سەڵتەنەتی مەلیک عادڵ
سەیفەددین مەلیک عادڵ لە ١٦ی ڕەبیع‌ئەلئاخری ٥٩٦ هـ (٢ی شوباتی ١٢٠٠ م)دا لە قاهیرە حوکمداریی خۆی ئیعلان کرد و وەکوو باسمان کرد بە سووڕەتێکی ماهیرانە، مەملەکەتی سوڵتان سەلاحەددینی تەقریبەن بە تەواوی (بێجگە لە حەڵەب) هێنایە ژێر حوکمی خۆی. لە خسووسی ئیدارەوە لە سەر شوێنی کاکی ڕۆیشت و ئیدارەی مەملەکەتی بە ناوی خۆیەوە دایە دەس کوڕەکانی. مەلیک کامیلی بە سەر میسرەوە، مەلیک ئەلـموعەززەم عیسای بە سەر سوورییەوە و مەلیک ئەلئەشرەف مووسای بە سەر جەزیرەوە دانا. بەعزێ لە کوڕەکانی تریشی کرد بە حاکمی جێگایانی تر و تابیعی براکانی بوون.
لە دەوری حکوومەتی مەلیک عادڵدا تەزییقاتی ئەهلی سەلیب ئەوەندە نەبوو. لەگەڵ ئەمەشدا ئومەرای فەرەنگ بە ئایینێکی مەخسووس ئەو عەهد و پەیمانەی کە لەگەڵ سوڵتان سەلاحەددینیان کردبوو، شکاندیان و ئۆردوویەکی گەورەی ئەهلی سەلیب لە «عبرە»وە هاتە سەر بەیرووت و گرتی. ئەم تەعەڕوزە تەسادوفی وەقتی شەڕ و هەرای بەینی کوڕانی سوڵتان سەلاحەددینی کردبوو.
مەلیک عادڵ لە دوای هاتنە سەر تەختی، بە لەشکرێکەوە چوو یافای داگیر کرد. ئەهلی سەلیبیش «تیبنین»یان موحاسەرە کرد بەڵام بۆیان نەگیرا و داوای سوڵحیان کرد و موتارەکەیەکی سێ ساڵی لە بەیندا کرا و فەرتەنەی ئەهلی سەلیبی چوارەم بەم تەرحە بڕایەوە.
لە ٦١٣دا مەلیک زاهیری غازی، حاکمی حەڵەب، وەفاتی کرد و تەشەبوسی مەلیک ئەفزەل بۆ گرتنی ئەم شارە لەگەڵ کەیکاوسی سەلجووقی ڕۆمدا سەری نەگرت و حەڵەبیش کەوتە دەس مەلیک ئەشرەفی کوڕی مەلیک عادڵ و ئیدارەی کوڕانی قەهرەمانی هەرە گەورەی ئیسلام بەم تەرحە دوایی هات.
لە بەر تالعی مەلیک عادڵ بوو کە ئاگری ئەهلی سەلیبی ئەمجارە نەگەیشتە مەملەکەتی ئیسلام و تەنیا ئەستامبۆڵی سووتاند و وێران کرد.
پاپا ئینوسانی سێیەم لە ١٢١٦ ـ ١٢١٧ م.دا فەرتەنەی ئەهلی سەلیبی پێنجەمی ئیجاد کرد. قەڕاڵی مەجار و دۆقەکانی ئاوستریا و باویرا، لەگەڵ ئومەرای ئاڵمانیای جنووبی، هەموو داخڵی ئەم قافڵەی پێنجەمە بوون و ئۆردوویەکی ٢٥٠٠٠٠ کەسی (زۆری ئاڵمان بوو) ڕووی کردە ساحیلی سوورییە و لە بەحر هاتنە دەرەوە و تەڕەفی عەککایان تاڵان و وێران کرد و حەتتا لەگەڵ گەورەکانی سوورییەشدا کەوتنە شەڕەوە. لە دواییدا قەراریان دا کە بچنە سەر میسر. واقیعەن گەڕانەوە قەراغ بەحر و سواری گەمییەکانیان بوون و ڕوویان کردە مەنسەبی نیل و لەوێ هاتنە دەرەوە و دەوری دەمیاتیان دا. مەلیک عادڵ لەو بەینەدا لە شیمالی سوورییە بوو، کە خەبەری دەمیاتی بیست، بە تاڵووکە بۆ کۆکردنەوەی لەشکر و موقابەلەی ئەهلی سەلیب، ڕووی کردە شام، بەڵام ئەجەل مۆڵەتی نەدا و لە نزیک شام لە عەلاکین وەفاتی کرد (جەمادی‌ئەلئاخری ٦١٥ هـ/ ٣١ی ئۆغستۆسی ١٢١٨ م).
ئەوساف و مەزییاتی
موئەلیفی «مصور تاریخ اسلام»، سەیید ئەمیر محەمەد عەلی ئەڵێ سەیفەددین مەلیک عادڵ، ئەهلی مەعریفەت و تەدبیر، زۆر دوورئەندێش، لە حەرەکاتیا فەزیلەت‌پەروەر و لە تەشەبوسیا بەسەبات و لە ئەعمالیدا مەییالی چاکە بوو. وەکوو کاکی، زۆر عیلم و مەعاریفی خۆش ئەویست. بە ئازایی و بەجەرگی لە شەڕا، بە عەقڵ و کەماڵی لە ئیدارە و سیاسەتدا، لە زەمانی کاکیا دەسە ڕاستی بوو، چ لە زەمانی کاکیا و چ لە دەوری حکوومەتی خۆیدا غەزایەکی زۆری لەگەڵ ئەهلی سەلیب کردووە.
لەگەڵ قەڕاڵی ئینگلیز، ڕیشاری شێردڵدا زۆر دۆستایەتی بوو و ئەم قەڕاڵە لە موخابەرە و موکالەمەدا «خۆشەویست و برام»ی پێ ئەگوت و حەتتا بە ناوی ئەم دۆستایەتییەوە مەلیک کامیلی کوڕی کردبوو بە شوالیە (= جەنگاوەر).
لە سککەدا عینوانی «ئەبو ئەلفیدا»ی قەبووڵ کردبوو. لە زەمانی خۆیدا شەوکەت و سەتوەتی حکوومەتی بە تەواوی موحافەزە کرد.