حکایت روباه مکار و شیر جذام دار
لە کتێبی:
کۆمەڵەی شیعری فەقێ قادری هەمەوەند
بەرهەمی:
فەقێ قادری هەمەوەند (1830-1890)
12 خولەک
937 بینین
بە ڤەول ئەخبار یەک ڕۆبای موحیل
دەور مەدا پەی ڕزق تۆی بێشەی ساحیل
ڕەوان نە پەی ڕزق زەمین مەکەرد بۆ
غافڵ کەفت جە پێش شێر پڕشکۆ
ڕۆبا شێرش دی سەرسام بی نە کار
نە جای پەناش بی نە ڕاگەی فیرار
چون کەردش دیققەت بەو شێر پڕسام
دیش کە مەعلوولەن بە عیللەی جوزام
بەی تەور قامەت خەم جەستەش سۆراخەن
پۆست گوڵگوونش چون سیازاخەن!!
زوخاو نە جەستەش ڕەوانەن چون جۆ
موو خاڵ خاڵ مەندەن نە چیهرە و پەهلوو
هۆش ئاوەرد نە دڵ فاریغ بی نە بیم
سوجدەی شێرش بەرد بە عیزز و تەعزیم
واتش: فیدات بام پادشای بێشە
دڵ جەی عیللەی سەخت دارۆ تەشویشە
جە سەدەمەی سەخت سوڵتان سەحرا
ئیمڕۆ جە ناکام خەبەر پێم یاوا
هەی دام بەسەردا! هەی کەردم فوغان
ئامام بە خدمەت تەعجیل بە دەوان
درێغا پەرێ بازووی گۆڕ گیرت
پەی تیژیی هەڵمەت بەستەی نەخچیرت
سەد داغم پەرێ جەبهەی گوڵگوونەن
ئیستە بەستەی ڕەنگ زوخاو خوونەن
کۆ ویقار ڕاهـ ئەو سام سەنگین؟
کۆ ئەو نەعرەی سەخت زەلزەلەی زەمین؟
کۆ ئەو سەلابەت فەرمان فەرمات بی
ئەجناس وەحشی پابۆس پات بی؟
کۆ ئەو زەوجەی خاس؟ کۆن ئەتفالانت؟
کۆن ئەو زەمزەمەی هەردە جارانت؟
مەر جە حەکیمان نەکەردی سوئال
نەنمانای پێشان واقیعەی ئەحوال؟!
ئاما بە جواب شێر ناڵا بە زار
وات: ڕۆبا! خانەت ئاوا بۆ سەدجار
جە بەدبەختیی بەخت نمەز چێش واچوون
چەند کەردم شکار جە بێشەی هاموون؟!
پەی زەوجە و ئەتفال نەی بێشەی هەموار
نەبی ئارامم لادێ بێ شکار!
جە کۆهـ و سەحرا بە بازووی پڕ زۆر
شکەست دام بە وەحش، ئاهوان، گۆر
ئوشتران یخدام جامووسان شکەست
یەک یەک وەحشییان ئاوەردم بە دەست
جە ڕاویاران ڕای وەسیع بی تەنگ
چەند مەرد و چەند ئەسپ شکەست دام بە چەنگ؟!
نە پەی نەفەقەی عەیال و ئەتفال
بە نەفرین سەخت مەزلووم بیم پامال
بە عیللەی جوزام ها بیم گورفتار
عەیال و ئەتفال وەنەم بین بێزار
جە قووەی سابیق من بین نائومید
عەیالم فیرار ئەتفال ناپەدید!
حقووق نیعمەت ناوەردن بە جا
شەق کەردن پەردەی نامووس و حەیا
حەکیم ئەخبار وەی تەور دان خەبەر
دەوای جوزامەن دڵ و گۆش خەر!!
نەمەندەن تاقەت شکار کەردەنم
چابوکی جاران هەڵمەت بەردەنم
جە شەرارەی شەمس داروون ئەندێشە
مەحفووزەن زامان جە سایەی بێشە
بەی تەورە بێکەس، زەلیل و زارم
نە یار نە یاوەر نە هەن غەمخارم
مؤلف نصیحت خودش نمودە
«فەقێناسناوی ئەدەبی» پەند شێر مەکەر فەرامۆش
«وصف الحالعەرەبی» تەن، بگێرە نە گۆش
مەنازە بە زۆر قووەت بازوو
هەنی پەی جیفە مەکەر ئارەزوو
عومر عەزیزت یاوا بە پەنجا
تەلەف بی نە کار ئوموور دنیا
غەیر جە شەکوەی حاڵ گونای بێشومار
حاسڵت نەبی نە ڕووی ڕۆزگار
پەی ئەهل و عەیال مەکێشە ستەم
هەنی نەفەقەی حەرام مەدەر جەم
جە دەرد دنیا ئەر بیت گروفتار
ئەهل و عەیالت جێت مەبۆن بێزار
باوەڕ بەخاتر فەردای قیامەت
عەیالت جە تۆ مەکەن شکایەت!
ئەر ئەخ و ئەر ئوخت، ئەر زەن ئەر فرزەند
هەر تا مەندەنی بە تۆ هەن دڵبەند!!
هەردەم ویەردی جەی دنیای دەنی
هەر یەک تەعلیقەن بە شەخسێ هەنی
مەعلوومەن ئەسباب ئوموور دنیا
هیچکام پەی هیچکام نەدارۆ وەفا
موناسب حاڵ هەن یەک ڕیوایەت
پەرێی سامیعان کەروون حیکایەت
حکایت پیر زال با دخترش
مەروییەن جە قەول سوهەیل ئەنوار
یەک پیرەزاڵێ مەندەی ڕۆزگار
ئەولادش نەبی غەیر جە یەک دوختەر
درەخشان چون نوور شوعلەی ماهـ و خۆر
مەحبووب و مەرغووب نەو غونچەی ساوا
بیمار بی ناگا بە تەب و حومما
پیرەزاڵ هەر ڕۆ وێش مەکەرد نیسار
مەرگ وێش مەواست پەی شیفای بیمار
هەردەم بە زاری ڕوو مەدا نە خاک
نە داخ فرزەند سینە مەکەرد چاک
یەک مادەگاوێ وەقت نیمەشەو
شی بە تۆی خانەی پیرەزن بە دەو
سەر کەرد بە تۆی دیگ ماست پیرەزەن
دیزەی ماست جە فەرق مادەگاو بی بەن
مادەگاو بەو دیگ بەو ئەحواڵەوە
ڕوو کەرد بە جانیب پیرەزاڵەوە
پیرەزاڵ جە خەو بێدار بی دەرحاڵ
دیش عەجەب سوورەت عەجایب ئەشکاڵ
دەرلەحزە خێزا خرۆشا بە زار
وات یاعیزرائیل فیدات بام سەدجار
مەر ڕاگەی بیمار کەردەنی غەڵەت
سەیر کەر ها ئەعزام نەدارۆ عیللەت
ئەر قەسدت قەبز ڕۆح بیمارەن
ها نە تۆی حوجرەی جەنب یەسارەن
«فەقێناسناوی ئەدەبی» خۆ مادەر جە ئەخ و پدەر
زیادەن ڕەحمش دەرحەق بە دوختەر
هەرگا وەی تەورەن مەنیشە ماتەم
پەی جیفەی دنیا هیچ مەکێشە غەم
غەمخار حەقیقی حەییی خەللاقەن
سیفەتش ڕەحمان یانێ ڕەززاقەن
حەدیسەن جە لەب شای عالی جەناب
دنیا جیفێوەن تالیبش کیلاب
ئەووەڵ عەمارەت ئوخراش خەرابەن
ئەووەڵش نیشات ئوخراش عەزابەن
ئەفکارت جەم کەر نە تەفرەقەی هۆش
شێرانە بە کار ڕۆبا بدەر گۆش:
شروع بحکایت روباه و شیر و فریب دادن درازگوش
ڕۆبا وات: ئارام بگێرە ئەی شا!
من مەرام تۆ مەکەروون ئەدا
ئەسەد بی پەنهان، ڕاهی بی ڕۆبا
دیش خەر دیهقان هانە چەراگا
ڕۆبا وات: ئەی خەر! ئەحواڵت چوونەن؟
مەبینم هەردەم جەستەت زەبوونەن!
خەر وات: ئەی ڕۆبا! مەر نمەزانی
جەبر و مەزڵەمەی سینف ئینسانی؟!
دایما نە دەست زاڵم زەلیلم
گاهێ نە ڕیکاب گاهێ مەحمیلم
وە ڕۆژ نە بێگار، شەو ئەسیر بەن
گا زەخم نە پشت گاهێ نە گەردەن
ئەر جە دڕندەی کۆهـ نەکەردام بیم
پەی چێش مەکێشام ئەی زوڵمی عەزیم؟!
ڕۆبا وات: ئەی خەر! من داروون جایێ
بێشەی هەموارەن، سەبزێ، سەفایێ
چەمەنان بێ شۆ، عەلەف بێشومار
قامیشان بێحەد درەختان هەزار
نە سەوت پوڵەنگ نە سەدای شێرەن
نە شنوەی گورگان بەبر دلێرەن
چەشمەی سەراوان ماچی کەوسەرەن
نە دەنگ دەییار نە ڕای بەشەرەن
ئەگەر مەیلتەن وە بێ خەوف و بیم
مەکەین بە مەسکەن ئەو بێشەی عەزیم
زەوجەیێ مەئلووف باوەروون پەرێت
کامەرانی کەر «كيف يشاعەرەبی» ی وێت!!
گا بازیی نە ڕووی سەبزەی مێرغوزار
گا گۆش بە ناڵەی مورغان هەزار
قەهقەهەی کەبکان هاژەی باڵ باز
نەغمەی دوڕڕاجان دەنگ مەدۆ چون ساز
خەر شنەفت خەبەر ڕۆبای مەککارە
مەڕەقسا نە شەوق وە بێ ئیشارە
واتش: ئەی ڕەفیق جە کۆن ئەو مەسکەن
شکۆفا قەلبم پەی غونچەی چەمەن
ڕاستشان واتەن پێشینان جەی وەر
مورادەن ڕۆبا بەیۆ نە ئۆغر
نەزاناش بە کار واقیعەی گەردوون
بەند مەبۆ نە دام مەفسەدەی ئەفسوون!
«فەقێناسناوی ئەدەبی» هوشیار بەر، نەویت بێئاگا
پەی توول ئەمەل وێت مەکەر گومڕا
ئەو ڕۆبا دنیا ئەسەد ئەجەلەن
بێشەی بەشەری توول ئەمەلەن
ئەر ئومێدت هەن دنیات بۆ بە کام
بە وێنەی ئەو خەر وێت مەکەر بەدنام
خەر وات: ئەی ڕەفیق با زوو بیم ڕەوان
واسل بیم بەو جای «جنات الحيوانعەرەبی»
ڕۆبا کەفت نە پێش، مەرکەب نە عەقەب
یاوان وە بێشە بێ ڕەنج و تەعەب
یاوان بە نەزدیک شێر دلاوەر
هەڵمەت بەرد پەی خەر، نیشت نە دۆش خەر
خەر شانا لەگەد پەی دەفع شەرار
کێشا نەعرەی سەخت جە بیم کەرد فیرار
شێر نە زەعیف حاڵ پەنجەش نەبی بەن
کەفت نە ڕووی زەمین شێر ئەهرەمەن!
ڕۆبا وات: ئەی شێر! بە دام و تەزویر
ئاوەردم پەرێت، ڕەها دای نەخچیر!!
شێر کەفت نە قەدەم ڕۆبای مەککارە
واتش: یەک ئەمجار ئەر کەردی چارە
ئینشەڵڵا خەلاس نمەبۆ نە دەست
بە هەر نەوعێ بۆ مەدەرووم شکەست
وات : پەنهان بەر جە سایەی ئەی بید
بە تەعمەی شکار دڵ کەر پڕ ئومید
ڕۆبا ڕەوان بی پەی خەر بە دەوان
دیش نە تۆی وادی وێش کەردەن پەنهان
مەحزوونەن ئەفگار، سەر وستەن جە پێش
دادشەن جە دەست ئەی بێدادیی وێش
ڕۆباش دی بە چەم خرۆشا بە زار
واتش: ئەی بەدبەخت مەککارەی عەییار!
مەر من کەی کوشتم جەدد و پدەرت؟
کەی کەندم جە پۆست ئەخ و مادەرت؟
ئەی دامە چێش بی بەند کەردی نە پام
ئەی قەزا چێش بی قەدەر جە ناکام؟
ڕۆبا وات: ئەی خەر مەر چێشت دییەن؟
وەی تەور خاترت جە من ڕێش بییەن!
خەر وات: مەر ئەو شێر بە پەنجەی ستەم
هەڵمەت بەرد پەی من تۆ نەدیت بە چەم؟
ڕۆبا خەندەش کەرد، واتش ئەی ڕەفیق!
قووەی واهیمە هۆشت کەرد تەفریق!
حەیف نییەن پەی تۆ بەو شەوکەتەوە
بەو قووەی بازووی شێر هەیبەتەوە
نە سەحرای هاموون نە هەنگامەی کار
هەر یەن خائیفی وەنەت بۆ ئیزهار
ئەمما حەق داری بکەری هەراس
نەدیەنت سەحرا وە بێ عام و ناس
هەم قاپیی بێشە بەستەی تەلیسمەن
هەر جینسێ ئاما یەک نەقشش قیسمەن
مەرد ئازما هەن پەرێ خائیفان
هەردەم بە ڕەنگێ وێش مەدۆ نیشان
گاهێ نە سوورەت شێر غوڕڕانەن
گاهـ گاهێ نە شکڵ جینن و شەیتانەن
چەند دەفعە نەوجا نەقش ئامان نە ڕێم
زەرەرش ئەسڵەن هیچ نەیاوان پێم
چون پاسەبانەن نەو بێشەی بێدەر
بە غەیر جە وەحشەت نەدارۆ ئەسەر
دوور با ئەر ئەو نەقش شێر نەڕ مەبی
چتەور تۆ بەی تەور بێخەتەر مەبی
یاخۆ جە قووەی قوللابەی ئەڵماس
چتەور نە دەستش من مەبیم خەلاس؟!
بە قووەی ئەفسوون مەککارەی ڕۆبا
حەمیر دووبارە ئاما بە سەما
طعنه‌ی مؤلف بە نفس خودش
«فەقێ» مەکەر مەنع خەر بێچارە
تەفرە وەرد بە مەکر ڕۆبای مەککارە
تۆ هەر ڕۆژ ئیبلیس مەدەرۆت بازی
ڕەققاسی نە چەنگ پەردەی مەجازی
ئەو ڕۆبا ئیبلیس، نەفست ئەسەدەن
ئەو بێشە دنیا، ئەو خەر جەسەدەن!
ئەگەر سادقی بە کیزب ڕۆبا
مەکەر ئیتاعەت نەفس کینەخا
ڕۆح پادشاهەن، عەقڵ وەزیرەن
نە تەخت دڵدا هەردوو ئەمیرەن
بە ئەمر هەردوو ئەگەر هوشیاری
مەئموور بە ئەمر فەرمان بەرداری
فریب درازگوش دوبارە با روباه...
خۆلاسە حیمار چەنیش بی ڕەوان
یاوان وە بێشە جای شێر ژیان
شێر هەڵمەتش بەرد خەر ئاوەرد بە گیر
بە زۆربازوو شکست دا نەخچیر
ڕۆبا وات بە شا بە داب و ئاداب:
بگێرە ئارام نە سەرچەشمەی ئاب
من پەی بەندەگیت بەستەنم کەمەر
پەرێت ماوەرووم دڵ و گۆش خەر
شێرش کەرد ڕەوان ڕۆبای حیلەکار
کەرد بە توعمەی وێش دڵ و گۆش خەر
بەعزێ جە نەرمەی گۆشت دەست و ڕان
پوختە کەرد پەی شێر بەردش بە دندان
شێر واتش: باوەڕ پەرێم دڵ و گۆش
ڕۆبا وات: شاهم! مەر نەداری هۆش؟!
ئەر خەر ساحێب دڵ یا گۆشش مەبی
کەی کردەی ئەووەڵ جە یادش مەشی؟!
دڵ مەجمەعەی عەقڵ دەرک ئەفکارەن
گۆش نە سامیعەی وێش خەبەردارەن
«فەقێناسناوی ئەدەبی» تۆ بێ گۆش هەم بێ زەمیر بیت
جەو سەبەب هەر یەن بەستەی زەنجیر بیت
تۆ سەدجار وەی تەور بە حیلە و تەزویر
جە بەند زەنجیر تورکان بیت ئەسیر
تۆ خۆ مەزانی تورک بێ مەجازەن
جە نێک و جە بەد بێ ئیمتیازەن!
هەم کورد چەنی تورک بگێرۆ ئولفەت
ئەڵبەت وێنەی تۆ مەمانۆ خەجڵەت
مۆناسب حاڵ ئامان جە ئەخبار
مەنقوولەن جە قەول سوهەیل ئەنوار:
حکایت باز شکاری و کبک
یەک باز تەوار نە قوللەی کۆسار
یەک ڕۆ دەور مەدا پەی تەعم شکار
سەماع کەرد سەدای کەبک خەرامان
نە گەردەنەی کۆهـ ئاما بە دامان
هاژەی باڵ باز جە کەبک کەرد ئەسەر
نیهان بی جە تۆی ڕەوزەنەی کەمەر
باز تەجەسسوس کەرد نە دائیرەی سەنگ
کەبکش دی مەستوور تۆی سەنگ وە بێدەنگ
باز واتش: ئەی کەبک چێشەن ئەی حاڵەت
تا کەی مەمانی تۆ نەی زەلالەت؟!
تۆ هەر یەند بیمت جە تەیر حوڕ بۆ
هەراست نە ئونس دڕوندەی بەڕ بۆ
کەی مەبی ڕاحەت، کەی مەبینی کام؟!
کەی مەبی خەلاس تۆ جە نەنگ و نام؟!
ئەگەر تۆ چەنیم ببی بە یاوەر
مەکەروو حیفزت جە هەر خەیر و شەڕ
شەوان چەنی من جە سەر قوللەی کاو
ڕۆژان جە سەیران سەرچەشمەی سەراو
هەم ئەمین جە وێت، هەم بەزم شکار
هەم شەئن مەردی جێت مەبۆ ئیزهار
دەمێوەن عاشق خەت و خاڵ تۆم
حەیران مینقار پەنجەی لاڵ تۆم!
تا قەهقەهەی نەزم دەنگت نە گۆش بۆ
حەڵقەی غوڵامیت نە گۆش هۆش بۆ
جەواب دا وەنەش کەبک کۆساری
واتش ئەی شەهباز زادەی شکاری
تۆ سەییاد سەید من سەید سەییاد
تۆ سوڵتان حوڕ من سیلک عیباد
تۆ ئازادەبەخت من قەید موحتاج
پەنبە بە ئاتەش کەی کەرد ئیمتیزاج؟!
ئەر سەدساڵ چەنی تۆ کەروون پەرواز
من ئەو کەبک زار تۆ هەر ئەو شەهباز
هەرگا بەی تەورەن بە تەفرەی خەیاڵ
حەیفەن عەقڵ کول بکەروون پاماڵ
باز واتش مەر تۆ عەقڵت تەغییرەن
حوجب غەیرە جینس نە دڵ جاگیرەن
خولاسە ئەو باز بە ئەفسوونگەری
بەردش چەنی وێش ئەو کەبک دەری
کەبک و باز هەردوو خێزان بە دڵواز
پەی سەر قوللەی کۆ کەردشان پەرواز
شەوان ئونس یەک بە ڕاز و نیاز
ڕۆژان نە عوقبەی نەخچیر نە پەرواز
بیمار بی ناگاهـ باز تەواری
نەمەند جە قووەش پەنجەی شکاری!
باز و کەبک نە تۆی یەک ئاشیانە
باز نە قووەی جووع سازا بەهانە!
واتش: مەر ئەی کەبک گومڕای ناسەواب
تۆ سایەنشین من جە ئافتاب!!
مەر ئێدەن عادەت نە ڕووی ڕۆزگار
میسکین نە مەسنەد شاهان خار و زار
کەبک وات: ئەی شا! ئەر نیت موکەددەر
کەی بە زەلیل کاو خۆر کەردەن ئەسەر؟!
باز هەم خرۆشا وات: ئەی بەدگومان
تەرک ئەدەبەن تەکزیب شاهان!
دەردەم هەڵمەت بەرد باز بەدئەندێش
کەبک خەرامش کەرد بە چاشت وێش
چون کەبک و بازەن ئونس کورد و تورک
مەر کێ جە سایەی تورکان بی بزورگ؟!
مەعلوومەن جە لای عاریفان کار
دوستیی تورک و کورد نییەن پایەدار
مەر تۆ جەو سەبەب مەبیت گورفتار؟!
نەداری بە یاد ئوموور ئەفگار؟!
«فەقێناسناوی ئەدەبی» حیکایەت باوەر بە خیتام
بەر موحەممەد بۆ سەلات و سەلام