١

دنیا خوەشە، وەخت و دەوران خوەشە. ژ سالان ١٩٠٩، ژ مەهان نیسان، ژ رۆژان ژی ١٠ە. بهار ب کراسێ خوە یێ کەسک، ب رۆیێ خوە یێ گەوهەر هاتیە. گالاتا، بەیۆگلو و جادە -ئی کەبیر ب شێنی و ئالێن ئۆسمانێ تژێ بوونە. بەرۆشا سیاسی یا دەولەتا ئۆسمانی دووکەلە، بوویەر ل پەێ هەڤ تێن، گوهەرینێن مەزن هەر ل دارن. ئیرۆ ژی دیسان گوهەرینەکە مەزن هاتیە پێ؛ سلتان رەشاد هاتیە سەر حوکم و ل سەر تەختێ زێرین ئێ پادیشاهیا دەولەتا ئۆسمانی رۆنشتیە. ب ڤێ گوهەرینێ، هەرکەس باوەر دکە کۆ رۆپەلەکە نۆ ڤەدبە. ئو دەولەت و ستەمبۆل ڤێ رۆپەلا نۆ پیرۆز دکن و د کێفا ڤێ رۆپەلا نۆ دە نە.

تەڤی ڤێ رۆپەلا نۆ یا دەولەتا ئۆسمانی، ناڤەکێ نۆ و گرینگ ئێ رۆمانا بیرا قەدەرێ ژی، ئیرۆ، دکەڤە ناڤ رۆپەلێن رۆمانێ؛ رۆشەن، یان ژی ب گۆتنەکە دن رەوشەن... بەلێ، ژ خوارزیێ ئەمین بەگ و پسمامێ جەلادەت، محەمەد سالح رە کەچەک بوویە. محەمەد سالح کۆ تەڤی بەرمالیا خوە ل قەیسەریێ دژی، مزگینیا بووینا کەچکێ، هەما د جیهـ دە، ب تەلگرافێ، ب ستەمبۆلێ گیهاندیە. ئەو د تەلگرافا خوە دە ب کورتی وەها دبێژە؛ «Saadetli Emîn Beyefendi Hazretlerine... Bir kızım oldu. Hepimizin gözü aydın. smini merhum ninemizin hatırasına Ruşen koyduk» ئیرۆ، د ڤێ رۆژا تاریخی دە، جەلادەت، تەڤی برایێ خوە کاموران و چەند هەڤالێن خوە، ل سەر جادە -ئی کەبیر، ل ستودیۆیا «ئاپۆلۆن فۆتۆگرافخانەس» نە. بەری ئیرۆ ب دو هەفتەیان، جەلادەت ل ڤر فۆتۆگراف دایە کشاندن و ئیرۆ ژی، د ناڤ ڤێ هاتن و چووینا بۆش دە، ئەو هاتیە فۆتۆگرافا خوە وەربگرە. ئەو، کامۆ و هەڤالێن وی، ب هەڤ رە، ل فۆتۆگرافێ، کاخزا نەمر، دنهێرن.

فۆتۆگراف رەش و سپییە. جەلادەت کۆ نها شانزدە سالییە، ل کامەرایێ دنهێرە. بەدلەکێ کنجێن رەش لێیە. دگەل کۆ ئەو هێ گەلەکێ خۆرتە، نێرین و راوەستنا وی، ئاور و لخوەکرنا وی یا پەیایێن گهیشتییە. ئەو، ل پیان، مینا ئاکتۆرەکێ کۆ های ژ خوە و ژ کارێ خوە هەیە، هنەکێ خوار سەکنیە. هەموو رۆیێ وی دخویە، لێ نە هەردو گوهـ، ب تەنێ گوهەکی. پۆرێ وی، پر خوەشک، ب پاشی دە شەهـ بوویە. ژ ئالیێن هەردو جێنیکان پۆر کورت ژێبوویە. گوهێ چەپێ کۆ ل سەر کاخزا نەمر دخویە، درێژە، ژ گوهەکێ نۆرمال درێژترە. ئەنی مینا ئاسۆیەکە زەلال یان ژی هەیڤەرۆنەکە سپی، ڤەکرییە. ل سەر ئەنی تو خێزێن قەرمچی یان ژی سیێن ئومر و ژیانێ نینن، ژیانێ هێ ئەنی ب شۆپێن خوە یێن کوور نەنەقشاندیە. ئەنی مینا کاخزکە سپی کۆ هێ تشتەکی لێ نەبوویە، دخویە. ئەنی ژی مینا بەدەن، رۆ، مل و سینگ فرەهە. ناڤچاڤ ژی هەر وەهایە، ئەو مینا گراڤەکێ کۆ د ناڤبەرا دو لەهیان دەیە، دخویە. بروویێن وی مینا لەهیان ئەوچەند درێژ، رەش و گورن. بروو و د ناڤبەرا وان دە ناڤچاڤ فرەهیا ئەنی تەمام دکن. هەرچەند فرەهیەک د ناڤبەرا پۆر و بروویان دە هەیە، ئەوچەند ژی ناڤبەریەکە ژ نۆرمالێ زێدەتر د ناڤبەرا بروو و چاڤان دە ژی هەیە. پشتی ئەنی تشتێ هەری بالکێش ئێ ل سەر رۆ چاڤن. چاڤ رەشن؛ مینا دو کاهنیێن کوور، مینا دو ستێرکێن چرووسی دخوین. چاڤ ل پێشیێ، ل کامەرایێ دنهێرن. جیددی و گران، کوور و مانەدار. گەرماهی و بالکێشی، تەسیر و نەرمی ژ چاڤان دخوین. مەرڤ خوە راناگرە و ل چاڤان دنهێرە. پۆز ژی، مینا چاڤان، بالکێشە. هەروەکی هەموو پۆزێن بەدرخانیان، پۆزێ جەلادەت ژی گر و درێژە. لێ درێژاهیەکە لهەڤهاتی و خوەش. ب گۆتنا داپیرا وی رۆشەن خانمێ، پۆزێ جەلادەت مینا پۆزێ بەرانانە. تەڤی کۆ فۆتۆگراف نە ئەوچەند مەزنە، دیسان ژی دفنێن پۆز ژی باش دخوین. دفن ژی فرەهن. هنارک و گوم ژی ل گۆرا رۆیێ گولۆڤەرن؛ فرەهـ.

دەڤ کۆ ل گۆرا ئەنی، چاڤ، گوهـ و پۆز، پر بچۆکترە، گرتییە. لێڤ ب ئاوایەکێ رەحەت و سەربەست ل سەر هەڤن. کۆرتاهیەکە بچۆک د ناڤبەرا لێڤان و چەنێ دە هەیە. ژ ڤێ کۆرتیێ ژی هین بچۆک، کۆرتیەکە دن ژی د چەنەگەهێ دە دخویە. گولۆڤەریا رۆ ب چەنەگەهێ تەمام دبە.

بەلێ، رۆ ئەسمەر، گولۆڤەر و درێژە. ل سەر رۆ هێ نە سمبێل نە ژی ریهـ هەیە. رۆ، رۆیێ خۆرتەکێ نۆهاتی، ژیانەکە تەزە، روهەکێ گەشە. ئەوچەند پاقژ و رند، ماسووم و هێڤیدار، ئەوچەند ژ شۆپێن دەرد و کەسەران ب دوور. لێ ئەگەر مەرڤ پر باش ل فۆتۆگرافێ بنهێرە، هەیە کۆ مەرڤ د کووراهیا چاڤان دە هن نیشاندەکێن کەسەرێ ببینە.

رۆ ناکەنە، ئاورەکێ جیددی ل سەرێیە. جیددیەتا ل سەر رۆ ژ خۆرتیا رۆ پر زێدەیە.

هەرچی ستوویە، قوت و قالنگە. ژخوە گۆملەگ حەتا بەر دەڤێ قرکێ هاتیە. ستوو زێدە نە خویایە. گۆملەگ سپییە و ل گۆرا مۆدا سالێن ١٩٠٠ -ئانە. کراواتەکە رەش پێ ڤەیە. گۆملەگ و کراوات ئاهەنگا کنجان تەمام دکن. کنجێن رەش، ئێلەگێ رەش، گۆملەگێ سپی و کراواتێ رەش. رەش و سپی، فۆتۆگراف ٩٤ ئەڤیندارێ ئەڤینێ، شاگرتێ ئۆڤدوس؛ جەلادەت پر ب زانین، ل هەڤ هاتنە ئانین. یاخەیێن گۆملەگ و چاکێت ژی ل هەڤن، هەردو ژی درێژن. پێشیا چاکێت ڤەکریە و ژی ئێلەگ خویایە. ئێلەگ پەرچەیێ «کۆستیمێ» یە و ئەو ب شەش کومچکان حەتا ژۆر گرتییە. چاکێتێ کروازۆر، گۆملەگێ ستوودرێژ، ئێلەگێ پرکومچک، کراوات... ئەڤ هەموو نیشانێ داخوازا مەزنبووین، زلامبووینێ نە.

تشتێ هەری بالکێش ئێ فۆتۆگرافێ، تەڤی راوەستنا جەلادەت، دەستێن وی نە. وی پێشیا چاکێت ڤەکریە، ژ هەردو ئالیان هنەکێ بەر ب پاش بریە و دەستێن خوە ژ سەر رە خستنە بێریکێن پانتۆلۆنێ خوە. ب ڤان دەستێن د بێریکان دە، تابلۆ تەمام دبە؛ خۆرتەکێ ژ خوە باوەر، ئەمین، رازی، سەربەرز، تێگهیشتی، ژیر، بکێر، خورت، لێ د ئەینێ وەختێ دە ساف، ب هەیەجان، زراڤبهیستیار.

ئەو د فۆتۆگرافێ دە سەربەست سەکنیە. سەری و ستوو هنەکێ خوار، پێشیا چاکێت ڤەکری، دەست د بێریکێن پانتۆلۆن دە. لێ ئەڤ سەربەستیا راوەستنێ نە ل گۆرا جیددیەتا رۆیە. راوەستن و ئاور د ناڤ بەربەریەکێ دە نە. هەیە کۆ ژ بەر ڤێ بە، مینا کۆ ل پەی فۆتۆگرافێ کەسەکی دن ژی هەیە کۆ مەرڤ نکارە بناسە. مینا کۆ جەلادەت، نە ب تەنێ یەکە، ئەو پرن، نە ب تەنێ شەخسیەتەکێیە، ئەو پرشەخسیەتە.

ئەڤ فۆتۆگرافا کۆ ئیرۆ، د ناڤ ڤان بوویەرێن تاریخی دە، ئومرەکێ خۆرت و دلەکێ جوان نیشان ددە، مەرڤ دکارە ببێژە، دەستپێکا تاریخا ژیانا گهیشتی یا جەلادەت ژی نیشان ددە. ما ژخوە فۆتۆگراف ژی نە تاریخە، نە کورتەدەمەکە تاریخێیە؟ ما جەلادەت، ژ بۆ ئیسپاتکرن و نیشاندانا دەستپێکا ژیانەکە گهیشتی، ئەڤ فۆتۆگراف نەدایە کشاندن؟ نە ژ بۆ ڤێ یەکێیە کۆ وی بالا خوە دایێ کۆ د ڤێ کورتەدەما تاریخێ دە هەر تشتێ وی لهەڤهاتی بە؟

جەلادەت، کامۆ، هەڤالێن وان ل فۆتۆگرافێ دنهێرن. سولتان رەشاد هاتیە سەر حوکم، رۆشەن هاتیە دنێ. ژ دەرڤە دەنگ تێن. جەلادەت، ب کەن، ل خوە، ل فۆتۆگرافا ئومرێ خۆرت، دلێ جوان دنهێرە.