شکڵ و تەبیاتی و ژیانی کۆمەڵی کورد
ئەو عولەمای غەربە کە لەم خسووسەوە دەمێکە خەریکی پرسیار و سەرنجدانن، تەقریبەن هەموویان بە یەک زمان ئەڵێن کە بۆ شکڵ و سیمای کورد (فیزیۆنۆمی)، نموونەیەکی عموومی و شامل نییە و بە گوێرەی ئەو تەدقیقاتەی کە تا ئێستا کراوە، چوار مۆدێل دۆزراوەتەوە.
لام وایە ئەم حاڵە بە دەرەجەیەک ئەوە ئەنوێنێ کە باو و باپیری کوردی ئیمڕۆ ـ وەکوو لە فەسڵی دووەمدا باسمان کرد ـ چەند تائیفەیەکی موتتەحیدولعیرق و یەک‌زمانن و ئەمانەش ئەبێ گۆتۆ، کاسای (= کاشو)، شۆباری، نایری، مادا (مەد) و لۆللۆ بن. ئینسقلۆپەدیای ئیسلام ئەڵێ ئەو شکڵ و تەبیاتی کوردە، کە لە تەڕەف موتەخەسیسینی موستەشریقینەوە بەیان کراوە، تەنیا عیبارەت لە بڕێ ئەوانەیە کە چاویان پێ کەوتووە و هیچ یەکێ لەمانە (وەکوو دوهوسەت، خانیکۆف، دوقتۆر دانیلۆ .. و الخ نەیتوانیوە کە لە سەر ئەساسێکی عیلمیی تەواو، سرنج لە هەموو کورد و عەشائیری کورد بدا.
ئێستا جەدوەلێکی تەقریبیی باشی عەشائیری کورد بە دەستەوەیە، بە گوێرەی ئەمە، شکڵی بڵاوبوونەوەی کوردمان لە لا مەعلوومە، بەڵام ئەمە کافی نییە، ئیحتیاج بە تەدقیقاتێکی تەواو و مەشغووڵییەتێکی دوور و درێژ هەیە، کە لە سەر مەعلووماتێکی ڕێکوپێک و موتتەحید لە سەر وەقائیعی تاریخییەی باش بێ. بۆ ئەمە بەعزێ ئەسەر وە نییە نەبێ، بەڵام بەس نییە.
لە شکڵی ژیانی کۆمەڵی کورددا سێ سونفی مومتاز هەیە: گردبوونەوە لە دەوری ڕەئیسێکدا کە بەعزەن لە عونسورێکی غەریبە بووە، ئەم حاڵەتە عادەتەن بۆ کورد عەنعەنەیەکی تاریخییە، ئیتاعەتکردن بەم ڕەئیسە و ڕیعایەتکردنی بەعزێ عەنعەناتی تاریخییە و بوونی سنووفی موختەلیفە (ئەسناف و زورراع) لە ناویانا.
عەشائیری گەڕۆک کە لە زستاندا دێنە دەشتی گەرمی جزیرە و لە نزیک عەشائیری عەرەب وەقت ڕائەبوێرن، ئێستە عادەتەن نادیرە، ئەغڵەبی کوردی ئیمڕۆ یا نیوەگەڕۆکە یا بە تەواوی دامەزراون. عەشائیری نیوەگەڕۆک بە گوێرەی هەوای جێگە و ڕێگەیان هاوین ئەچن بۆ کەژ و کێو و لەوێ جێوڕێی مەعلوومیان هەیە، مەسەلەن وەکوو عەشیرەتی جاف کە گەرمیان و کوێستانی بە تەواوی دیارە.
بەشی دامەزراو و جێگیربووی کورد، ئەکسەر یا خەڵکی ئەو ناوەیان تەمسیل کردووە، یەعنی ئەوانیشیان کردووە بە کورد و ئەهالی ئەسڵییەی ئەو جێگایانە بۆ ئەمەی کە خۆیان لە شەڕی دراوسێیەکانیان بپارێزن، حاکمییەتی ئەو عەشیرەتە تازەهاتووەیان قەبووڵ کردووە. بە سووڕەتی عموومی، کورد حەز لە ژیانی دامەزراوە (حەیاتی ساکینی) ئەکا. کوردانی لای ژوورووی ئەلجەزیرە، بە فەعالییەت و قابلییەتی زراعییەی خۆیان شۆرەتیان سەندووە و لەم خسووسەوە بە سەر عەرەبی بەدەویی ئەو ناوەدا تەفەوقیان کردووە (هاندبووک، نومرو ٥٧). کتێبی «تورک لە ئاسیادا» کە لە تەڕەف وەزارەتی خارجییەی حکوومەتی بەریتانیای گەورەوە نەشر کراوە، ئەڵێ: «وا دەرئەکەوێ کە لە شیمالی مەزۆپۆتامیا دەبێتە وڵاتێکی کورد».
ئەوسافی قەومییەی عەشائیری کورد (وەکوو ئیشی، عادەتی، یاری ... و الخ)، تەنیا نەوعێک نییە و تەقریبەن لە هەر عەشیرەتێکدا کەمێ زۆرێ فەرقی هەیە. لە بەر ئەمە باسی وەسفێکی عموومیکردن لە حەقیقەت دوور ئەبێ، ئەبێ بۆ هەر عەشیرەتێ باسێکی جوێ بکرێ. مەسەلەن بۆ کوردی وڵاتی ئەریوان کە لە کوردستان دوورە، پرۆفیسۆر ئەگیازارۆف تەدقیقاتێکی عیلمیی زۆر باشی کردووە و بۆ کوردانی سلێمانیش تەدقیقاتی دوقتۆر ڕیچ و کتێبەکەی مێجەرسۆن و بۆ وڵاتانی موکری و ورمێش، ئاساری ئارا کەلیان، مۆرغان و نیکیتین زۆر مەعلووماتی باشی تیایە.
شەرەفنامە باسی بەعزێ ئافرەتی کورد ئەکا کە لەگەڵ ئیش و کاری گەورەدا خۆیان نواندووە، باخسووس لە عەشیرەتی کەڵهوڕ (کەڵوڕ)دا بەعزێکیان گەورەیی عەشیرەتیشیان کردووە. حەلیمەخانی حەکاری، عادلەخانی هەڵەبجە بەشۆرەتن. کوێخا نێرگسی شوانیش نابێ لە فکر بچێتەوە.
دەرحەق بە عادات و حەیات و ئەوساف و مەزییاتی قەومی کورد، موستەشریقین زۆر ئاساری باش باشیان نووسیوە و ئەغڵەبیان زۆر بەبێ تەڕەفی و عادڵانە باسیان کردووە. لەم خسووسەوە توول و تەفسیلدان موحتاجی نووسینی کتێبێکی جوێیە، لە بەر ئەمە بۆ ئەوانەی کە ئەیانەوێ لەم خسووسەوە مەعلووماتێکی باش پەیا بکەن، لازمە کە کتێبەکەی مسیۆ ئەلکساندەر ژابا (مەجمووعەی مولاحەزات و خەبەرات دەرحەق بە کوردستان، ١٨٦٠) و ئەسەرەکەی مسیۆ نیکیتین (دەرحەق بە کورد، بەعزێ مولاحەزە) و جڵدی بیست و یەکەمی ئینسقلۆپەدیای گەورە و کتێبەکانی مسیۆ هانری بەندەر (سیاحەت لە وڵاتی کورددا) و کاپتن هەی (دوو ساڵ لە کوردستاندا) و مێجەرسۆن (بە تەبدیل لە مەزۆپۆتامیا و کوردستاندا) و سێر مارک سایکس (دوایی واریسانی خولەفا) و الخ بخوێننەوە.
کورت و موختەسەری ئەمەیە کە هەر عالم و سەیاحێ کە کوردی دیبێ و چەند ڕۆژێکی لەگەڵ ڕابوردبێ، موحەققەق تەقدیری ئەوساف و ئەخلاقی کردووە، مەسەلەن ئینسقلۆپەدیای گەورە ئەڵێ: «وەزعییەتی ناو ماڵ و ناو عائیلە لە قەومی کورددا زۆر تەرەقی کردووە. ڕووخۆش، دڵپاک، بەنامووس و موسافرپەروەرن. ئافرەتیان لە ئافرەتی تورک و ئێرانی سەربەستترە و ڕوو لە سفوورە، بێجگە لە بەعزێ دەوڵەمەند کەس تەڕەفداری زۆر ژن‌هێنان نییە. حەز لە مۆسیقا و هەڵپەڕین ئەکەن ...».