۆتە ئێرە و لەگەڵ قەبائیلی عەرەب و ئەرمەنی و کوردی ئەوێ تێکەڵاو بووە و هەموویان تەمسیل کردوون. زستان لە دەشتانی جنووبی قەرەجەتاغدا، نیسان و مایس لە دەشتی ئەلجەزیرەدا و هاوینان لە دەوری دیاربەکرن.
بەشی دووەم، غەربی فورات کەوتووە و زۆری وەکوو دێرسیملی ڕافزین و لە دێرسیمەوە و لە وەقتی موعەییەندا مەئمووری مەزهەبییان بۆ دێ و ئیجرای ئایین ئەکەن و تەرزی تەلەبوسیان وەکوو خەڵکی ئەناتۆڵە.
- سنفی دووەم: ڕەنگە ئەسڵەن ئارامی بن و لەگەڵ ئەقوامی موختەلیفەی ئەو ناوەدا (کورد، ئێرانی، تورک، تاتار) ئیختلاتیان کردبێ. بەعزێ لە عەشائیری ئەم سنفە ئیسلام و بەعزێکیشی گاور (یەعقووبی)یە و بەعزێکیشی عەقائیدی عەجائیب و تێکەڵی هەیە. بە ئیعتیبارێکی عموومییەوە ئیشکەر، سەنعەتکار و ماهیرن، بەنایی ئەزانن، شەراب ئەکەن، شەڕانی و ڕقهەڵگرن. موبەشرینی نەسارا لەگەڵیان خەریکن. بەعزێکی گاوری قەبووڵ کردووە بەڵام عەدەدیان کەمە.
- سنفی سێیەم: بەشی زۆری یەزیدییە. قسمی یەزیدی سنجاری بە تەواوی کوردێکی خالسن، لە خسووس تەشکیلاتی تەبیعییەوە یەزیدیی سنجار تەبەقی وەکوو کوردی دەرسیمە، پرچیان ئەهێڵنەوە و ئەیهۆننەوە. پۆشتنیان وەکوو دراوسێیەکانیانە. بە گوێرەی قسەی خۆیان لە زەمانی تەیمووری لەنگدا هیجرەتیان کردۆتە ئێرە و لەو ئیعتیقادەدان کە مەزهەبی یەزیدی لە پێش ئەو تاریخەشدا هەر بووە.
- سنفی چوارەم: بەشی هەرە بێقیمەتی کوردە و ڕەنگە لەگەڵ ئەقوامی گەڕۆکی تردا زۆر تێکەڵ بووبێ. موحتەمەلە کە لە شیمالی گۆمی وانەوە بۆ ئێرە هاتبن.
ئەم مەنتیقەی Cیە، لە غەرب و جنووبی دیجلە، جنووبی خەتی دیاربەکر- مەلاتیە، تا بیرەجک دەوری فورات و لە شیمالی خەتی مووسڵ – بیرەجکدایە.
ناوی عەشیرەت | عەدەدی ماڵی | شکڵی ئیجتماعی | مەوقع و ئەحواڵی |
میللی | ٣٠ |
ئەمە وەکوو پشتماڵەی جاف وەیا عاملەی والیی پشتکۆهـ پیاوی خسووسی ڕەئیسی میللین. ئەو فرقانەی کە تابعی میللی بوون ئەمانەیە: وانان: ٢٥٠ ماڵە و گەڕۆکە. سیدان: ٤٥٠ ماڵە و گەڕۆکە. کیران: ٥٥٠ ماڵە و گەڕۆکە. دودویکانلی: ؟ ، گەڕۆکە. خلەجان: ٧٠٠ ماڵە و گەڕۆکە. کەلیش: عەشیرەتێکی گەڕۆکە. مەندان: عەشیرەتێکی گەڕۆکە. کومەرەش: ٣٥٠ ماڵە و گەڕۆکە. شەرکیان: ٨٠ ماڵە و گەڕۆکە. عەلکەوات: گەڕۆکە. داشی: گەڕۆکە. مەشکەنلی: گەڕۆکە. کالندلان: گەڕۆکە. حەسنەکان: ٢٦٠ ماڵە و گەڕۆکە. خلەجاری: ٧٠٠ ماڵە و گەڕۆکە. عەلیا: گەڕۆکە. ئیسیادات: ٨٥ ماڵە و گەڕۆکە. تەرکان: ٧٠٠ ماڵە و گەڕۆکە. چوان: ٢١٠ ماڵە و گەڕۆکە. سارتان: ٨٠ ماڵە و گەڕۆکە. لە نزیکی ڕەئسولعەین. ئوسباخان: ٧٠ ماڵە و گەڕۆکە. ماتەمیە: ٨٠٠ ماڵە و گەڕۆکە. چەمی کان: ٢٥٠ ماڵە و گەڕۆکە. بارکەوان: ١٥٠ ماڵە و گەڕۆکە. چیاڕەش: ؟ گەڕۆکە. زبروفکان: ٢٠٠٠ ماڵە و نیوە گەڕۆکە. لە قەرەجەتاغدایە. تاغاشی: عەشیرەتێکی نیوە گەڕۆکی گەورەیە و لە شەرقی سیوەرکدایە. بۆجاق: ؟ گەڕۆکە. هۆشیان: ؟ گەڕۆکە. بەسکی: ٨٠٠ ماڵە و ساکینە. ڕیوایەتێکی غەریب دەرحەق ئەم فرقەیە هەیە کە ئەسڵی یا ئینگلیز وەیا فرانسز بووە و ناوی قەدیمیان «سالارگان» بووە. جاجی مانلی: ٥٠٠ ماڵێکە و گەڕۆکە. کاسیایی: ٥٠٠ ماڵێکە و گەڕۆکە. چقالی: ١٠٠٠ ماڵێکە و گەڕۆکە. مەردیس: ١٠٠٠ ماڵێکە و ڕەنگە گەڕۆک بێ. عەترکش: ؟ گەڕۆکە. جان بەگ: ؟ ساکینە. بەگلیان: ٥٠٠ ماڵێکە و ساکینە. دەرجان: ٨٠٠ ماڵێکە و گەڕۆکە. کائو: ٥٠٠٠ ماڵێکە و نیوە گەڕۆکە. مولیکان: ٥٠٠ ماڵێکە، ؟ قەرەکیچ: ١٧٠٠ ماڵێکە. نیوە گەڕۆکە و لە نزیک سیوەرەکە. وەحشی و کێوییە و خراپەکارە. زۆریان زازایی قسە ئەکەن. لە بەینی دیاربەکر و تۆرعابدینیشدا کوردێکی زۆر هەیە کە بە زاهیری لە قەرەکیچن. ڕیوایەت ئەکرێ کە ئەم عەشیرەتە ئەسڵەن تورکمان بووە و لە تەڕەف سوڵتان سەلیمەوە لە قەرەچەتاغدا ئیسکان کراون. ئەم نەقڵەش بە سەبەبی تەهجیری عەشائیری زیرکی، تیریکان و بەعزێ عەشائیری تری کورد بۆ غەربی ئەناتۆلی بووە. ئەم عەشیرەتە تورکمانە هێنرایە جێگەی ئەوان. لە دواییدا ئەم قەرەکیچە لەگەڵ کوردی ئەو ناوەدا ئیختلاتی کرد و زۆری پێ نەچوو تورکییان لە فکر چووەوە و بوونە عەشیرەتێکی کورد. |
|
زازا | ؟ | عەشیرەت نییە و لە قەزای سیوەرکدا لادێیین. | |
چاپکسان | ؟ | لە سیوەرکدایە. | |
باران | ؟ | لە سیوەرکدایە. | |
حەساران | ؟ | لە سیوەرکدایە. | |
ئەبو تاهیر | ؟ | ئەم عەشیرەتە ڕەنگە ئەسڵەن عەرەب بێ، بەڵام ئێستاکە بە کرمانجی قسە ئەکەن. لە قەزای سیوەرکدایە. | |
گیوران | ؟ | سیوەرک. | |
ئەمرزان | ؟ | سیوەرک. | |
چیچیە (کیکی وەیا کیکیە) | ١٢٠٠ | عەشیرەتێکی نیوە گەڕۆکی زۆری کوردە. ئێستا لە دەوری قەرەچەتاغدایە. زستان ئەچێتە دێهاتانی کە لە دەوری چەمی جاگجاگدایە. بە ڕیوایەتی خۆیان ئەمیرێکی عەباسییان بووە و لە دوای ئینقڕازی خیلافەت، نەتەوەی ئەو ئەمیرەیان بە ڕەئیسی خۆیان قەبووڵ کردووە. بە نەجابەت و ئەسالەت مەشهوورن. بە زراعەت مەشغووڵن. | |
داخۆری | ؟ | عەشیرەتێکی پچووکە. لە شەرناخەوە هاتووە. لە جنووبی تۆرعابدیندان. | |
میرسنان | ؟ | ||
سوورکێشلی | ٩٠٠ | ساکینە | لە شەرقی دیاربەکرە. بە کرمانجی شەرقی قسە ئەکەن. ڕەنگە قۆڵێکی سوورچی بن. |
تۆرعابدین | ؟ | ساکینە |
لە تۆرعابدیندا بەعزێ عەشائیری موسوڵمان و یەزیدی و گاور هەیە لە خوارەوە تەفسیل کراوە: میززیداخ: ٣٩٠ ماڵە کورد و موسوڵمانە. ساور: ؟، موسڵمان و نەسرانی تێکەڵە. مەحەلەمی: ٨٠٠ ماڵە. بە ڕیوایەتی خۆیان لە گاورییەوە بوونە موسوڵمان. عیرقێکی کورد و عەرەبە. بەعزێ ماڵی هێشتا لە گاوریدا ماوەتەوە. هاروونە: ٧٥٠ ماڵە کوردە، ٩٠ ماڵێکی یەعقووبییە. دڵ مامیکان: عەشیرەتێکی تۆرعابدینە و بە عەرەبیش قسە ئەکەن. دوومانە: ١٨٠ ماڵە، موسوڵمان و گاوری تێکەڵە. دوورکان: ١٢٠ ماڵە، موسوڵمان و یەزیدی تێکەڵە. مومان: ٦٠٠ ماڵە، موسوڵمانە و بە کرمانجی قسە ئەکەن، ٩٠ ماڵی گاورە. هاوارکا: ١٨٠٠ ماڵە و نیوەی موسوڵمان و نیوەی گاورە. بە کرمانجی قسە ئەکەن. ڕەنگە لەگەڵ هاوەری یەزیددا ڕابیتەیەکیان ببێ. سەلاحان: ؟ گەرگەری: ٥٠٠ ماڵە، لە ڕەشماڵدان و بە زراعەت مەشغووڵن، بە کرمانجی قسە ئەکەن. داسیکان: ٩٠٠ ماڵێکە، موسوڵمان و یەزیدی و گاورن. بە کرمانجی قسە ئەکەن. عەلیان: ١٢٠٠ ماڵە، موسوڵمان و یەزیدی و گاوری تیایە. زمانیان کرمانجییە. |
یەزیدی سنجار |
فرقەکانی ئەمەیە: میرکان: ؟، ساکینە ساموگا: ؟؟ لە نزیک سنجار لە ڕەشماڵدایە. ڕەنگە بە ناوی مەنتیقەکەیانەوە ناو نرابن. بەیت ئەلخولنا: ؟، ساکینە. حەبابە: ؟، ساکینە. کیران: ؟، لە سنجاردا و لە ڕەشماڵدایە. بەلەد: ؟، ساکینە و لە نزیک بەلەد سنجاردان. بیکران: ؟، ساکینە و ڕەنگە قۆڵێکی «بیکران»ی دیاربەکر بێ. مەندیکان: ٣٠٠ ماڵێکە و گەڕۆکە، لە بەینی تەلعەفەر و بەلەددایە و بەعزێکی موسوڵمانە. |
||
عەللوش | ٢٠٠ | بە عەرەبی قسە ئەکەن و ڕەئیسەکەیان کوردە. لە شەرقی حەڕاندان. | |
بەرازیە | ٩٠٠٠ |
قۆڵێکی عەشیرەتی بەریزانلی دەوری سرووچە. کۆمەڵێکی موتتەفیقی ئەم فرقانەیە: کەیتکان: ٧٠٠ ماڵە. شێخان: ٦٠٠ ماڵە. ئەوکیان: ٧٠٠ ماڵە. شەدادان: ٧٠٠ ماڵە. ملی دونبوڵی: ٧٠٠ ماڵە. مەعافان: ٧٠٠ ماڵە. زروان: ٥٠٠ ماڵە. پیجان: ٨٠٠ ماڵە. قەرەکچان: ٥٠٠ ماڵە. دنیان: ١٠٠٠ ماڵە. میر: ١٠٠٠ ماڵە. دیدان: ٣٠٠ ماڵە. بە ڕیوایەتی خۆیان لە ساڵێکی گرانیدا لە تەڕەفی گۆمی ورمێوە هیجرەتیان کردووە. بەعزێکی تەمسیلی کردووە بە عەرەب و عەرەبی قسە ئەکا. بەشێکی گەڕۆک و بەشێکی ساکینە. |