şikił û tebyatî û jyanî komełî kurd

ew ’ulemay ẍerbe ke lem xisûsewe demêke xerîkî pirsyar û serinicdanin, teqrîben hemûyan be yek ziman ełên ke bo şikił û sîmay kurd (fîzyonomî), nimûneyekî ’imûmî û şamil nîye û be gwêrey ew tedqîqatey ke ta êsta kirawe, çwar modêl dozrawetewe.

lam waye em ḧałe be dereceyek ewe enwênê ke baw û bapîrî kurdî îmřo wekû le fesłî duwemda basman kird çend ta’îfeyekî mutteḧîdul’îrq û yek‌zimanin û emaneş ebê goto, kasay (= kaşu), şobarî, nayrî, mada (med) û lollo bin. înisqilopedyay îslam ełê ew şikił û tebyatî kurde, ke le teřef mutexesîsînî musteşrîqînewe beyan kirawe, tenya ’îbaret le biřê ewaneye ke çawyan pê kewtuwe û hîç yekê lemane (wekû duhuset, xanîkof, duqtor danîlo .. we alx neytiwanîwe ke le ser esasêkî ’îlmîy tewaw, sirinc le hemû kurd û ’eşa’îrî kurd bida.

êsta cedwelêkî teqrîbîy başî ’eşa’îrî kurd be desteweye, be gwêrey eme, şikłî biławbûnewey kurdiman le la me’lûme, bełam eme kafî nîye, îḧtyac be tedqîqatêkî tewaw û meşẍûłîyetêkî dûr û dirêj heye, ke le ser me’lûmatêkî řêkupêk û mutteḧîd le ser weqa’î’î tarîxîyey baş bê. bo eme be’zê eser we nîye nebê, bełam bes nîye.

le şikłî jyanî komełî kurdida sê sunfî mumtaz heye: girdibûnewe le dewrî ře’îsêkda ke be’zen le ’unsurêkî ẍerîbe buwe, em ḧałete ’adeten bo kurd ’en’eneyekî tarîxîye, îta’etkirdin bem ře’îse û řî’ayetkirdinî be’zê ’en’enatî tarîxîye û bûnî sinûfî muxtelîfe (esnaf û zurra’) le nawyana.

’eşa’îrî geřok ke le zistanda dêne deştî germî cizîre û le nizîk ’eşa’îrî ’ereb weqit řa’ebwêrin, êste ’adeten nadîre, eẍłebî kurdî îmřo ya nîwegeřoke ya be tewawî damezrawin. ’eşa’îrî nîwegeřok be gwêrey heway cêge û řêgeyan hawîn eçin bo kej û kêw û lewê cêwřêy me’lûmyan heye, meselen wekû ’eşîretî caf ke germyan û kwêstanî be tewawî dyare.

beşî damezraw û cêgîrbûy kurd, ekser ya xełkî ew naweyan temsîl kirduwe, ye’nî ewanîşyan kirduwe be kurd û ehalî esłîyey ew cêgayane bo emey ke xoyan le şeřî dirawsêyekanyan biparêzin, ḧakmîyetî ew ’eşîrete tazehatuweyan qebûł kirduwe. be sûřetî ’imûmî, kurd ḧez le jyanî damezrawe (ḧeyatî sakînî) eka. kurdanî lay jûrûy elcezîre, be fe’alîyet û qablîyetî zira’îyey xoyan şoretyan senduwe û lem xisûsewe be ser ’erebî bedewîy ew naweda tefewqyan kirduwe (handibûk, numru 57). kitêbî «turk le asyada» ke le teřef wezaretî xarcîyey ḧikûmetî berîtanyay gewrewe neşir kirawe, ełê: «wa der’ekewê ke le şîmalî mezopotamya debête wiłatêkî kurd».

ewsafî qewmîyey ’eşa’îrî kurd (wekû îşî, ’adetî, yarî ... we alx), tenya new’êk nîye û teqrîben le her ’eşîretêkda kemê zorê ferqî heye. le ber eme basî wesfêkî ’imûmîkirdin le ḧeqîqet dûr ebê, ebê bo her ’eşîretê basêkî cwê bikirê. meselen bo kurdî wiłatî erîwan ke le kurdistan dûre, pirofîsor egyazarof tedqîqatêkî ’îlmîy zor başî kirduwe û bo kurdanî silêmanîş tedqîqatî duqtor řîç û kitêbekey mêcerson û bo wiłatanî mukirî û wirmêş, asarî ara kelyan, morẍan û nîkîtîn zor me’lûmatî başî tyaye.

şerefname basî be’zê afretî kurd eka ke legeł îş û karî gewreda xoyan nwanduwe, baxsûs le ’eşîretî kełhuř (kełuř)da be’zêkyan gewreyî ’eşîretîşyan kirduwe. ḧelîmexanî ḧekarî, ’adlexanî hełebce beşoretin. kwêxa nêrgisî şwanîş nabê le fikir biçêtewe.

derḧeq be ’adat û ḧeyat û ewsaf û mezîyatî qewmî kurd, musteşrîqîn zor asarî baş başyan nûsîwe û eẍłebyan zor bebê teřefî û ’adłane basyan kirduwe. lem xisûsewe tûl û tefsîldan muḧtacî nûsînî kitêbêkî cwêye, le ber eme bo ewaney ke eyanewê lem xisûsewe me’lûmatêkî baş peya biken, lazme ke kitêbekey misyo elkisander jaba (mecmû’ey mulaḧezat û xeberat derḧeq be kurdistan, 1860) û eserekey misyo nîkîtîn (derḧeq be kurd, be’zê mulaḧeze) û ciłdî bîst û yekemî înisqilopedyay gewre û kitêbekanî misyo hanrî bender (syaḧet le wiłatî kurdida) û kaptin hey (dû sał le kurdistanda) û mêcerson (be tebdîl le mezopotamya û kurdistanda) û sêr mark saykis (dwayî warîsanî xulefa) û alx bixiwênnewe.

kurt û muxteserî emeye ke her ’alim û seyaḧê ke kurdî dîbê û çend řojêkî legeł řaburdibê, muḧeqqeq teqdîrî ewsaf û exlaqî kirduwe, meselen înisqilopedyay gewre ełê: «wez’îyetî naw mał û naw ’a’île le qewmî kurdida zor tereqî kirduwe. řûxoş, diłpak, benamûs û musafirperwerin. afretyan le afretî turk û êranî serbestitre û řû le sifûre, bêcge le be’zê dewłemend kes teřefdarî zor jin‌hênan nîye. ḧez le mosîqa û hełpeřîn eken ...».