le mentîqey Ada

Li pirtûka:
Xulaseyekî Tarîxî Kurd û Kurdistan (Cildî 1)
Berhema:
Mihemed Emîn Zekî (1880-1948)
 19 Xulek  1428 Dîtin

em mentîqeye le beynî silêmanî, beḧrî wirmê, beḧrî wan, si’ird û dîcledaye. beşî ’eşa’îrî kurdî ’êraqî êstaye .

 nawî ’eşîretfîrqekanî’ededî małîḧałî îctîma’îmewqî’î û be’zê me’lûmat derḧeqî
qezay mendelîqerelûsgeş, kaytun, çarmawendî, kakewend, kakewendî, neftiçî, garsiwarînifûsî  1917sakînele mentîqey ab neft û ḧidûdî wetnigî sûmmardaye, zar’ û řa’îye. lehcey kurdî cinûbîye. şî’eye. řenge esłen luř bin.

qezay xaneqîn

sûremîrîkelhuřî, tûtîk, mamecan, ayne, entar225 małsakîn û zar’eçwar firqey le dêhatî dewrî xaneqîndaye û firqey entarî le beynî şehreban û ebucsire.
şeref‌beyanîkurekî, emîrxan begî, ’ezîzbegî, gaxar, nadrî,700nîwe geřok û zar’ele beynî çyay şwadir û sîrwanda û le naḧyey quratû horîn û şêxandaye. hawînan eçne şaxî bemo. řenge esłen caf bin.

lîway kerkûk û qezay xaneqîn

bacelan (qezay xaneqîn)cumur, qazanlo1300sakîn û zar’ele naḧyey quretû û horîn û şêxandaye, xełkî dergezên û qesrî şîrîn û qazanîyey mendelî le firqekanî qizanlûn. zimanyan nizîk pehlewîye. bacelan panze qołe.
delocamrîzî, pencankiştî, gaş, kehrîzî, tarkewend, selîm‌weys600sakîn û zar’eesił cêgey cebel‌xişk û çemî kuçeçyane. le dêy sergełe û le naḧyey xaneqînîşda qołêkî 1300 kesîy heye. sunnîye.
gaxwar 200sakîn û zar’ele naḧyey qeretepedaye. şaf’î mezhebe.

lîway kerkûk û qezay xaneqîn

kezese’dułła beg, kuxda, baram, serkala300sakînele dêy sîdlan, askî kifrî, çençałdan.
pałanî 350sakîn û zar’ele beynî zeng‌abad û cogey qeretepeda û le şerqî sîrwandaye. le dekkeş qołêkî heye.
berzincî 1500 kesêkesakîn û zar’ele naḧyey xaneqîndaye. sunnîye.
’umer mîl 150 małsakîn û zar’ele beynî kuçeçyan û nalişkîna û serkeldaye.
tîlşanî 50sakîn û zar’ele askî kifrî û zerdawdan. şaf’în.
zengenefars aẍa,  řostem aẍa450 małsakîn û zar’ele dewrî kifrî û îbrahîm xançî û erazîy sumakdaye. qołêkî le dewrî kirmaşandaye.
zendemiḧemedsałḧ aẍa ’elyan, tahîr xan, ẍenî600sakîn û zar’ele beynî řêgey kifrî û sîrwandan. le dway lenawçûnî ḧikûmetî kerîm xan, em ’eşîrete hatote êre. qołî «’elyan»y netewey xanedanî kerîm xane.
hewramîhewramanî text, hewramanî lihon4000sakîn û zar’ele hewramandan û beşêkî le xakî ’êraqda û beşêkîşî le êrandaye. sunnî mezheb û mute’esîbin. zor şeřker û azan. be texmînî mêcerson hewramanî êran û ’êraq 20000 kesêke.
merîwan 1225sakîn û zar’ele mentîqey merîwandaye û beşêkî daxłî êrane û legeł naḧyey pênciwên hawiḧdûde. sunnîye. mêcerson ełê 15000 kesêke.

lîway kerkûk û qezay xaneqîn

dawde 1000sakîn û zar’ele teřef tawuq, kifrî, gil û zengenedan. ’eşîretêkî aza û bekare. sunnîye.
leylan (lîway kerkûk) 500sakîn û zar’ele dewrî leylane. sunnîye.
tałebanî (lîway kerkûk) 1050sakîn û zar’ele kerkûkewe ta xaneqîn biław bûnewe. esasen ladêyî û miskênî xanedanî tałebanîye. sunnîye.
cebarî (lîway kerkûk) 500sakîn û zar’ele beynî çemçemał û kerkûk û şwanî xase û leylandaye. sunnîye.
şwanşwanî xase, şwanî bazyan2000sakîn û zar’ele beynî çemî xase û zêy koyedaye. hawiḧdûdî ’eşîretî şêx bizînî û bîbanîye. sunnîye. mêcerson ełê 1500 kesêke.
sałḧî 200sakîn û zar’ele teřef kerkûk û qereḧesen û giłdan. ’eşîretî sałḧî naw şamîş lemaneye. sunnîye.
şêx bizînî 600sakîn û zar’ele qeraẍî cinûbî zêy koye (zabî seẍîr)e. sunnîye.
 kakeyî, weya kaẍanlo 1500sakîn û zar’ele lîway kerkûkda û le beynî ḧewîce û zêy koyedan. le naḧyey quratû û xaneqînîşda beşêkî heye.
 

bêcge lemane le qezay xaneqîn le naḧyey qiził‌řibatda ’eşîretî «zirkûş, xeylanî» û le naḧyey xaneqînda «feylî, melekşahî, kwazî» û le naḧyey quratûda «kwazî, nîrincî, qadir mîrweys, ta’îşeyî» heye.

mabe’dî ’eşa’îrî kurdî ’êraq

 nawî ’eşîretfîrqekanî’ededî małîḧałî îctîma’îmewqî’î û be’zê me’lûmat derḧeqî

lîway kerkûk

bîbanî 400sakînele şîmalî kerkûke. le dêy xoyana da’enîşin. le qezay xaneqînîşda qołêkî heye.
çinginî 300geřokezistan le qezay silêmanîda û hawînan le meraẍe weqit řa’ebwêrin. sunnî û şaf’îye.
lîway silêmanîcaf

harûnî,

îsma’îl ’uzêrî,

mîka’îlî,

řeşuburî,

terxanî,

şatrî,

sadanî,

badaẍî,

başkî,

amała,

yusficanî,

newřołî,

kemałî,

yezdan‌bexşî,

tawegozî,

gełałî,

pişt‌małe,

bê‌serî,

yarweysî,

şêx îsma’îlî,

’îsayî,

sofîwend

800

1500

2000

1000

500

1800

300

250

300

400

500

1500

500

900

200

2000

50

200

200

1000

300

600

geřok

geřok

geřok

beşêkî sakîne

geřok

beşêkî geřoke

sakîne

geřok

geřok

geřok

geřok

sakîn

geřok

geřok

sakîn

geřok

geřok

geřok

geřok

geřok

geřok

sakîne

firqe geřokekanî, zistanan le banîxêłanewe ta beramberî qiził‌řibat saḧlî ẍerbî sîrwan îşẍał eken. le beharda dênewe şarezûr û be ser pênciwênda řû ekene êran û eçne nizîk sine. sadanî û badaẍî be’zen eçne deştî horên û şêxan. kemalî, em ’eşîrete îbtîda’î, xirapeker û şeřfiroşe. le naw xoyana mutteḧîdin û le şeřî xarcîda hemû yarmetîy yektirî eken. be sebebî xirapekerî û hera û şeřî da’îmî, be’zê firqe lêy cwê bûnetewe. meselen wekû qubadî, babacanî, weledbegî, enaxî, îmamî, darwaş, diletaze, mîrebegî, detîrî, namedarbegî, tayşe, qadrweysî, nayrzî, şeref‌beyanî. em firqane êstake hemû cwê û serbexon. em ’eşa’îre hemû sunnîye, bełam xurafatyan zore.
 pişder

babekir’aẍa

’ebas

meḧmûd’aẍa

2000sakîneesasî begzadey pişder ke be mîrawdelî meşhûrin mukirîn û ’ededyan keme, bełam sê naḧyey mawet, merge, qeładze, şarbajêryan be hemû dêhatyewe le jêr destidaye û em sê naḧyeye «mawet» û dû pişdere. sunnî mezhebe.
 îsma’îl ’uzêrî 600geřokehawînan le beynî dûkan û çyay toqmada û sûrdaş û şaxî eşkewtidaye. hawîn eçne êran. em ’eşîrete ẍeyrî îsma’îl ’uzêrî, cafe.
 hemewend

begzade (çelebî)

řeşewend

sefrewend

sîtebeser

kafroşî

sofîwend

çinginî

1000

480

sakîneem qîsme esłî hemewende, cêgeyan bazyane. ’eşîretêkî zor aza û diř û nebeze. ta em sałanî dwayye da’îmen ’asî bû û ḧikûmetî ’usmanî û êranî zor nařeḧet kird. merḧûm medḧet paşa neytiwanî tadîbyan bika. mute’esîb û sunnîn. teqrîben le 1700 m.da le êranewe hatûn. le tarîxî silêmanîda be tûl basyan kirawe. em beşe le ehalî dêhatî esłîn û tab’î hemewendin, emaneş sunnîn. em ’eşîretî çinginîye le lay jûrewe basî kirawe. le yikonî‌xaneda daxił nîye.
 dîzeyî

pîran,

guntula,

maman

6000sakînele lîway hewlêr û le qezay mexmûrda le dewrî çyay qereçux û kendînawedan. erazîyekî bebereketyan heye. ḧałyan zor çake. bere bere ta dîcle hatûn û ’eşa’îrî ’erebyan derpeřanduwe û zor fe’aln.
lîway hewlêrgerdî 600? nîwegeřokele şîmalî hewlêre. firqeyekî le mentîqey koysinceqdaye. hawînan eçne wezne. ’eşîretêkî core. le şîmalî hewlêr 15 dêy heye.
 kora ?sakînle ẍerbî şeqławeda çend dêyekî heye.
 xoşnaw?2000sakîn û zar’ û baẍewanele naḧyey şeqławeda sed dêyekî heye û nifûsî dehezar kesêke. le mentîqey koye û řanyeşda be’zê eqsamî heye.
 pîran?600??le ’eşîretî řanyeye û le şîmalî řanyewe sakîne, daxłî komełî biłbase. ’eşîretêkî biçûk bełam diře (dizeyîş bem nawewe firqeyekî heye).
 ako?1000?sakînele şîmalî řanyeda sakîne. çend firqeyekî heye, le çyakanî lay jûrûy řanye û le teref qeładzewe 40-50 dêy heye.
 zirarî?300?sakînele şîmalî bestoredaye, dwanze dêy heye.
 sûrçî?3000?sakînele qeraẍî şîmalî zêy koyewe ta řewandiz biław bûnetewe. 50 dêyekyan heye. firqeyekî mamekanyanî legełe.
 bałek?1200?sakînelay jûrî çemî řewandiz kewtûn. 60 dêyekyan heye.
 şîran û biradost?1500? sakînele muntehay şîmalî qezay řewandizin. şêrwan le biradost bequwettire. bełam mîqdarî herdûkyan 800 kesê zyatir nabê.
 herkî?5000? ’eşîretêkî bequwete, beşêkî le çyakanî ḧidûde û beşêkîşî le dewrî ’eqreye û 8000 kesêkîşî le mentîqey řewandiz û le teřef deyre û bastûredaye. nifûsî ’imûmî 20000 kesêk ebê. em ’eşîrete beşêkî le erziřom û beşêkîşî le wiłatî wandaye (sêr markis saykis)
 xeylanî?200? le çyay şîmalî bałekdaye û be’zêkîşî le dewrî hewlêre. nifûsî 1000 kesêke.
 bołê?150? le cinûbî bałekdaye û zistan eçne qezay koye. mîqdarî le xeylanî kemtire.
lîway mûsiłberwarîberwarî bała700sakînele şîmalî çemî gare (daxłî zêy gewre ebê). sakîne. legeł zera’et û małyan xerîke.
  berwarî jîrî1000sakînele cinûbî çemî گاەردا sakînin û be zera’et û terbyey ḧeywanat meşẍûłn.
 barzan?2750sakînele şîmalî zêy gewre û qeçay zêbardan. mentîqekeyan be nawî ’eşîretekewe naw nirawe. be zera’et û terbyey baẍat û tûtin xerîkin. tab’î şêxî barzanin. mute’esîb û cesûrin.
 zêbarî?120 sakînele beynî ’eqre û zêy gewreda û le dewrî pîrekepren. legeł zera’et û baẍ xerîkin.
 doskî?1200sakînele qezay dihokdaye. zura’ û baẍewane.
 

mezûrî

(mîsûrî)

?1700sakînele qezay dihokda naḧyeyekî îşẍal kirduwe. zura’ û baẍewane. ’eşîretêkî zor qedîme û be gwêrey sêr olimistîd ebê le «mîsûrî = mîsîrî)y dewrî asûrewe hatbête xwarewe.
 artûşî?4000geřok û sakînedû beşî gewreye û çend firqeyekî heye. beşêkî nîwe sakîne û le dewrî elquş û zaxo û dihokda zistan řa’ebwêrê û hawînan eçê bo çyakanî şîmal bo xakî turkye û beşêkîşî le turkyada û le teref şitax mawetewe (řenge 4000 małî le ’êraqda bê)
 sindî û gulî?950sakînele beynî hîzil û xapûrdaye. mîqdarê nestûrîşî heye.
 ’eşa’îrî seb’e?900sakînenaḧyeyekî mûsłe. legeł zira’et meşẍûłe.
 

yikonî lapeřekanî tirî ’eşa’îrî ’êraq ko bikeynewe, yikonî małî ’eşa’îrî ’êraq egate nizîkî 72000. saḧêbî kitêbî «dwayî warîsanî xulefa», sêr markis saykis, le naw ’eşa’îrî mûsłida basî ’eşa’îrî «mendan, zîrhatî, hacî, nîrwa, řakan, ḧusênye, celalî (nizîk ’emmadye), dire, kohan, û le ’eşa’îrî yezîdî şêxan, řişkan û hawerî (nizîk zaxo) eka ke mecmû’î małyan 10000 zyatre.

 

nawî ’eşîret’ededî małîşikłî îctima’îmewqi’ û eḧwałî
sîrtî70geřokeşîmalî zaxo kewtuwe. le ḧeqî me’lûmatêk nîye.
mîran8000 geřokezistanan le beynî cezîrey îbnî ’umer û tel‌řemlida û hawînan le dewrî si’irda weqit řa’ewbiwêrê. legeł terbyey małyat xerîke. diř û şeřkere.
goyan2100sakîn û nîwe geřoke’eşîretêkî diř û şeřkere. mîqdarê zazaşî le nawdaye. çend firqeyeke. legeł ’eşîretî mîranda zor şeř eka. şirnaxlî firqeyekî em ’eşîreteye û le şirnake.
ḧusênye500?le şîmalî cezîrey îbnî ’umere û legeł ’eşîretî ḧusênyey ẍerbî zaxo minasebetî me’lûm nîye.
daxorî?sakînele nizîk şirnake. řenge qołêkî goyan bê.
şîrbegî200sakîneḧałî başe. řenge qołêkî zîrîkanlî bê.
bałyan70nîwe geřokefeqîre. le nizîk «xoy»e.
îro100?le şîmalî bałeyane.
etamanîkan5000geřokezor ḧałî başe. eẍłeb le derbendî bitlîs û nizîk botane û merkezî lewêye. be hawînan eçne deştî mûş.
sîlukan900geřokezira’et eka. hawînan eçête deştî mûş.
kîçyan150geřoke?
dûdřî400geřokehawînan le cinûbî gomî wanda weqit řa’ebwêrê
elîkanlî150geřoke?
helacî900sakînebe’zê turk û ermenîşî le nawdaye. le cinûbî gomî wane.
tayyan300geřokeşoretî baş nîye. le cinûbî gomî wane.
ḧewtan300sakînele qezay botandaye.
keka??le nizîk cûłemêrge.
balîkar180nîwegeřokele şîmalî cûłemêrge.
xanî180sakînele nizîk xoşabe.
takolî450 řenge fîrqeyekî zîlanlî bê. řenge 115 sał lemew pêş le erziřomewe hatbê. le şerqî gomî wan û le serḧedde.
şikak6000geřoke’eşîretêkî meşhûre. sê mang le řeşmałda emênin. le ẍerbî gomî wirmê û le ser ḧidûdin. meşhûr îsma’îl aẍay simko ře’îsî em ’eşîrete bû. firqekanî: şikfitî, mukerî, şewelî, botan, şikak, ’ebdulî.
zirzan100?le şerqî wirmêye.
pînyanîşlî1200sakîn û geřokîşî heye’eşîretêkî gewreye. firqekanî: zêdan, barkişan, kinarbiruş, sûretawan, bîlîcan, cilî, gewcî, şewîlan, mûsanan, pînyanîşî piçûke. le şerqî wirmê û le ser ḧidûdin.
kîwran? ’eşîretêkî piçûke û le naḧyey gewredaye.
şimsîkî900 le nizîk «dîze»ye.
artûşî7000  ’eşîretêkî gewreye. beşêkî le ’êraqdaye. firqekanî: ’îzzedînyan, mirizgî (900 mał), mameřeş (200 małe yezîdî), mamend (200 małe û sakîne), alan, biruz (60 małe û zar’î tûtne), cîrîkî, şîdan, mamxor (400 mał), xawîstan, şirfan (3000 małe û firqey here bequwete, geřoke, beharan eçête cinûbî ’eqre), mamedan (200 małe û sakîne. be’zen ta şaxî bêxêrî nizîkî zaxo eçê), gawdan (300 małe. geřoke. beharan eçête nizîk zaxo) zîdek, zefkî (150 małe), hafîcan (500 małe û geřoke, le teřef beyt elşebab, xoşab û şitake.