لە مەنتیقەی Aدا

لە کتێبی:
خولاسەیەکی تاریخی کورد و کوردستان (جڵدی ١)
بەرهەمی:
محەمەدئەمین زەکی بەگ (1880-1948)
 19 خولەک  1088 بینین

ئەم مەنتیقەیە لە بەینی سلێمانی، بەحری ورمێ، بەحری وان، سعرد و دیجلەدایە. بەشی عەشائیری کوردی عێراقی ئێستایە .

 ناوی عەشیرەتفیرقەکانیعەدەدی ماڵیحاڵی ئیجتیماعیمەوقیعی و بەعزێ مەعلوومات دەرحەقی
قەزای مەندەلیقەرەلووسگەش، کایتون، چارماوەندی، کاکەوەند، کاکەوەندی، نەفتچی، گارسوارینفووسی  ١٩١٧ساکینەلە مەنتیقەی ئاب نەفت و حدوودی وەتنگی سوومماردایە، زارع و ڕاعییە. لەهجەی کوردی جنووبییە. شیعەیە. ڕەنگە ئەسڵەن لوڕ بن.

قەزای خانەقین

سوورەمیریکەلهوڕی، تووتیک، مامەجان، ئاینە، ئەنتار٢٢٥ ماڵساکین و زارعەچوار فرقەی لە دێهاتی دەوری خانەقیندایە و فرقەی ئەنتاری لە بەینی شەهرەبان و ئەبوجسرە.
شەرەف‌بەیانیکورەکی، ئەمیرخان بەگی، عەزیزبەگی، گاخار، نادری،٧٠٠نیوە گەڕۆک و زارعەلە بەینی چیای شوادر و سیرواندا و لە ناحیەی قوراتوو هۆرین و شێخاندایە. هاوینان ئەچنە شاخی بەمۆ. ڕەنگە ئەسڵەن جاف بن.

لیوای کەرکووک و قەزای خانەقین

باجەلان (قەزای خانەقین)جومور، قازانلۆ١٣٠٠ساکین و زارعەلە ناحیەی قورەتوو و هۆرین و شێخاندایە، خەڵکی دەرگەزێن و قەسری شیرین و قازانییەی مەندەلی لە فرقەکانی قزانلوون. زمانیان نزیک پەهلەوییە. باجەلان پانزە قۆڵە.
دەلۆجامریزی، پەنجانکشتی، گاش، کەهریزی، تارکەوەند، سەلیم‌وەیس٦٠٠ساکین و زارعەئەسڵ جێگەی جەبەل‌خشک و چەمی کوچەچیانە. لە دێی سەرگەڵە و لە ناحیەی خانەقینیشدا قۆڵێکی ١٣٠٠ کەسیی هەیە. سوننییە.
گاخوار ٢٠٠ساکین و زارعەلە ناحیەی قەرەتەپەدایە. شافعی مەزهەبە.

لیوای کەرکووک و قەزای خانەقین

کەزەسەعدوڵڵا بەگ، کوخدا، بارام، سەرکالا٣٠٠ساکینەلە دێی سیدلان، ئاسکی کفری، چەنچاڵدان.
پاڵانی ٣٥٠ساکین و زارعەلە بەینی زەنگ‌ئاباد و جۆگەی قەرەتەپەدا و لە شەرقی سیرواندایە. لە دەککەش قۆڵێکی هەیە.
بەرزنجی ١٥٠٠ کەسێکەساکین و زارعەلە ناحیەی خانەقیندایە. سوننییە.
عومەر میل ١٥٠ ماڵساکین و زارعەلە بەینی کوچەچیان و نالشکینا و سەرکەلدایە.
تیلشانی ٥٠ساکین و زارعەلە ئاسکی کفری و زەرداودان. شافعین.
زەنگەنەفارس ئاغا،  ڕۆستەم ئاغا٤٥٠ ماڵساکین و زارعەلە دەوری کفری و ئیبراهیم خانچی و ئەرازیی سوماکدایە. قۆڵێکی لە دەوری کرماشاندایە.
زەندەمحەمەدساڵح ئاغا عەلیان، تاهیر خان، غەنی٦٠٠ساکین و زارعەلە بەینی ڕێگەی کفری و سیرواندان. لە دوای لەناوچوونی حکوومەتی کەریم خان، ئەم عەشیرەتە هاتۆتە ئێرە. قۆڵی «عەلیان»ی نەتەوەی خانەدانی کەریم خانە.
هەورامیهەورامانی تەخت، هەورامانی لهۆن٤٠٠٠ساکین و زارعەلە هەوراماندان و بەشێکی لە خاکی عێراقدا و بەشێکیشی لە ئێراندایە. سوننی مەزهەب و موتەعەسیبن. زۆر شەڕکەر و ئازان. بە تەخمینی مێجەرسۆن هەورامانی ئێران و عێراق ٢٠٠٠٠ کەسێکە.
مەریوان ١٢٢٥ساکین و زارعەلە مەنتیقەی مەریواندایە و بەشێکی داخڵی ئێرانە و لەگەڵ ناحیەی پێنجوێن هاوحدوودە. سوننییە. مێجەرسۆن ئەڵێ ١٥٠٠٠ کەسێکە.

لیوای کەرکووک و قەزای خانەقین

داودە ١٠٠٠ساکین و زارعەلە تەڕەف تاووق، کفری، گل و زەنگەنەدان. عەشیرەتێکی ئازا و بەکارە. سوننییە.
لەیلان (لیوای کەرکووک) ٥٠٠ساکین و زارعەلە دەوری لەیلانە. سوننییە.
تاڵەبانی (لیوای کەرکووک) ١٠٥٠ساکین و زارعەلە کەرکووکەوە تا خانەقین بڵاو بوونەوە. ئەساسەن لادێیی و مسکێنی خانەدانی تاڵەبانییە. سوننییە.
جەباری (لیوای کەرکووک) ٥٠٠ساکین و زارعەلە بەینی چەمچەماڵ و کەرکووک و شوانی خاسە و لەیلاندایە. سوننییە.
شوانشوانی خاسە، شوانی بازیان٢٠٠٠ساکین و زارعەلە بەینی چەمی خاسە و زێی کۆیەدایە. هاوحدوودی عەشیرەتی شێخ بزینی و بیبانییە. سوننییە. مێجەرسۆن ئەڵێ ١٥٠٠ کەسێکە.
ساڵحی ٢٠٠ساکین و زارعەلە تەڕەف کەرکووک و قەرەحەسەن و گڵدان. عەشیرەتی ساڵحی ناو شامیش لەمانەیە. سوننییە.
شێخ بزینی ٦٠٠ساکین و زارعەلە قەراغی جنووبی زێی کۆیە (زابی سەغیر)ە. سوننییە.
 کاکەیی، وەیا کاغانلۆ ١٥٠٠ساکین و زارعەلە لیوای کەرکووکدا و لە بەینی حەویجە و زێی کۆیەدان. لە ناحیەی قوراتوو و خانەقینیشدا بەشێکی هەیە.
 

بێجگە لەمانە لە قەزای خانەقین لە ناحیەی قزڵ‌ڕباتدا عەشیرەتی «زرکووش، خەیلانی» و لە ناحیەی خانەقیندا «فەیلی، مەلەکشاهی، کوازی» و لە ناحیەی قوراتوودا «کوازی، نیرنجی، قادر میروەیس، تائیشەیی» هەیە.

مابەعدی عەشائیری کوردی عێراق

 ناوی عەشیرەتفیرقەکانیعەدەدی ماڵیحاڵی ئیجتیماعیمەوقیعی و بەعزێ مەعلوومات دەرحەقی

لیوای کەرکووک

بیبانی ٤٠٠ساکینەلە شیمالی کەرکووکە. لە دێی خۆیانا دائەنیشن. لە قەزای خانەقینیشدا قۆڵێکی هەیە.
چنگنی ٣٠٠گەڕۆکەزستان لە قەزای سلێمانیدا و هاوینان لە مەراغە وەقت ڕائەبوێرن. سوننی و شافعییە.
لیوای سلێمانیجاف

هاروونی،

ئیسماعیل عوزێری،

میکائیلی،

ڕەشوبوری،

تەرخانی،

شاتری،

سادانی،

باداغی،

باشکی،

ئاماڵا،

یوسفجانی،

نەوڕۆڵی،

کەماڵی،

یەزدان‌بەخشی،

تاوەگۆزی،

گەڵاڵی،

پشت‌ماڵە،

بێ‌سەری،

یاروەیسی،

شێخ ئیسماعیلی،

عیسایی،

سۆفیوەند

٨٠٠

١٥٠٠

٢٠٠٠

١٠٠٠

٥٠٠

١٨٠٠

٣٠٠

٢٥٠

٣٠٠

٤٠٠

٥٠٠

١٥٠٠

٥٠٠

٩٠٠

٢٠٠

٢٠٠٠

٥٠

٢٠٠

٢٠٠

١٠٠٠

٣٠٠

٦٠٠

گەڕۆک

گەڕۆک

گەڕۆک

بەشێکی ساکینە

گەڕۆک

بەشێکی گەڕۆکە

ساکینە

گەڕۆک

گەڕۆک

گەڕۆک

گەڕۆک

ساکین

گەڕۆک

گەڕۆک

ساکین

گەڕۆک

گەڕۆک

گەڕۆک

گەڕۆک

گەڕۆک

گەڕۆک

ساکینە

فرقە گەڕۆکەکانی، زستانان لە بانیخێڵانەوە تا بەرامبەری قزڵ‌ڕبات ساحلی غەربی سیروان ئیشغاڵ ئەکەن. لە بەهاردا دێنەوە شارەزوور و بە سەر پێنجوێندا ڕوو ئەکەنە ئێران و ئەچنە نزیک سنە. سادانی و باداغی بەعزەن ئەچنە دەشتی هۆرێن و شێخان. کەمالی، ئەم عەشیرەتە ئیبتیدائی، خراپەکەر و شەڕفرۆشە. لە ناو خۆیانا موتتەحیدن و لە شەڕی خارجیدا هەموو یارمەتیی یەکتری ئەکەن. بە سەبەبی خراپەکەری و هەرا و شەڕی دائیمی، بەعزێ فرقە لێی جوێ بوونەتەوە. مەسەلەن وەکوو قوبادی، باباجانی، وەلەدبەگی، ئەناخی، ئیمامی، دارواش، دلەتازە، میرەبەگی، دەتیری، نامەداربەگی، تایشە، قادروەیسی، نایرزی، شەرەف‌بەیانی. ئەم فرقانە ئێستاکە هەموو جوێ و سەربەخۆن. ئەم عەشائیرە هەموو سوننییە، بەڵام خورافاتیان زۆرە.
 پشدەر

بابەکرئاغا

عەباس

مەحموودئاغا

٢٠٠٠ساکینەئەساسی بەگزادەی پشدەر کە بە میراودەلی مەشهوورن موکرین و عەدەدیان کەمە، بەڵام سێ ناحیەی ماوەت، مەرگە، قەڵادزە، شارباژێریان بە هەموو دێهاتیەوە لە ژێر دەستدایە و ئەم سێ ناحیەیە «ماوەت» و دوو پشدەرە. سوننی مەزهەبە.
 ئیسماعیل عوزێری ٦٠٠گەڕۆکەهاوینان لە بەینی دووکان و چیای تۆقمادا و سوورداش و شاخی ئەشکەوتدایە. هاوین ئەچنە ئێران. ئەم عەشیرەتە غەیری ئیسماعیل عوزێری، جافە.
 هەمەوەند

بەگزادە (چەلەبی)

ڕەشەوەند

سەفرەوەند

سیتەبەسەر

کافرۆشی

سۆفیوەند

چنگنی

١٠٠٠

٤٨٠

ساکینەئەم قیسمە ئەسڵی هەمەوەندە، جێگەیان بازیانە. عەشیرەتێکی زۆر ئازا و دڕ و نەبەزە. تا ئەم ساڵانی دواییە دائیمەن عاسی بوو و حکوومەتی عوسمانی و ئێرانی زۆر ناڕەحەت کرد. مەرحووم مەدحەت پاشا نەیتوانی تادیبیان بکا. موتەعەسیب و سوننین. تەقریبەن لە ١٧٠٠ م.دا لە ئێرانەوە هاتوون. لە تاریخی سلێمانیدا بە توول باسیان کراوە. ئەم بەشە لە ئەهالی دێهاتی ئەسڵین و تابعی هەمەوەندن، ئەمانەش سوننین. ئەم عەشیرەتی چنگنییە لە لای ژوورەوە باسی کراوە. لە یکۆنی‌خانەدا داخڵ نییە.
 دیزەیی

پیران،

گونتولا،

مامان

٦٠٠٠ساکینەلە لیوای هەولێر و لە قەزای مەخمووردا لە دەوری چیای قەرەچوخ و کەندیناوەدان. ئەرازییەکی بەبەرەکەتیان هەیە. حاڵیان زۆر چاکە. بەرە بەرە تا دیجلە هاتوون و عەشائیری عەرەبیان دەرپەڕاندووە و زۆر فەعالن.
لیوای هەولێرگەردی ٦٠٠؟ نیوەگەڕۆکەلە شیمالی هەولێرە. فرقەیەکی لە مەنتیقەی کۆیسنجەقدایە. هاوینان ئەچنە وەزنە. عەشیرەتێکی جۆرە. لە شیمالی هەولێر ١٥ دێی هەیە.
 کۆرا ؟ساکینلە غەربی شەقڵاوەدا چەند دێیەکی هەیە.
 خۆشناو؟٢٠٠٠ساکین و زارع و باغەوانەلە ناحیەی شەقڵاوەدا سەد دێیەکی هەیە و نفووسی دەهەزار کەسێکە. لە مەنتیقەی کۆیە و ڕانیەشدا بەعزێ ئەقسامی هەیە.
 پیران؟٦٠٠؟؟لە عەشیرەتی ڕانیەیە و لە شیمالی ڕانیەوە ساکینە، داخڵی کۆمەڵی بڵباسە. عەشیرەتێکی بچووک بەڵام دڕە (دزەییش بەم ناوەوە فرقەیەکی هەیە).
 ئاکۆ؟١٠٠٠؟ساکینەلە شیمالی ڕانیەدا ساکینە. چەند فرقەیەکی هەیە، لە چیاکانی لای ژوورووی ڕانیە و لە تەرەف قەڵادزەوە ٤٠-٥٠ دێی هەیە.
 زراری؟٣٠٠؟ساکینەلە شیمالی بەستۆرەدایە، دوانزە دێی هەیە.
 سوورچی؟٣٠٠٠؟ساکینەلە قەراغی شیمالی زێی کۆیەوە تا ڕەواندز بڵاو بوونەتەوە. ٥٠ دێیەکیان هەیە. فرقەیەکی مامەکانیانی لەگەڵە.
 باڵەک؟١٢٠٠؟ساکینەلای ژووری چەمی ڕەواندز کەوتوون. ٦٠ دێیەکیان هەیە.
 شیران و برادۆست؟١٥٠٠؟ ساکینەلە مونتەهای شیمالی قەزای ڕەواندزن. شێروان لە برادۆست بەقووەتترە. بەڵام میقداری هەردووکیان ٨٠٠ کەسێ زیاتر نابێ.
 هەرکی؟٥٠٠٠؟ عەشیرەتێکی بەقووەتە، بەشێکی لە چیاکانی حدوودە و بەشێکیشی لە دەوری عەقرەیە و ٨٠٠٠ کەسێکیشی لە مەنتیقەی ڕەواندز و لە تەڕەف دەیرە و باستوورەدایە. نفووسی عموومی ٢٠٠٠٠ کەسێک ئەبێ. ئەم عەشیرەتە بەشێکی لە ئەرزڕۆم و بەشێکیشی لە وڵاتی واندایە (سێر مارکس سایکس)
 خەیلانی؟٢٠٠؟ لە چیای شیمالی باڵەکدایە و بەعزێکیشی لە دەوری هەولێرە. نفووسی ١٠٠٠ کەسێکە.
 بۆڵێ؟١٥٠؟ لە جنووبی باڵەکدایە و زستان ئەچنە قەزای کۆیە. میقداری لە خەیلانی کەمترە.
لیوای مووسڵبەرواریبەرواری باڵا٧٠٠ساکینەلە شیمالی چەمی گارە (داخڵی زێی گەورە ئەبێ). ساکینە. لەگەڵ زەراعەت و ماڵیان خەریکە.
  بەرواری ژیری١٠٠٠ساکینەلە جنووبی چەمی گاەردا ساکینن و بە زەراعەت و تەربیەی حەیوانات مەشغووڵن.
 بارزان؟٢٧٥٠ساکینەلە شیمالی زێی گەورە و قەچای زێباردان. مەنتیقەکەیان بە ناوی عەشیرەتەکەوە ناو نراوە. بە زەراعەت و تەربیەی باغات و تووتن خەریکن. تابعی شێخی بارزانن. موتەعەسیب و جەسوورن.
 زێباری؟١٢٠ ساکینەلە بەینی عەقرە و زێی گەورەدا و لە دەوری پیرەکەپرەن. لەگەڵ زەراعەت و باغ خەریکن.
 دۆسکی؟١٢٠٠ساکینەلە قەزای دهۆکدایە. زوراع و باغەوانە.
 

مەزووری

(میسووری)

؟١٧٠٠ساکینەلە قەزای دهۆکدا ناحیەیەکی ئیشغال کردووە. زوراع و باغەوانە. عەشیرەتێکی زۆر قەدیمە و بە گوێرەی سێر ئۆلمستید ئەبێ لە «میسووری = میسیری)ی دەوری ئاسوورەوە هاتبێتە خوارەوە.
 ئارتووشی؟٤٠٠٠گەڕۆک و ساکینەدوو بەشی گەورەیە و چەند فرقەیەکی هەیە. بەشێکی نیوە ساکینە و لە دەوری ئەلقوش و زاخۆ و دهۆکدا زستان ڕائەبوێرێ و هاوینان ئەچێ بۆ چیاکانی شیمال بۆ خاکی تورکیە و بەشێکیشی لە تورکیادا و لە تەرەف شتاخ ماوەتەوە (ڕەنگە ٤٠٠٠ ماڵی لە عێراقدا بێ)
 سندی و گولی؟٩٥٠ساکینەلە بەینی هیزل و خاپووردایە. میقدارێ نەستووریشی هەیە.
 عەشائیری سەبعە؟٩٠٠ساکینەناحیەیەکی مووسڵە. لەگەڵ زراعەت مەشغووڵە.
 

یکۆنی لاپەڕەکانی تری عەشائیری عێراق کۆ بکەینەوە، یکۆنی ماڵی عەشائیری عێراق ئەگاتە نزیکی ٧٢٠٠٠. ساحێبی کتێبی «دوایی واریسانی خولەفا»، سێر مارکس سایکس، لە ناو عەشائیری مووسڵدا باسی عەشائیری «مەندان، زیرهاتی، هاجی، نیروا، ڕاکان، حوسێنیە، جەلالی (نزیک عەممادیە)، درە، کۆهان، و لە عەشائیری یەزیدی شێخان، ڕشکان و هاوەری (نزیک زاخۆ) ئەکا کە مەجمووعی ماڵیان ١٠٠٠٠ زیاترە.

 

ناوی عەشیرەتعەدەدی ماڵیشکڵی ئیجتماعیمەوقع و ئەحواڵی
سیرتی٧٠گەڕۆکەشیمالی زاخۆ کەوتووە. لە حەقی مەعلووماتێک نییە.
میران٨٠٠٠ گەڕۆکەزستانان لە بەینی جەزیرەی ئیبنی عومەر و تەل‌ڕەملدا و هاوینان لە دەوری سعردا وەقت ڕائەوبوێرێ. لەگەڵ تەربیەی ماڵیات خەریکە. دڕ و شەڕکەرە.
گۆیان٢١٠٠ساکین و نیوە گەڕۆکەعەشیرەتێکی دڕ و شەڕکەرە. میقدارێ زازاشی لە ناودایە. چەند فرقەیەکە. لەگەڵ عەشیرەتی میراندا زۆر شەڕ ئەکا. شرناخلی فرقەیەکی ئەم عەشیرەتەیە و لە شرناکە.
حوسێنیە٥٠٠؟لە شیمالی جەزیرەی ئیبنی عومەرە و لەگەڵ عەشیرەتی حوسێنیەی غەربی زاخۆ مناسەبەتی مەعلووم نییە.
داخۆری؟ساکینەلە نزیک شرناکە. ڕەنگە قۆڵێکی گۆیان بێ.
شیربەگی٢٠٠ساکینەحاڵی باشە. ڕەنگە قۆڵێکی زیریکانلی بێ.
باڵیان٧٠نیوە گەڕۆکەفەقیرە. لە نزیک «خۆی»ە.
ئیرۆ١٠٠؟لە شیمالی باڵەیانە.
ئەتامانیکان٥٠٠٠گەڕۆکەزۆر حاڵی باشە. ئەغڵەب لە دەربەندی بتلیس و نزیک بۆتانە و مەرکەزی لەوێیە. بە هاوینان ئەچنە دەشتی مووش.
سیلوکان٩٠٠گەڕۆکەزراعەت ئەکا. هاوینان ئەچێتە دەشتی مووش.
کیچیان١٥٠گەڕۆکە؟
دوودڕی٤٠٠گەڕۆکەهاوینان لە جنووبی گۆمی واندا وەقت ڕائەبوێرێ
ئەلیکانلی١٥٠گەڕۆکە؟
هەلاجی٩٠٠ساکینەبەعزێ تورک و ئەرمەنیشی لە ناودایە. لە جنووبی گۆمی وانە.
تاییان٣٠٠گەڕۆکەشۆرەتی باش نییە. لە جنووبی گۆمی وانە.
حەوتان٣٠٠ساکینەلە قەزای بۆتاندایە.
کەکا؟؟لە نزیک جووڵەمێرگە.
بالیکار١٨٠نیوەگەڕۆکەلە شیمالی جووڵەمێرگە.
خانی١٨٠ساکینەلە نزیک خۆشابە.
تاکۆلی٤٥٠ ڕەنگە فیرقەیەکی زیلانلی بێ. ڕەنگە ١١٥ ساڵ لەمەو پێش لە ئەرزڕۆمەوە هاتبێ. لە شەرقی گۆمی وان و لە سەرحەددە.
شکاک٦٠٠٠گەڕۆکەعەشیرەتێکی مەشهوورە. سێ مانگ لە ڕەشماڵدا ئەمێنن. لە غەربی گۆمی ورمێ و لە سەر حدوودن. مەشهوور ئیسماعیل ئاغای سمکۆ ڕەئیسی ئەم عەشیرەتە بوو. فرقەکانی: شکفتی، موکەری، شەوەلی، بۆتان، شکاک، عەبدولی.
زرزان١٠٠؟لە شەرقی ورمێیە.
پینیانیشلی١٢٠٠ساکین و گەڕۆکیشی هەیەعەشیرەتێکی گەورەیە. فرقەکانی: زێدان، بارکشان، کناربروش، سوورەتاوان، بیلیجان، جلی، گەوجی، شەویلان، مووسانان، پینیانیشی پچووکە. لە شەرقی ورمێ و لە سەر حدوودن.
کیوران؟ عەشیرەتێکی پچووکە و لە ناحیەی گەورەدایە.
شمسیکی٩٠٠ لە نزیک «دیزە»یە.
ئارتووشی٧٠٠٠  عەشیرەتێکی گەورەیە. بەشێکی لە عێراقدایە. فرقەکانی: عیززەدینیان، مرزگی (٩٠٠ ماڵ)، مامەڕەش (٢٠٠ ماڵە یەزیدی)، مامەند (٢٠٠ ماڵە و ساکینە)، ئالان، بروز (٦٠ ماڵە و زارعی تووتنە)، جیریکی، شیدان، مامخۆر (٤٠٠ ماڵ)، خاویستان، شرفان (٣٠٠٠ ماڵە و فرقەی هەرە بەقووەتە، گەڕۆکە، بەهاران ئەچێتە جنووبی عەقرە)، مامەدان (٢٠٠ ماڵە و ساکینە. بەعزەن تا شاخی بێخێری نزیکی زاخۆ ئەچێ)، گاودان (٣٠٠ ماڵە. گەڕۆکە. بەهاران ئەچێتە نزیک زاخۆ) زیدەک، زەفکی (١٥٠ ماڵە)، هافیجان (٥٠٠ ماڵە و گەڕۆکە، لە تەڕەف بەیت ئەلشەباب، خۆشاب و شتاکە.