١
رۆژەکە گەرم ئا ١٩٣٢ -ئانە. جەلادەت کۆ ئێدی ژی رە «جەلادەت بەگ» دبێژن، ل بەر ماسەیەکێ رۆنشتیە. پێنووسەکە درێژ، زراڤ و رەش د ناڤ تلیێن وی دە، ئەو ل پێش، ل کامارایێ دنهێرە. سەر ماسێ تژییە؛ ل کۆشەیەکێ چەند کتاب ل سەر هەڤ، ل کێلەکا وان سێ دەفتەر، ددۆ مەزن، یەک بچۆک، ل سەر هەڤ، ل کێلەکا دەفتەران ژی کۆمەکە رۆژنامە پەرەگەندە نە. ل کۆشا کۆ جەلادەت بەگ ل بەرێ رۆنشتیە، خوەلیدانکەک و ل کێلەکێ ژێ سێ کتابێن گەلەکی ستوور، ل سەر هەڤن. ل پێشیا جەلادەت بەگ ژی دەفتەرەکە ڤەکری، درێژ و مەزن هەیە. دەستێ وی و پێنووسا ناڤ تلیان ل سەر رۆپەلا ڤەکرێ یا دەفتەرێ نە. ئەو ب کارێ نڤسینێ مژوولە.
ئەو ل پێش، ل کەسێ کۆ ڤێ فۆتۆگرافا یانزدان ئا رۆمانا «بیرا قەدەرێ» دکشینە، دنهێرە. گەلۆ ئەو دکەنە؟ یان نا، ئەو بیهنتەنگە؟ بیهنفرەهـ؟ کێفخوەش؟ ب کەسەر؟.. ئەڤ یەک ژ فۆتۆگرافێ ناخوین. جەلادەت بەگ ب تەنێ، ب رۆیەکێ ئارام، ب چاڤێن رامانتژی، دنهێرە. کەس نکارە ژ فۆتۆگرافێ دەرخە کا جەلادەت بەگ د چ حالەتێ دەیە، چ دفکرە، چ حس دکە. نا، مەرڤ ژێ فاهم ناکە.
ئەو دنڤیسە، ب تەنێ دنڤیسە.
چاڤێن وی یێن ستوور و رەش کۆ هەر ڤەکری نە، د ڤێ فۆتۆگرافێ دە، هنەکێ گرتی نە. وەلێ دخویە کۆ وی ژ بەر هێزا تیژ و تیرا تاڤێ، چاڤ هنەکێ گرتنە دا کۆ بکاربە ل کامەرایێ بنهێرە. رۆیێ وی یێ گولۆڤەر و فرەهـ ژی هنەکێ ژار و زراڤ دخویە. مینا کۆ ئەو هنەکێ ژار کەتیە. لێ ئەڤ ژارێ لێ هاتیە، بەدەنا وی یا درێژ و گرس خۆرتر و خورتر دخویە. سمبێل هەر مینا خوە نە؛ رەش، کن و زراڤ. سمبێلێ قەرقاش، تەڤی ئەنیا فرەهـ، هنەکێ دبرقە. تاڤ و تیرێژێن تاڤێ ل سەر سمبێل، هنارک و ئەنی دلیزن.
هەرچی بیڤلە، بەرانییە؛ بەدرخانییە.
تشتەکی نۆ ل رۆیێ درێژ و ئارام زێدە بوویە؛ ریهـ... جەلادەت بەگ ریهـ بەردایە. هنەکێ، ب قاسی مستەکێ... نە ل گۆرا ئووسلا ئۆسمانیان، لێ ل گۆرا ئووسلا رۆناکبیر و نڤیسکارێن ئەوروپێ، ب دیقەت، ب دووزان. ل گۆرا ئووسلا ئۆسمانیان کۆ باڤ، مام و پسمامێن وی ژی هەر ل گۆرا وێ ئووسلێ ریهـ بەرددان، ریهـ رۆ ڤەدگرە. رۆ دبە ریهـ. ژ جێنیکەکێ حەتا یێ دن هەموو چەنگە، حەتا هنارکان هەموو رۆ، ریهە. ریهـ مینا پالکەکێ ب رۆ ڤە دزەلقە و وێ ڤەدگرە. رۆ د ناڤ بۆشاهیا ریهـ دە وندا دبە، ریهـ دەردکەڤە پێش. د سارایا ئۆسمانێ، دۆلماباخچە و چراخانێ دە، هەموو کەسێن کۆ کارێن دەولەتێ دگەراندن، پادیشاهـ، وەزیر، ئاقلمەند، پسپۆر، پاشە، زابیت، ریهپالک بوون. سارایا ئۆسمانی، خزمێن جەلادەت بەگ ژی تێ دە، دەریا ریهپالکان بوو.
لێ جەلادەت بەگ ب وی جەلەبێ ریهـ بەرنەدایە. وی ب ئووسلا زانە و تێگهیشتیێن ئالەمان و فرانسزان ریهـ بەردایە؛ ب تەنێ ل دۆرا چەنگێ، کن و ب قاسی کولمەکێ. ل پشتا وێنا یانزدان ئا ڤێ رۆمانێ، ب تیپێن لاتینی و ب ژمارێن عەرەبی جیهـ و تاریخ هاتنە نڤسین. ب تیپێن لاتینی «سهام»، ب ژمارێن عەرەبی ژی هاتیە نڤسین. یانێ تاریخا کشاندنا ڤێ فۆتۆگرافێ ١٩٣٢یە. یانێ ژ سەر ١٨٩٣ -ئان رە کۆ رۆپەلێن پێشین ئێن رۆمانا «بیرا قەدەرێ» پێ دەست پێ کربوو، سیهـ و نەهـ سال بهورینە.
ئومرێ کۆ ل وەلاتەکێ نۆ یێ غەریبیێ، کەتیە سەر ریەکە نۆ و بەر ب سالێن خوە یێن چلان دەرە، وەلێ دخویە، ریهـ دڤێ... لێ هەر چ بە ژی، ژ بەر چ سەبەبێ بە ژی، ریهـ لێ هاتیە؛ رۆ پێ زراڤتر و بێتر لهەڤهاتی دخویێ، رەنگەکێ ئالیم و زانایان پێ دکەڤە. ریهـ ئاوایەکێ ئەورۆپێ ددیێ.
دەفتەر، کتاب، رۆژنامە، کۆڤار، پێنووس و ریهـ... ل شامێ، ناڤەندا مەدەنیەتا عەرەبی، کوردەکێ زانە و ئەورۆپێ...
جەلادەت بەگ و ماسا کۆ ئەو ل بەرێ رۆنشتیە، ل کێلەکا چارداخەک و بیرەکێ نە. ل پاش جەلادەت بەگ، ل ملێ راستێ، دیوارێ گولۆڤەر ئێ بیرێ دخویە. بیر لێبوویی یە، ب دیوێر. ب قاسی مێترۆ و نیڤەکێ، بلند بوویە. ژ بۆ کشاندنا ئاڤێ، دۆلابەک ل دیوێر زێدە بوویە. ستیلەکە نە ئەوچەند مەزن ل سەر دیوێر دخویە. سیا جەلادەت بەگ و ماسێ ل دیوارێ بیرێ خستیە. سیا وێ ل سەر دیوارێ بیرێیە. هەما ل نک بیرێ، چارداخ، ب جاخێن فرەهـ و پارالەل، بلند دبە. چەند مێو چارداخ راپێچانە و د ناڤبەرا چاڤێن جاخان رە هلدکشن ژۆر. بیر و چارداخ ئالیێ پاش ئێ فۆتۆگرافا یانزدان تژی دکن.
ریهـ ل جەلادەت بەگ تێ. بیرا لێکری ل «بیرا قەدەرێ» تێ...
مەرڤ ژ فۆتۆگرافێن «بیرا قەدەرێ» ژی دەردخە کۆ فۆتۆگراف تەخلیت ب تەخلیتن. هنێن وان دپەیڤن، تاسویر دکن و سالخ ددن. هن دقیرن، دقیژن. هن ژی بێدەنگ و ئارامن. فۆتۆگرافێن بێدەنگ و ئارام ب تەنێ هەنە و ل بەندا دیتن و نێرینا نێرەڤانن. دەوسا کۆ ئەو بپەیڤن، هەوجەداریا وان ب گۆتن و نێرینێن کەسێن کۆ ل وان دنهێرن، هەیە.
ئەڤ فۆتۆگراف ژی ئی ڤێ تەخلیدێیە؛ بێدەنگی و ئارامی ژێ هلدبە، زەلالی و رۆناهی تێ دە دخویە.
گەرماهی تێ دە هەیە. ئەڤ فۆتۆگراف ناپەیڤە، ژ بەر کۆ جەلادەت بەگ تێ دە دنڤیسە.
وی دەست ب نڤیسینێ کریە.