le mentîqey Ada

Li pirtûka:

Xulaseyekî Tarîxî Kurd û Kurdistan (Cildî 1)

Berhema:

Mihemed Emîn Zekî (1880-1948)

19 Xulek 1498 Dîtin

Font:

em mentîqeye le beynî silêmanî, beḧrî wirmê, beḧrî wan, si’ird û dîcledaye. beşî ’eşa’îrî kurdî ’êraqî êstaye .

	nawî ’eşîret	fîrqekanî	’ededî małî	ḧałî îctîma’î	mewqî’î û be’zê me’lûmat derḧeqî
qezay mendelî	qerelûs	geş, kaytun, çarmawendî, kakewend, kakewendî, neftiçî, garsiwarî	nifûsî 1917	sakîne	le mentîqey ab neft û ḧidûdî wetnigî sûmmardaye, zar’ û řa’îye. lehcey kurdî cinûbîye. şî’eye. řenge esłen luř bin.
qezay xaneqîn	sûremîrî	kelhuřî, tûtîk, mamecan, ayne, entar	225 mał	sakîn û zar’e	çwar firqey le dêhatî dewrî xaneqîndaye û firqey entarî le beynî şehreban û ebucsire.
qezay xaneqîn	şeref‌beyanî	kurekî, emîrxan begî, ’ezîzbegî, gaxar, nadrî,	700	nîwe geřok û zar’e	le beynî çyay şwadir û sîrwanda û le naḧyey quratû horîn û şêxandaye. hawînan eçne şaxî bemo. řenge esłen caf bin.
lîway kerkûk û qezay xaneqîn	bacelan (qezay xaneqîn)	cumur, qazanlo	1300	sakîn û zar’e	le naḧyey quretû û horîn û şêxandaye, xełkî dergezên û qesrî şîrîn û qazanîyey mendelî le firqekanî qizanlûn. zimanyan nizîk pehlewîye. bacelan panze qołe.
	delo	camrîzî, pencankiştî, gaş, kehrîzî, tarkewend, selîm‌weys	600	sakîn û zar’e	esił cêgey cebel‌xişk û çemî kuçeçyane. le dêy sergełe û le naḧyey xaneqînîşda qołêkî 1300 kesîy heye. sunnîye.
	gaxwar		200	sakîn û zar’e	le naḧyey qeretepedaye. şaf’î mezhebe.
lîway kerkûk û qezay xaneqîn	keze	se’dułła beg, kuxda, baram, serkala	300	sakîne	le dêy sîdlan, askî kifrî, çençałdan.
	pałanî		350	sakîn û zar’e	le beynî zeng‌abad û cogey qeretepeda û le şerqî sîrwandaye. le dekkeş qołêkî heye.
	berzincî		1500 kesêke	sakîn û zar’e	le naḧyey xaneqîndaye. sunnîye.
	’umer mîl		150 mał	sakîn û zar’e	le beynî kuçeçyan û nalişkîna û serkeldaye.
	tîlşanî		50	sakîn û zar’e	le askî kifrî û zerdawdan. şaf’în.
	zengene	fars aẍa, řostem aẍa	450 mał	sakîn û zar’e	le dewrî kifrî û îbrahîm xançî û erazîy sumakdaye. qołêkî le dewrî kirmaşandaye.
	zende	miḧemedsałḧ aẍa ’elyan, tahîr xan, ẍenî	600	sakîn û zar’e	le beynî řêgey kifrî û sîrwandan. le dway lenawçûnî ḧikûmetî kerîm xan, em ’eşîrete hatote êre. qołî «’elyan»y netewey xanedanî kerîm xane.
	hewramî	hewramanî text, hewramanî lihon	4000	sakîn û zar’e	le hewramandan û beşêkî le xakî ’êraqda û beşêkîşî le êrandaye. sunnî mezheb û mute’esîbin. zor şeřker û azan. be texmînî mêcerson hewramanî êran û ’êraq 20000 kesêke.
	merîwan		1225	sakîn û zar’e	le mentîqey merîwandaye û beşêkî daxłî êrane û legeł naḧyey pênciwên hawiḧdûde. sunnîye. mêcerson ełê 15000 kesêke.
lîway kerkûk û qezay xaneqîn	dawde		1000	sakîn û zar’e	le teřef tawuq, kifrî, gil û zengenedan. ’eşîretêkî aza û bekare. sunnîye.
	leylan (lîway kerkûk)		500	sakîn û zar’e	le dewrî leylane. sunnîye.
	tałebanî (lîway kerkûk)		1050	sakîn û zar’e	le kerkûkewe ta xaneqîn biław bûnewe. esasen ladêyî û miskênî xanedanî tałebanîye. sunnîye.
	cebarî (lîway kerkûk)		500	sakîn û zar’e	le beynî çemçemał û kerkûk û şwanî xase û leylandaye. sunnîye.
	şwan	şwanî xase, şwanî bazyan	2000	sakîn û zar’e	le beynî çemî xase û zêy koyedaye. hawiḧdûdî ’eşîretî şêx bizînî û bîbanîye. sunnîye. mêcerson ełê 1500 kesêke.
	sałḧî		200	sakîn û zar’e	le teřef kerkûk û qereḧesen û giłdan. ’eşîretî sałḧî naw şamîş lemaneye. sunnîye.
	şêx bizînî		600	sakîn û zar’e	le qeraẍî cinûbî zêy koye (zabî seẍîr)e. sunnîye.
	kakeyî, weya kaẍanlo		1500	sakîn û zar’e	le lîway kerkûkda û le beynî ḧewîce û zêy koyedan. le naḧyey quratû û xaneqînîşda beşêkî heye.

bêcge lemane le qezay xaneqîn le naḧyey qiził‌řibatda ’eşîretî «zirkûş, xeylanî» û le naḧyey xaneqînda «feylî, melekşahî, kwazî» û le naḧyey quratûda «kwazî, nîrincî, qadir mîrweys, ta’îşeyî» heye.

mabe’dî ’eşa’îrî kurdî ’êraq

	nawî ’eşîret	fîrqekanî	’ededî małî	ḧałî îctîma’î	mewqî’î û be’zê me’lûmat derḧeqî
lîway kerkûk	bîbanî		400	sakîne	le şîmalî kerkûke. le dêy xoyana da’enîşin. le qezay xaneqînîşda qołêkî heye.
lîway kerkûk	çinginî		300	geřoke	zistan le qezay silêmanîda û hawînan le meraẍe weqit řa’ebwêrin. sunnî û şaf’îye.
lîway silêmanî	caf	harûnî, îsma’îl ’uzêrî, mîka’îlî, řeşuburî, terxanî, şatrî, sadanî, badaẍî, başkî, amała, yusficanî, newřołî, kemałî, yezdan‌bexşî, tawegozî, gełałî, pişt‌małe, bê‌serî, yarweysî, şêx îsma’îlî, ’îsayî, sofîwend	800 1500 2000 1000 500 1800 300 250 300 400 500 1500 500 900 200 2000 50 200 200 1000 300 600	geřok geřok geřok beşêkî sakîne geřok beşêkî geřoke sakîne geřok geřok geřok geřok sakîn geřok geřok sakîn geřok geřok geřok geřok geřok geřok sakîne	firqe geřokekanî, zistanan le banîxêłanewe ta beramberî qiził‌řibat saḧlî ẍerbî sîrwan îşẍał eken. le beharda dênewe şarezûr û be ser pênciwênda řû ekene êran û eçne nizîk sine. sadanî û badaẍî be’zen eçne deştî horên û şêxan. kemalî, em ’eşîrete îbtîda’î, xirapeker û şeřfiroşe. le naw xoyana mutteḧîdin û le şeřî xarcîda hemû yarmetîy yektirî eken. be sebebî xirapekerî û hera û şeřî da’îmî, be’zê firqe lêy cwê bûnetewe. meselen wekû qubadî, babacanî, weledbegî, enaxî, îmamî, darwaş, diletaze, mîrebegî, detîrî, namedarbegî, tayşe, qadrweysî, nayrzî, şeref‌beyanî. em firqane êstake hemû cwê û serbexon. em ’eşa’îre hemû sunnîye, bełam xurafatyan zore.
	pişder	babekir’aẍa ’ebas meḧmûd’aẍa	2000	sakîne	esasî begzadey pişder ke be mîrawdelî meşhûrin mukirîn û ’ededyan keme, bełam sê naḧyey mawet, merge, qeładze, şarbajêryan be hemû dêhatyewe le jêr destidaye û em sê naḧyeye «mawet» û dû pişdere. sunnî mezhebe.
	îsma’îl ’uzêrî		600	geřoke	hawînan le beynî dûkan û çyay toqmada û sûrdaş û şaxî eşkewtidaye. hawîn eçne êran. em ’eşîrete ẍeyrî îsma’îl ’uzêrî, cafe.
	hemewend	begzade (çelebî) řeşewend sefrewend sîtebeser kafroşî sofîwend çinginî	1000 480	sakîne	em qîsme esłî hemewende, cêgeyan bazyane. ’eşîretêkî zor aza û diř û nebeze. ta em sałanî dwayye da’îmen ’asî bû û ḧikûmetî ’usmanî û êranî zor nařeḧet kird. merḧûm medḧet paşa neytiwanî tadîbyan bika. mute’esîb û sunnîn. teqrîben le 1700 m.da le êranewe hatûn. le tarîxî silêmanîda be tûl basyan kirawe. em beşe le ehalî dêhatî esłîn û tab’î hemewendin, emaneş sunnîn. em ’eşîretî çinginîye le lay jûrewe basî kirawe. le yikonî‌xaneda daxił nîye.
	dîzeyî	pîran, guntula, maman	6000	sakîne	le lîway hewlêr û le qezay mexmûrda le dewrî çyay qereçux û kendînawedan. erazîyekî bebereketyan heye. ḧałyan zor çake. bere bere ta dîcle hatûn û ’eşa’îrî ’erebyan derpeřanduwe û zor fe’aln.
lîway hewlêr	gerdî		600?	nîwegeřoke	le şîmalî hewlêre. firqeyekî le mentîqey koysinceqdaye. hawînan eçne wezne. ’eşîretêkî core. le şîmalî hewlêr 15 dêy heye.
	kora		?	sakîn	le ẍerbî şeqławeda çend dêyekî heye.
	xoşnaw	?	2000	sakîn û zar’ û baẍewane	le naḧyey şeqławeda sed dêyekî heye û nifûsî dehezar kesêke. le mentîqey koye û řanyeşda be’zê eqsamî heye.
	pîran	?	600?	?	le ’eşîretî řanyeye û le şîmalî řanyewe sakîne, daxłî komełî biłbase. ’eşîretêkî biçûk bełam diře (dizeyîş bem nawewe firqeyekî heye).
	ako	?	1000?	sakîne	le şîmalî řanyeda sakîne. çend firqeyekî heye, le çyakanî lay jûrûy řanye û le teref qeładzewe 40-50 dêy heye.
	zirarî	?	300?	sakîne	le şîmalî bestoredaye, dwanze dêy heye.
	sûrçî	?	3000?	sakîne	le qeraẍî şîmalî zêy koyewe ta řewandiz biław bûnetewe. 50 dêyekyan heye. firqeyekî mamekanyanî legełe.
	bałek	?	1200?	sakîne	lay jûrî çemî řewandiz kewtûn. 60 dêyekyan heye.
	şîran û biradost	?	1500?	sakîne	le muntehay şîmalî qezay řewandizin. şêrwan le biradost bequwettire. bełam mîqdarî herdûkyan 800 kesê zyatir nabê.
	herkî	?	5000?		’eşîretêkî bequwete, beşêkî le çyakanî ḧidûde û beşêkîşî le dewrî ’eqreye û 8000 kesêkîşî le mentîqey řewandiz û le teřef deyre û bastûredaye. nifûsî ’imûmî 20000 kesêk ebê. em ’eşîrete beşêkî le erziřom û beşêkîşî le wiłatî wandaye (sêr markis saykis)
	xeylanî	?	200?		le çyay şîmalî bałekdaye û be’zêkîşî le dewrî hewlêre. nifûsî 1000 kesêke.
	bołê	?	150?		le cinûbî bałekdaye û zistan eçne qezay koye. mîqdarî le xeylanî kemtire.
lîway mûsił	berwarî	berwarî bała	700	sakîne	le şîmalî çemî gare (daxłî zêy gewre ebê). sakîne. legeł zera’et û małyan xerîke.
		berwarî jîrî	1000	sakîne	le cinûbî çemî گاەردا sakînin û be zera’et û terbyey ḧeywanat meşẍûłn.
	barzan	?	2750	sakîne	le şîmalî zêy gewre û qeçay zêbardan. mentîqekeyan be nawî ’eşîretekewe naw nirawe. be zera’et û terbyey baẍat û tûtin xerîkin. tab’î şêxî barzanin. mute’esîb û cesûrin.
	zêbarî	?	120	sakîne	le beynî ’eqre û zêy gewreda û le dewrî pîrekepren. legeł zera’et û baẍ xerîkin.
	doskî	?	1200	sakîne	le qezay dihokdaye. zura’ û baẍewane.
	mezûrî (mîsûrî)	?	1700	sakîne	le qezay dihokda naḧyeyekî îşẍal kirduwe. zura’ û baẍewane. ’eşîretêkî zor qedîme û be gwêrey sêr olimistîd ebê le «mîsûrî = mîsîrî)y dewrî asûrewe hatbête xwarewe.
	artûşî	?	4000	geřok û sakîne	dû beşî gewreye û çend firqeyekî heye. beşêkî nîwe sakîne û le dewrî elquş û zaxo û dihokda zistan řa’ebwêrê û hawînan eçê bo çyakanî şîmal bo xakî turkye û beşêkîşî le turkyada û le teref şitax mawetewe (řenge 4000 małî le ’êraqda bê)
	sindî û gulî	?	950	sakîne	le beynî hîzil û xapûrdaye. mîqdarê nestûrîşî heye.
	’eşa’îrî seb’e	?	900	sakîne	naḧyeyekî mûsłe. legeł zira’et meşẍûłe.

yikonî lapeřekanî tirî ’eşa’îrî ’êraq ko bikeynewe, yikonî małî ’eşa’îrî ’êraq egate nizîkî 72000. saḧêbî kitêbî «dwayî warîsanî xulefa», sêr markis saykis, le naw ’eşa’îrî mûsłida basî ’eşa’îrî «mendan, zîrhatî, hacî, nîrwa, řakan, ḧusênye, celalî (nizîk ’emmadye), dire, kohan, û le ’eşa’îrî yezîdî şêxan, řişkan û hawerî (nizîk zaxo) eka ke mecmû’î małyan 10000 zyatre.

nawî ’eşîret	’ededî małî	şikłî îctima’î	mewqi’ û eḧwałî
sîrtî	70	geřoke	şîmalî zaxo kewtuwe. le ḧeqî me’lûmatêk nîye.
mîran	8000	geřoke	zistanan le beynî cezîrey îbnî ’umer û tel‌řemlida û hawînan le dewrî si’irda weqit řa’ewbiwêrê. legeł terbyey małyat xerîke. diř û şeřkere.
goyan	2100	sakîn û nîwe geřoke	’eşîretêkî diř û şeřkere. mîqdarê zazaşî le nawdaye. çend firqeyeke. legeł ’eşîretî mîranda zor şeř eka. şirnaxlî firqeyekî em ’eşîreteye û le şirnake.
ḧusênye	500	?	le şîmalî cezîrey îbnî ’umere û legeł ’eşîretî ḧusênyey ẍerbî zaxo minasebetî me’lûm nîye.
daxorî	?	sakîne	le nizîk şirnake. řenge qołêkî goyan bê.
şîrbegî	200	sakîne	ḧałî başe. řenge qołêkî zîrîkanlî bê.
bałyan	70	nîwe geřoke	feqîre. le nizîk «xoy»e.
îro	100	?	le şîmalî bałeyane.
etamanîkan	5000	geřoke	zor ḧałî başe. eẍłeb le derbendî bitlîs û nizîk botane û merkezî lewêye. be hawînan eçne deştî mûş.
sîlukan	900	geřoke	zira’et eka. hawînan eçête deştî mûş.
kîçyan	150	geřoke	?
dûdřî	400	geřoke	hawînan le cinûbî gomî wanda weqit řa’ebwêrê
elîkanlî	150	geřoke	?
helacî	900	sakîne	be’zê turk û ermenîşî le nawdaye. le cinûbî gomî wane.
tayyan	300	geřoke	şoretî baş nîye. le cinûbî gomî wane.
ḧewtan	300	sakîne	le qezay botandaye.
keka	?	?	le nizîk cûłemêrge.
balîkar	180	nîwegeřoke	le şîmalî cûłemêrge.
xanî	180	sakîne	le nizîk xoşabe.
takolî	450		řenge fîrqeyekî zîlanlî bê. řenge 115 sał lemew pêş le erziřomewe hatbê. le şerqî gomî wan û le serḧedde.
şikak	6000	geřoke	’eşîretêkî meşhûre. sê mang le řeşmałda emênin. le ẍerbî gomî wirmê û le ser ḧidûdin. meşhûr îsma’îl aẍay simko ře’îsî em ’eşîrete bû. firqekanî: şikfitî, mukerî, şewelî, botan, şikak, ’ebdulî.
zirzan	100	?	le şerqî wirmêye.
pînyanîşlî	1200	sakîn û geřokîşî heye	’eşîretêkî gewreye. firqekanî: zêdan, barkişan, kinarbiruş, sûretawan, bîlîcan, cilî, gewcî, şewîlan, mûsanan, pînyanîşî piçûke. le şerqî wirmê û le ser ḧidûdin.
kîwran	?		’eşîretêkî piçûke û le naḧyey gewredaye.
şimsîkî	900		le nizîk «dîze»ye.
artûşî	7000		’eşîretêkî gewreye. beşêkî le ’êraqdaye. firqekanî: ’îzzedînyan, mirizgî (900 mał), mameřeş (200 małe yezîdî), mamend (200 małe û sakîne), alan, biruz (60 małe û zar’î tûtne), cîrîkî, şîdan, mamxor (400 mał), xawîstan, şirfan (3000 małe û firqey here bequwete, geřoke, beharan eçête cinûbî ’eqre), mamedan (200 małe û sakîne. be’zen ta şaxî bêxêrî nizîkî zaxo eçê), gawdan (300 małe. geřoke. beharan eçête nizîk zaxo) zîdek, zefkî (150 małe), hafîcan (500 małe û geřoke, le teřef beyt elşebab, xoşab û şitake.

لە پێش شەڕی گەورەدا (١٩١٤-١٩١٨ی میلادی) لە مەنتیقەی Bدا