لە دەوری سەفەوی و ئەوەڵی حکوومەتی عوسمانیدا
شاهـ ئیسماعیلی سەفەوی {fn|ئەم خانەدانی سەفەوییە، نەتەوەی شێخ سەفیەددینی ئەردەوێڵ (ئەردەبیل)ین. ئەم شێخە زاهیدێکی شیعی بوو و خۆی بە نەتەوەی ئیمامی حەوتەم (مووسا کازم) دانابوو. «عەلی»، «ئیبراهیم» و «جونەید» ناو سێ کوڕی هەبوو، ئەمانە بە زوهد و میللەت‌پەروەردیی خۆیان شۆرەتی عائیلەیان بەرز کردەوە. شێخ جونەید لە هەموویان زیاتر شۆرەتی بوو، لە بەر ئەوە لە تەڕەف جیهانشاهی قەرەقۆیونلووەوە تەهدید کرا و ڕای کردە دیاربەکر و لای حەسەنە درێژ و لەوێ کچی حەسەنە درێژی لە حەیدەری کوڕی مارە کرد و شاه ئیسماعیل سەمەرەی ئەم ئیزدیواجەیە.
[بۆ ئەم ژێرنووسە تکایە ڕوونکردنەوەی محەمەد جەمیل ڕۆژبەیانی لە سەرەتای کتێبەکەدا بخوێننەوە.]} ، لە ئەووەڵ شەڕەکانی لەگەڵ حکوومەتی ئاق قۆیونلوودا تەڕەفی ئەرمینییەی دەس کەوت. لە ٩٠٨ی هیجریدا لە نزیک هەمەدان لەگەڵ سوڵتان مورادی ئاق قۆیۆنلوودا شەڕێکی گەورەی کرد و عێراقی عەجەم، خووزستان و فارسستانی یەک لە دوای یەک زەوت کرد. لە ٩٠٩ی هیجریدا لەشکری کردە سەر سارم‌بەگ و نەواحیی ورمێ و شنۆی تاڵان کرد و کوشتارێکی زۆری تیا کرد. ساڵی دوایی، ڕووی کردە کوردستانی مەرکەزی و لە نزیک «ئەلبستان» عەلائوددەولەی زولقەدرییەی شکاند و گەڕایەوە سەر دیاربەکر و گرتی (تاریخ عالم‌آرافارسی).
موعامەلەی شاهـ ئیسماعیل دەرحەق کورد وەکوو موعامەلەی ئاق قۆیونلووەکان زۆر زاڵمانە بوو، چونکە کورد سوننی بوو، قەت ئەمنییەتی پێ نەئەکردن و ئەمنییەتی هەر بە تورکمانەکان بوو؛ چونکە ڕافزی و موفریت بوون، لە هەموو فرسەتێکدا سەعی بۆ ئەزیەتدان و فەوتانی کوردیان ئەکرد. لەم جوملەیە لە وەقتێکدا کە هاتبووە خۆی، یانزە کەس لە ئومەرای کورد چوونە لای و عەرزی ئیتاعەتیان کرد، وەلحاڵ خیلافی ئومێدیان گرتنی و حەپسی کردن و لە جێگەی ئەوان، والیی قزڵباشی تەعیین کرد.
یەکێ لەم ئومەرا مەزڵوومانە مەلیک خەلیلی حاکمی حەسەنکێف بوو کە مێردی خوشکی شاهـ ئیسماعیل بوو. سێ ساڵ لە مەحبووسخانەی تەورێزدا مایەوە و ئینجا لە دوای شکانی شاهـ ئیسماعیل لە چاڵدێران نەجاتی بوو. شکانی شاهـ ئیسماعیل لە چاڵدێراندا (٩٢٠ی هیجری/ ١٥١٤ی میلادی) نفووز و شەوکەتی حکوومەتی سەفەوییەی زۆر کەم کرد و بەعزێ غەلبەی ئەحفادی شاە ئیسماعیل نەگەیشتنە دەرەجەکی وا کە ئەو نفووزە شکاوە تەعمیر بکاتەوە و غەربی شاخانی زاغرۆس بچێ.
سیاسەتی کوردستانی شاهـ ئیسماعیلیش وەکوو حکوومەتەکانی پێشووی، عیبارەت بوو لە لەناوبردنی حکوومات و ئیماراتی کورد و لە جێگەی ئەوە دامەزراندنی نفووز و قووەتی والیانی قزڵباش. ئەم موعامەلەیەش بە تەواوی عەکسی ئەو سیاسەتی عوسمانییە بوو کە بە واسیتەی فازڵی مەشهوور، ئیدریسی بتلیسی بە سەر کوردستاندا تەتبیق کرا و هەدەفیشی عیبارەت لە بڕێ ئیجاد و تەعمیمکردنی ئوسوولێکی باش بوو و حکوومەتی عوسمانی بە واسیتەی دامەزراندنی بەعزێ حکووماتی مەحەللییەوە قەومی کوردی بە تەواوی لە خۆی ڕازی کرد.
یاوز سوڵتان سەلیم لە سەفەری چاڵدێراندا لە ئۆردووگای ئاماسییەوە چەند جارێک مەولانا ئیدریسی بتلیسی ناردە کوردستان، بۆ خاتری ئەمە کە عەشائیر و ڕوئەسای کورد لە عەلەیهی شیعەکان و شاە ئیسماعیل تەشویق بکا. واقیعەن ئیرشادات و تەحەڕڕوکاتی مەولانا ئیدریس تەئسیرێکی زۆر گەورەی بوو و لە دوای موحارەبەی چاڵدێران لە داخڵی کوردستاندا لە هەموو لایەکەوە عوسیان و ئیختلال دەسی پێکرد.
ئەهالیی دیاربەکر قائمقامی کوڕی ئوستاجلی، حاکمی کوردستانیان دەرکرد و ئیتاعەتی حکوومەتی عوسمانییان کرد. لەم وەقتەدا «شەریف بەگ»يش لە بتلیسدا بەیداخی عوسمانی هەڵدا و خالید بەگی برای کە حاکمی عەجەم بوو دەرکرد.
مەلیک خەلیلی حاکمی ئیرسیی «حەسەنکێف» و «سعرد»یش کە لە نەتەوەی خانەدانی ئەیووبی بوو، لە عەلەیهی شاهـ ئیسماعیل عوسیانی کرد، بەڵام لە تەڕەف شاه ئیسماعیلەوە گیرابوو و موڵکەکەی درابوو بە «قەرەخان»ی برای، (ئوستاجلی‌زادە). واقیعەن قەرەخان سعردی زەوت کرد و چەند دەفعەیەکیش تەعەڕوزی کردە حەسەنکێف بەڵام موەفەق نەبوو.
ئەمیری ساسۆن، محەمەد بەگ، موڵکی «هەرزن»ی لە ئومەرای سواری شاهـ ئیسماعیل زەوت کرد. سەید ئەحمەد بەگی زەرقی، بە یارییەی دیاربەکرییەکانەوە «ئاتاق» و «میافارقین» و قاسم بەگیش «ئەکیل»ی داگیر کرد. مەردیسی جەمشید بەگیش «پاڵو»ی بە ناوی سوڵتان سەلیمەوە وەرگرت. بەختی بەگ، قۆماندانی جەزیرەی ئیبنی عومەر، عەسکەری ئێرانیی ئەو ناوەی دەرپەڕاند. ئەمیری سۆران، سەید بەگ، کەرکووک و هەولێری داگیر کرد. خولاسە بێجگە لەمانە، شانزە ئەمیری کوردی تریش تەڕەفداریی [خۆیان لە] سوڵتان سلێمان ئیعلان کردبوو.
یاوز سوڵتان سەلیم، بەرامبەر بەم وەزعیەتە دیسانەوە مەولانا ئیدریسی مەئموور کرد تا لە قەراغ بەحری ورمێوە تا مەڵاتیە هەموو وڵاتانی کوردستان بە ناوی «یاوز سوڵتان سەلیم»ەوە تەئمین بکا.
شاهـ ئیسماعیل لە دوای حەرەکەتی یاوز لە تەورێز، هاتەوە پایتەخت و قەرەخانی بە قووەتێکەوە ناردە سەر دیاربەکر. قەرەخان، بە سەر چیاقچوردا ڕۆی و قوای موعاونەی ماردین و ڕەها و حەسەنێکفیشی خستە مەعییەتی خۆیەوە و هاتە سەر دیاربەکر و موحاسەرەی کرد. ئەهالیی دیاربەکر، ئازایانە مودافەعەیان کرد و پیاویان نارد بۆ ئوماسییە و لە سوڵتان سەلیم ئیمدادیان تەڵەب کرد. یاوز، لە قۆماندای حاجی یەکتادا بەعزێ قووەتی بۆ ناردن و ئەم قووەتە خەتی موحاسەرەی دڕی و چووە ناو شارەوە.
شاهـ ئیسماعیل بەعزێ قووەتی تری بۆ قەرەخان نارد و ئەم قووەتە لە دەوری ئەرجیشدا لە گردبوونەوەدا بوو. لەو وەقتەدا مەولانا ئیدریسی بتلیسیش قووەتی بڵاوەی بتلیس و خێزان و مەکس و ساسۆنی کۆ کردەوە و شەبیخوونی بە سەر قووەتی عەجەمی ئەرجیشیدا دا و تەفروتوونای کردن.
موحاسەرەی دیاربەکر لە ساڵێ زیاتر دەوامی بوو، کوردانی مودافیعینی شار لە شەڕ و نەخۆشیؤ پانزەهەزار کەسێکیان لێ فەوتابوو. بەڵام ئەم قەهرەمانانە کە چواردە ساڵ بوو موتەمادی لە شەڕ و دەعوادا بوون، تا دوایی، قەراری مودافەعەیان دابوو.
مەولانا ئیدریس کە هاتە حەسەنکێف، لە یاوز سوڵتان سەلیمەوە کاغەزێکی وەرگرت، لەم کاغەزەدا نووسرابوو کە «بیقیلی محەمەد» لەگەڵ لەشکرێک بە ئیمدادی دیاربەکرەوە نێرراوە. مەولانا ئەم خەبەرەی لە کاغەزێک نووسی و بە باڵی کۆترێکیەوەی بەست و گەیاندیە مەحسوورین. سوڵتان سەلیم لە کاغەزەکەیدا ئەمری کردبوو کە ئومەرای کورد ئیتیحاد بکەن. مەولانا هەموویانی کۆ کردەوە و ئیرادەی تەبلیغ کردن و بۆ محەمەد پاشاشی نووسی کە لە حەسەنکێف یەکدگیر بن و واقیعەن مەولانا لەگەڵ لەشکری قاسم، جەمشید و حسێن بەگدا یەکدگیر بوون و ڕوویان کردە قووەتی قورد بەگ و شکاندیان و لە دواییدا ڕوویان کردە دیاربەکر. قەرەخان نەیوێرا لە دەوری دیاربەکر ڕاوەستێ، زوو شارەکەی بەجێ هێشت و بە لەشکرەکەیەوە چووە ماردین، ئەوەندەی پێ نەچوو لەشکری مەولانا بیقلیی محەمەد پاشا گەیشتە دیاربەکر و داخڵی بوون.
لە دوای خەلاسکردنی دیاربەکر، لە سەر تەوسیەی مەلانا ئیدریس قەراری چوونە سەر ماردین درا، مەولانا ئیحزارنامەیەکی نووسی بۆ ئەهالیی ماردین و ئەم موستەنەدە بە ئایەتێکی قورئان بوو تەئسیری کردە خەڵکەکە و سەید عەلییان بۆ شەفاعەت نارد. سەید عەلی لە دوای موزاکەرە لەگەڵ مەلیک خەلیل و مەولانادا گەڕایەوە. قەرار وا بوو کە قاپیی شاریان بۆ بکەنەوە و موحافزەکانی عەجەم تەسلیم کەن. زاتەن قەرەخان بە لەشکرەکەیەوە چوو بۆ تەڕەفی سنجار. نیهایەت مەولانا و مەلیک خەلیل لەگەڵ قووەتێکی کورد چوون و شاریان تەسلیم وەرگرت. بەڵام موحافزەکانی چووبوونە قەڵاکەوە و تەسلیم نەبوون. ئەم قەڵایە زۆر مەحکەم و سەخت بوو، دوو جار تەیمووری لەنگ موحاسەرەی کردبوو و بۆی نەگیرابوو.
لە دوای گەڕانەوەی شادی پاشا، لە پێش زەوتی ماردین، مەولانا ئیدریس کاغەزێکی بۆ سوڵتان سەلیم نووسی و تەڵەبی ئیمدادی کرد. لە سەر ئەمە، یاوز، خەسرەو پاشای بە قووەتێکەوە نارد (لە بەهاری ١٥١٦ی میلادیدا)، لەشکری خەسرەو پاشا بیست هەزار کەسێ بوو.
قەرەخان لە ئیختلافی بەینی بیقیلی محەمەد پاشا و شادی پاشا، ئیستیفادەی کرد و محافەزەی قەڵای ماردینی تەقویەت کرد. لە عەساکری خاسسەی شاە، ٦٠٠ قۆرچی لەگەڵ ئەمیری هەمەدان و گوڵشەهردا ڕوویان کردبووە سنجار، لەوێ تووشی ئەبولـمەواهیب چەلەبی کوڕی مەولانا ئیدریس و ئەمیری جەزیرە بوون. لە دوای شەڕێکی سووک ئەبولـمەواهیب و لەشکری، خۆیان نەجات دا. ئەم قۆڵی عەجەمە خۆی گەیاندە ماردین. قەڵای ماردین و حەسەنکێف هێشتا بە دەس عەجەمەکانەوە بوو.
خەسرەو پاشا و بیقیلی محەمەد پاشا، یەکدگیر بوون و مەولانا دەسبەجێ تەعەڕوزکردنی مناسب بینی. محەمەد پاشا وای نەکرد، بەڵکوو چوارهەزار کەسێکی لەگەڵ حاکمی خەرپوت، حەسەن بەگدا نارد بۆ ئیستکشاف و ئەم قووەتە تووشی تەعەڕوزی عەجەم بوو و بە هەزار حاڵ هەزار کەسێکی نەجاتی بوو.
ئۆردووی بیقیلی محەمەد پاشا و قەرەخان لە نزیک «قۆچ حەسار» تووشی یەک بوون. خەسرەو پاشا لە دەستە ڕاست و مەولانا ئیدریس لەگەڵ مەلیک خەلیلی ئەیووبی، محەمەد بەگی ساسۆن، ئومەرای شروانات، قاسم بەگی ئەگیلی، شەرەف بەگی بتلیسی، داود بەگی نەمرانی، ئەحمەد بەگی زرقی، شاە وەلەد بەگی سلێمانی لەگەڵ چوارهەزار کەسێکدا لە دەستە چەپ و بیقیلی محەمەد پاشا لە مەرکەزدا بوو. موحارەبەیەکی بە شیددەت ڕووی دا، قەرەخان زوو بە گوللەوە بوو و تەشویقاتی مەولانا هجوومی ئومەرای کوردی تەشدید کرد و عەجەمەکانیان تا نزیک ماردین ڕاونا.
لە نەتیجەی ئەم غەلبەیەدا ئەرغەنی، سنجار، چەرمیک و بیرەجک کەوتە دەس عوسمانی. شاری ماردین دیسانەوە تەسلیمی ئۆردووی غالب بوو، بەڵام قەڵاکە هەر مایەوە و تەسلیم نەبوو. قۆماندانەکەیان سلێمان خانی برای قەرە خان بوو. ئەم قەڵایە لە تەڕەف خەسرەو پاشاوە ساڵێک موحاسەرە کرا فائیدەی نەبوو، نیهایەت لە دوای شەڕی سووریە، یاوز بیقیلی محەمەد پاشای لەگەڵ تۆپی گەورە و لەشکرێک ناردە سەری و زەوت کرا. حەسەنکێف، ڕەها، ڕەققە و مووسڵیش پەی دەر پەی لە تەڕەف محەمەد پاشاوە داگیر کرا.
لە دوای زەبتی ئەم قەڵا مەحکەمانە وڵاتان و شارانی تری ئەو ناوەش ئیتاعەتی عوسمانییان کرد. عەشائیری کوردی ڕۆشنی، حەریری، سنجاری، ئوستاجلی، جەزیرەوی و عەشائیری عەرەبیش یەکەیەکە داخڵی ئیتاعەت بوون.
خولاسە، ئەم وڵاتانی کوردستانە بە هیممەت و دیرایەت و سیاسەتی مەولانا ئیدریس و بە جورئەت و جەسارەتی محەمەد پاشاوە بەم تەرحە بۆ عوسمانی ساغ بووەوە. مەولانا ئیدریس لە پاش ئەمە دەسی کرد بە تەشکیلاتی ئیدارییە و ڕێکخستنی کاروباری ئەم وڵاتانە و ئیجرائات و تەدابیری لە تەڕەف سوڵتان سەلیمەوە مناسب بینرا و فەرمانی بۆ هات. بۆ حکوومەتانی ئیرسییە حەڤدە بەییاخ و ٥٠٠ تاقم سورمە و بۆ خۆشی بیست و پێنج هەزار ئاڵتوونی دوقەی بۆ هات. {fn|ئەم تەعەهوداتە کە لەو مەولانا ئیدریسەوە بە ناوی یاوز سوڵتان سەلیم لەگەڵ ئومەرای کورددا کرا، بە تەخمینی ئەم چەند مادەیەی تیا بوو:
١. ئیستقلالی ئیمارەتەکانی کورد مەحفووز بێ.
٢. مەقامی ئیمارەت لە باوکەوە بۆ ئەولاد ئەمێنێ، وەیا بە گوێرەی ئوسوولی مەحەللی تەنزیم ئەکرێ، سوڵتان بە فەرمانێک تەعیینی خەلەف تەسدیق ئەکا.
٣. کورد لە هەموو شەڕێکدا یارمەتیی تورک ئەدا.
٤. بەرامبەر بە تەعەڕوزاتی خارجی، تورک موعاوەنەتی کورد ئەکا.
٥. کورد ڕسوومی شەرعییە بە بەیتولماڵی خەلیفە ئەدا.
ئەم تەعەهودنامەی بەینی سوڵتان و حکووماتی تابیعەی کورد لە ٩٢٠ی هیجری (١٥١٤ی میلادی)دا تەسبیت کراوە، بەڵام لە دوای پانزە ساڵێک حکوومەتی عوسمانی عەکسی تەعەهود وردەوردە دەسی کرد بە لەناوبردنی ئەم ئیمارەتانە و تا ساڵی ١٨٥٠ی میلادی دوایی هات.}
مەولانا بۆ تەسهیلی ئیدارە، دیاربەکری بە چەند سنجاغێک تەقسیم کرد و ئەم ئوسوولە باشە لە دواییدا تەتبیق بە ڕەها و مووسڵیش کرا. خسووسیەتی ئەحواڵی ئەم مەملەکەتە و فکری سەربەخۆیی ڕوئەسای عەشائیری، ئازادەسەریی خەڵکەی و مەیلی شەڕ و شۆری دائیمییان موساعەدەی ئیدارەیەکی حکوومەتی ڕاستەو ڕاست نەبوو. چونکە مەولانا بە ئەزیەتێکی زۆر و بە سەعیەکی بەتوول ئەم وڵاتانەی بە ناوی عوسمانییەوە دەس خستبوو، دەیویست بە حوسنی تەدبیر و موعامەلەیەکی باش ڕەبتی حکوومەتی بکا و ئەمەش موحتاجی تەتبیقی ئوسوولێکی جوێ لە وڵاتانی تری عوسمانی بوو.
سوڵتان سەلیم لەم خسووسەوە زۆر ئەمنییەتی بە مەولانا بوو و حەتا زۆر فەرمانی خاڵی بۆ نارد کە بە ئارەزووی خۆی پڕی بکاتەوە و بە هەر کەسێ ئارەزوو ئەکا بیدا . وڵاتی دیاربەکری کردبوو بە نۆزدە سنجاق، یانزەیان وەکوو تەشکیلاتی ئەنازول ڕاستەو ڕاست لە ئیدارەی تورکا ئەبوو، هەشتیشی بە سووڕەتێکی عەلاحیدە لە ژێر ئیدارەی کورد ئەما، ئەمانەش: سامغان، قوالب، مەهرانیە، تارجیل، ئاتاق، پەرتەک، چیاقچور، چرمیک بوو. ئیدارەی ئەم سنجاقانە بە دەس ئومەرای کوردەوە واریسی بوو، یەعنی لە باوکەوە بۆ ئەولاد ئەما. بێجگە لەمانەش پێنج حکومەتی تابعەی تیا تەشکیل کرا و ئەمانەش: حکوومەتی ئەگیل، حکوومەتی پاڵو، حکوومەتی جەزیرەی ئیبنی عومەر، خازو، کنج بوو. بە گوێرەی «جیهان‌نما» لە دواییدا حکوومەتی خاپوور و ئەلشگەردیش عەلاوە کراوە و ئەم حاکمە تابعانە ڕوتبەی میری میرانیان بووە و لە ئیدارەی خۆیانا بە تەواوی سەربەخۆ بوون (شەرەفنامە، ئەولیا چەلەبی، موئەززن‌زادە، هاممەر).
ئەم نەوعە تەشکیلاتە هەر مەخسووسی دیاربەکر نەبوو، لە وڵاتانی تری کوردستانیشدا تەتبیق کرا. وەکوو ئەبینرا لە وڵاتی «وان»یشدا ٣٧ سنجاق و چوار حکوومەتی تابعەی کورد تەشکیل کرابوو:
١. حکوومەتی حەکاری، قووەتی دائیمەی ١٠٠٠٠ تفەنگچی بوو و لە وەقتی شەڕدا چل پەنجا هەزار تفەنگچی دەرئەهێنا.
٢. حکوومەتی بتلیس: لە خسووسی قووەتەوە وەکوو حەکاری بوو.
٣. حکوومەتی مەحموودی: لە شەرقی وان بوو و نزیک سەد و بیست عێلێکی هەبوو، دائیمی، شەش هەزار سواری بوو.
٤. حکوومەتی بنیانش: دراوسێی حکوومەتی مەحموودی بوو و شەش هەزار عەسکەرێکی بوو.
ئەولیا چەلەبی بێجگە لەمانە باسی پێنج حکوومەتی تریش ئەکا کە لە زەمانی ئەودا تابعی وڵاتی تەورێز بوون. ئەم حکوومەتانە «قەتور، پیرەدۆزی، جولانی، دوم‌دومی، دونبوڵی» بوو. (جڵدی ٤، لاپەڕە ١٧٨)
ئەم نەوعە تەشکیلاتە کە ئەسەری دەها و سیاسەتی مەولانا ئیدریس بوو، بەڕاستی زۆر موافقی ئیحتیاجات و ئیجابیاتی مەحەللی بوو، وڵاتێکی وەکوو کوردستان سەخت و ئەهالییەکی وا شەڕکەر و ئیختلال‌جوو بە نەوعێکی تر ئیدارە نەئەکرا و ناکرێ و بەم تەرحە ئەو ٤٦ ئیمارەتی کوردانە کە لە پێش دەوری یاوزدا لە کوردستاندا هەبوو، بەشی موهیممی بە سووڕەتێکی ڕەسمی و قانوونی هێڵرایەوە.
مەولانا ئیدریس لە دوای تەواوکردنی تەشکیلات بە دەسی خۆی و بە ناوی سوڵتان سەلیمەوە، بە حاکمان و ئومەرای کورد تەپڵ و بەیداخی دا کە ئەمانە عەلامەتی ڕەسمییەی ئیمارەت بوو. مەلیک خەلیلی ئاخیر حەفیدی سوڵتان سەلاحەددینیش لە ناو ئەم ئەمیرانەدا بوو.
سوڵتان سەلیم، مەولانای بە سووڕەتێکی لایق تەلتیف کرد و حورمەت و ئیعتبارێکی زۆری گرت و حەتا لە دوایی سەفەری ئێرانیشدا لەگەڵ خۆی بردی و لە سەفەری میسریشدا لەگەڵی بوو. بەم تەرحە موزاکەرات و مەساعیی ماهیرانەی مەولانا مەملەکەتێکی زۆر سەخت و عاسی، تەقریبەن بێ شەڕ و شۆر و بە ئارەزوو و ئیختیاری خەڵکەکەی بۆ حکوومەتی عوسمانی تەئمین کرد. ئەم حادیسەیە، لە تاریخدا موستەسنایە، چونکە ئەم وڵاتە لە دەوری ئاسوورییەکانەوە تا ئەو ڕۆژە بەرامبەر بە هەموو فاتحێک وێستابوو و هیچ وەقتێ بە تەواوی دەس کەس نەکەوتبوو. ئاسوور، ئێران، پارت، ڕۆما و یۆنان قووەتی هەرە باشیان لەم وڵاتانەدا توابووەوە و لەگەڵ ئەمەشدا وەکوو مەولانا ئیدریس بۆ سوڵتان سەلیمی ساغ کردەوە، بۆ هیچیان ساغ نەبووبوەوە.
لە دوای وەفاتی شاە ئیسماعیل سەفەوی، حاکمی کەڵهوڕ و ئەمیری عەشیرەتی موسڵەوی کورد، زولفەقار خان بە لەشکرێکی مناسبەوە ڕووی کردە بەغدا. لەو سرەیەدا حاکمی بەغدا، ئیبراهیم سوڵتان بوو؛ کوتایە سەر ئیبراهیم سوڵتان و کوشتی؛ لە دوای ئەو کەسی دی نەیوێرا بەرامبەری بوەستێ و بەم تەرحە بەغدا بە ناوی ئەوەوە ئیدارەی کرد. بەم تەرحە بەغدا بێ شەڕ داخڵی موڵکی عوسمانی بوو.
ئەمیر زولفەقار ئەوەندەی کە ئازا و سەردارێکی بەنفووز بوو، لە ئومووری ئیدارەشدا شارەزا بوو و گەلێ خدمەتی بەغدای کرد. بەڵام حکوومەتی ئێران دەسی لێ هەڵنەگرت و شاە تەهماسب بە ئۆردوویەکەوە لە ساڵی ٩٣٦ی هیجریدا هاتە سەر بەغدا و موددەتێک موحاسەرە و تەزییقی کرد، بەڵام زەفەری پێ نەبرد و لە دواییدا ڕێگەی حیلەی گرتە پێش و بە دزییەوە براکانی زولفەقار خانی، کە عەلی بەگ و ئەحمەد بەگ بوون، تەفرە دا و ئەم برا خائین و بێ‌عەقڵانە لە وەقتی نووستنا بە غەفڵەت خانیان کوشت و قاپیی شارەکەیان بۆ شاە کردەوە. لە نەتیجەدا خۆشیان هیچیان لە شاە نەدی و شارەکەشیان تووشی قەتڵ و عام و موعامەلەی ناشیرین کرد. ئەم حادیسەی زەوتی بەغدا و بەعزێ مەسائیلی وەکوو ئیلتیجای شەرەف خانی بتلیسی بە ئێران و ئەولامە بەگ بە حکوومەتی عوسمانی، سەرلەنوێ بەینی دوو حکوومەتی تێکدا و بووە سەبەبی شەڕ و دەعوایەکی دوور و درێژ.
شەرەف خان، حاکمی ئیرسیی بتلیس، کە جەددی ساحێبی «شەرەفنامە»یە لە سەر بەعزێ ئەحواڵ و ئیفساداتی ڕەقیبانی کەوتبووە شوبهەوە و ئیلتیجای کردبووە شاە تەهماسب. «ئەولامە بەگی تەکەللوو»ش، کە لە پێشدا ڕایکردبووە ئێران، لەم بەینەدا دەخالەتی کردبووە سوڵتان سلێمان و بەگلەربەگێتی بتلیس و حەسەنکێفی پێ ئیحسان کرابوو، وەلحاڵ ئەم ئیحسانە خیلافی عەهدی یاوز سوڵتان سەلیم بوو، چونکە ئەم دوو سنجاغە، حکوومەتی ئیرسیی هەبوو. زاتەن سەبەبی عاجزی شەرەف خانیش یەکێکی ئەمە بوو و حەتا ئەم ئەولامە بەگە کە هات بۆ بتلیس، شەرەف خان شکاندی و دەریکرد.
خولاسە حکوومەتی عوسمانی لەگەڵ ئێراندا ئیعلانی حەربی کرد. شاە تەهماسب دەسپێشکەری کرد و هاتە سەر وان و موحاسەرەی کرد. بۆ مەنعی ئەم موحاسەرەیە دوو دەفعە لە تەڕەف سەدرولئەعزەمەوە ئیمداد نێررا، بەڵام هەردووکیان مەغلووب بوون و سەدرولئەعزەم ئیبراهیم پاشا، بە ئۆردوویەکەوە لە پایزی ساڵی ٩٤٠ی هیجریدا لە ئەستامۆڵ حەرەکەتی کرد. زستانی لە حەلەب ڕابوارد و لە پاشدا ڕووی کردە تەورێز. لە ڕێگە خەبەری کوژرانی شەرەف خانی گەیشتێ و شەمسەددینی کوڕی لە جێگەی باوکی کرد بە حاکمی بتلیس. ئۆردووی عوسمانی بێ شەڕ و زەحمەت لە ١ی موحەڕەمی ٩٤١دا داخڵی تەورێز بوو. لە پاش بەینێک سوڵتان سلێمانیش هاتە ئەم شارە و لە دوای ئیستراحەت، بە ڕەغمی ئەمەی کە زستان و بەفر و باران بوو، بە سەر هەمەداندا ڕووی کردە بەغدا. لە ڕێگە ئەزیەتێکی زۆریان کێشا و باخسووس لە بەینی هەمەدان و کرماشاندا گەلێ تۆپی بارگرانیان بەجێ هێشت و نیهایەت سەردار ئەکرەم ئیبراهیم پاشا لە جەمادیولئوخرای ٩٤١دا داخڵی بەغدا بوو. حاکمی عەجەمی بەغدا، محەمەد بەگ لە پێش گەیشتنی ئۆردووی سەرداردا شارەکەی بەجێ هێشت و ڕۆیشتبوو، لە بەر ئەوە سەندنەوەی بەغدا بێ شەڕ و دەعوا مومکین بوو و لە دوای سەردار، پاشاش هاتە بەغدا.
سلێمان پاشای والیی دیاربەکر لەگەڵ بەعزێ قووەت، بە سیفەتی والیەتیی «ئەووەڵ والیی عوسمانی» لە بەغدادا دانرا و سوڵتان سلێمان لە ٢٨ی ڕەمەزانی ٩٤١دا لە بەغدا هاتە دەرەوە و بە سەر کوردستان و مەراغەدا چووە تەورێز. یەکێ لە حادیساتی غەریبە و فەجیعەی ئەم سەفەرە، کوشتنی شەفەقەت بەگ ناو، ئەمیرێکی کورد و حەوت پیاویەتی. بە گوێرەی تاریخی هاممەر، ئەسبابی کوشتنی ئەم مەزڵوومانە ئەمە بووە کە سوڵتان سلێمان لەم سەفەرەیدا هیچ تووشی شەڕ نەبوو و ویستی ئەم فتووحاتەی موتڵەقەن بە ڕشتنی خوێن تەقدیس بکا و بەم فکرە ئەم جینایەتەی ئیختیار کرد!
سوڵتان سلێمان لە ٨ی کانوونی سانی ١٥٣٨ی میلادیدا هاتەوە ئەستامۆڵ. ئەم حوکمدارە لە سەفەری ساڵی ١٥٤٨ی میلادیدا بەشێکی کوردستانی ئێرانی زەوت کرد و لە پاشدا ڕووی کردە تەورێز، بەڵام چونکە حکوومەتی ئێرانی دەور و پشتی وڵاتی تەورێزی بۆ مەنعی ئیستیفادەی ئۆردووی عوسمانی بە تەواوی وێران کردبوو، سوڵتان سلێمان دەوامی لە سەفەر پێ نەکرا و گەڕایەوە سەر قەڵای وان، کە زۆر سەخت بوو و تا ئەو وەقتە بە دەس عەجەمەوە مابووەوە. حاکمی ئەم قەڵایە عەلی سوڵتانی چکنی کورد بوو. لە ئەرزڕۆمەوە تۆپی گەورەی بۆ هێنا و لە زەرفی نۆ ڕۆژدا زەوتی کرد و بە سەبەبی زستان و سەرما و سۆڵەوە ئۆردوو زوو گەڕایەوە. شاە تەهماسب لەم فرسەتەدا قووەتێکی ناردە سەر قارس، بەهرام میرزا و ئیسماعیل میرزاشی ناردبووە سەر بایبۆرد و لەشکرێکیشی ناردە ئەخلات و عادلجواز و خۆشی ڕووی کردە مووش.
سوڵتان سلێمان لەو بەینەدا لە دیاربەکر بوو. بۆ بەربەستی پێشکەوتنی شاە، لە قۆماندای ئەحمەد پاشادا لەشکرێکی نارد و ئەم قووەتە لە نزیک کماخ قۆڵێکی عەجەمی شکان. برای شاە تەهماسب، شاهزادە ئەلقاس میرزا کە لەگەڵ سوڵتان سلێمان بوو، لەگەڵ پێنجهەزار کوردێکدا بە سەر «کەرکویە» (= کەرکووک) و شارەزووردا ڕووی کردە عێراقی عەجەم (هەمەدان). ئەولامە بەگیش بە لەشکرێکەوە چوو بۆ تەڕەفی ئەرزڕۆم. مەقسەدی سوڵتان سلێمان لەم حەرەکاتە پەیاکردنی ئیختلالێک لە ئێراندا بوو.
واقیعەن میرزا لە نزیک هەمەدان تێپەڕی و «قوم»ی گرت. بەعزێ قووەتی کوردی نارد بۆ تەڕەفی «ڕەی» و خۆشی ڕووی کردە کاشان و ئەسفەهان. بەڵام کە بیستی لەشکرێکی قزڵباشی دێتە سەر، ڕووی کردە فارس و لەوێش هیچی پێ نەکرا و لە دوای سوڵح گەڕایەوە بەغدا.
سوڵتان سلێمان، شەهزادەی بانگ کردە ئەستامۆڵ، بەڵام ئەلقاس میرزا نەچوو و لە سوڵتان سلێمان عاسی بوو. حکوومەتی عوسمانی لە ٩٤٨ی هیجریدا ئەمیری عیمادییە و حەکاری و برادۆستی بە لەشکریانەوە ناردە سەر شەهزادە و لە خاکی عوسمانی دەریانپەڕاند. ئەلقاس میرزا خۆی هاویشتە ئەردەڵان. ئەمیر سورخاب حیمایەی کرد، بەڵام لەشکری قزڵباش لە مەریوان تەنگیان پێ هەڵچنی و لە قەڵای مەریواندا دەوریان دا، نیهایەت سورخاب بەگ تەسلیمی کرد (تاریخ عالم‌آرای عباسی).
شاە تەهماسب لە ٩٦١ی هیجریدا تیکرار ڕووی کردە کوردستانی مەرکەزی، تا ئەرزنجان و دیاربەکر ئاوەدانیی نەهێشت و تاڵانی کرد. لە دوای چەند مانگێک کە حکوومەتی عوسمانی ئیعلانی حەربی کرد، شاە دیسان لە چوار قۆڵەوە ڕووی کردە کوردستان، وڵاتانی وان، بتلیس، عادلجواز، ئەرجیش و مووشی ساف لە ساف تاڵان کرد و کوشتارێکی زۆریشی تیا کرد. ئەخلاتی زەوت کرد و لە دوای موحاسەرەیەکی چوار مانگی، ئەرجیشیشی گرت و لە دوای ئەو، دیاربەکری موحاسەرە کرد.
ئیسماعیل میرزاش بە لەشکرێکەوە چووە سەر ئەرزڕۆم و لەوێ ئەسکەندەر پاشای شکاند و و ئەو ناوەی وێران کرد و گەڕایەوە لای شاە و ئەمجارە لەگەڵ قۆروجی باشی «سوندوک»دا بۆ ئیستیلا و وێرانکردنی باقی کوردستان مەئموور کرا و بەڕاستی وەحشەت و شەناعەتێکی وایان لە کوردستاندا کرد کە بە تەواوی ئیستیلای هۆلاکۆ و تەیمووری لەنگ لە فیکر بردەوە.
خولاسە سوڵتان سلێمانی قانوونی، لە زەمانی حکوومەتیدا چەند جارێک لەشکری کردە سەر ئێران و لە نەتیجەی ئەم هەموو شەڕە بە توولانەدا، عێراق و شارەزوور و بالکی بۆ مایەوە و بەرامبەر بەمە کوردستان کە لەم هەموو شەڕانەدا دارولحەرەکاتی ئەسڵی بوو، لە غایەت بەدەر تووشی ماڵوێرانی و قەتڵ و عامێکی چەند ساڵی بوو. چ لە لەشکری قزڵباش و چ لە ئۆردووی عوسمانی شەڕ و زەرەرێکی زۆری دی.
حکوومەتی عوسمانی، بە سەبەبی تەجاوزاتی شازادە حەمزە میرزاوە ئۆردوویەکی لە قۆماندای سەدرولئەعزەم و سەردار عوسمان پاشادا ناردە سەر ئێران. حەمزە میرزا پێشداری ئۆردووی عوسمانی لە سۆفیاندا زۆر خراپ شکاند و قۆڵێکی تریشی پەرێشان کرد. عوسمان پاشا خۆی گەیاندە تەورێز و گرتی و سێ ڕۆژ قەتڵ و عامی تیا کرد.
حەمزە میرزا ئۆردووی جغالەزادەشی پەرێشان کرد و ئەسیرێکی زۆریشی لێ گرتن (٢٥ی تشرینی ئەووەڵی ١٥٨٥ی میلادی)، لە دوای چوار ڕۆژ تووشی لەشکری سەدرولئەعزەمیش بوو ئەویشی شکاند. خولاسە، ئەم شازادە ئازایە لە دوای چل پەنجا شەڕێکی غالبانە، بە ئەهانەتی عەشائیری تورکمان کە تەڕەفداری عوسمانی بوون، بە دزییەوە لە وەقتێکدا کە نوستبوو کوژرا.
لە ٩٩٨ی هیجریدا جغالەزادە سەنان پاشا، لە بەغداوە ڕووی کردە ئێران و تا نەهاوەندی داگیر کرد. لە سەر ئەمە شاە عەباس، حەیدەر میرزای ناردە ئەستامۆڵ و تەڵەبی سوڵحی کرد و لە ٢١ی مارتی ١٥٩٠ (نەورۆزی ساڵی ٩٩٨ی هیجری)دا موعاهەدەیەکی سوڵح کرا. بە گوێرەی ئەو موعاهەدەیە وڵاتانی ئازەربایجان و شیروان و گورجستان و لوڕستان و شارەزوور کەوتە دەس حکوومەتی عوسمانی و ئەبوایە مەزهەبی شیعەیش لە ئێراندا هەڵبگیرایە، وەلحاڵ ئەمە خەیاڵێکی خاو بوو.
سوڵحی ئەم جارە سیانزە ساڵێک دەوامی کرد. لە ئەووەڵی ساڵی ١٠١٢ی هیجریدا دیسانەوە عەلامەتی شەڕ و هەرا دەرکەوت. قووەتی موحافەزەی تەورێز بە بەهانەیەکەوە هەڵیانکوتابووە سەر غازی بەگی حاکمی سەڵماس و ئەو وڵاتەیان تاڵان و وێران کردبوو. غازی بەگ خۆی هاویشتبووە لای شاە عەباس و لە سەر ئەمە شاە بە ئۆردوویەکەوە هاتە سەر تەورێز و لەشکری عوسمانی شکاند و شارەکەی زەوت کرد و لە دوای ئەمە ڕووی کردە «ڕەوان» و هەر ئاوەدانییەکی لە ڕێگەدا بوو تاڵان و وێرانی کرد. لەم سەفەرەدا میقدارێکی مناسب لە کورد لە ئیدارەی مستەفا بەگی ماکۆ و حاکمی ئەلشگرددا لە مەعییەتی شاهدا بوون.
ساڵی دواییش شەڕی دەوامی کرد . سەردار جغالەزادە لەشکرێکی تورک و کوردی ناردبوو بۆ تەڕەفی خۆی و مەرەند، قۆماندانەکەیان مستەفا پاشا بوو و تا خۆی هات، لەوێوە سلێمان بەگی ڕەئیسی عەشیرەتی مەحموودی نارد بۆ مەرەند و ئەو ناوەی پێ تاڵان کرد. لە عەینی ساڵدا شاە عەباس لەشکرێکی لەگەڵ ئەڵڵاوێردی خان ناردە سەر وان و سەرداریش لەوێ بوو، لەشکری قزڵباش ئەو ناوەی تاڵان کرد و گەڕایەوە.
شاە عەباس خۆشی لەگەڵ لەشکرێکی زۆردا لە «خۆی»ەوە ڕووی کردە عەشیرەتی مەحموودیی کورد، مستەفا بەگی ڕەئیسی ئەم عەشیرەتە قەڵای ماکۆی باش مودافەعە کرد. بەڵام لەشکری عەجەمیش خاکی مەحموودی بە توورەکە بێژا و کوشتار و تاڵانێکی زۆری کرد.
لە عەینی ساڵدا سەدرولئەعزەم جغالەزادە بە ئۆردوویەکی گەورەوە و لەگەڵ حاکمی جەزیرە (میر شەرەف) و ئومەرای مەحموودی و بەهسنی و حەکاری و زەکەریا خان و براکانی و باقی ئومەرای کورد لە ئاخری پاییزدا ڕووی کردە ئازەربایجان و تا سەڵماس هات و لە شەش فرسەخییەکی تەورێز لەگەڵ ئۆردووی قزڵباش کەوتنە شەڕەوە و زۆر خراپ شکان (٢٤ی جەمادی ئاخری ١٠١٤).
لە دوای ئەم شەڕە بەعزێ ئومەرای کورد لە ئۆردووی عوسمانی جوێ بوونەوە، کوڕی «جان پۆڵا» گەڕایەوە وان و میر شەرەفی جەزیریش چووەوە بۆ جەزیرە. لە ٤ی سەفەری ١٠١٥دا دەڵێ فەرهاد پاشا کرا بە سەرداری شەرق، چونکە جغالەزادە لە دوای شەڕی تەورێز وەفاتی کردبوو، بەڵام حکوومەتی عوسمانی بە سەبەبی عوسیانی کوڕی جان پۆڵا و جەلالی ئەناتۆلی هیچی پێ نەکرا.