کوردی عێراق

بە گوێرەی ژمارەی ئیحسائاتی ساڵی ١٩٢٣-١٩٢٤ (ئینسقلۆپەدیای ئیسلام، جڵدی ٢، لاپەڕە ١١٣١) نفووسی کوردی وڵاتی مووسڵی قەدیم، ئەبێ ٤٩٤٠٠٧ بێ. وەزعییەتی قەومییەیان (ئەسنۆغرافی) لە تەڕەف لیجنەی ئیستقنای عوسبەتولئومەمەوە لە ساڵی ١٩٢٥دا لە دوو خەریتەیدا (نومرو، ٨، ٦) ئیشارەت و ڕەبتی ڕاپۆرەکەیان کراوە. سووڕەتی ئینقسامی نفووسی کوردی ئەم چوار لیوای عێراقی شیمالییە بە گوێرەی تەدقیقاتی لیجنەی عوسبە، (لاپەڕە ٩٣، ٩٤، ٩٥) لە ژێرەوە نووسراوە:

لە بەینی ئەم تەقدیرە و قەیدی «مفصل جغرافیة العراق»، ٤٦٠٠٠ کەس فەرق هەیە (لاپەڕە ٩٧) و سەبەبەکەی بەیان نەکراوە.

لام وایە کە تەقدیراتی لیجنەی عوسبەتولئومەم و «مفصل جغرافیة العراق) لە بەعزێ نوقتەدا بەڕاستی موحتاجی تەدقیق و تەوسیقێکی عیلمییە:

ئەووەڵەن: وەکوو «مفصل جغرافیة العراق» ئەڵێ (لاپەڕە ٨٣)، میقداری نفووسی عێراق تا ئێستا بە شکڵێکی عیلمی تەسبیت نەکراوە، و ئەو نفووسەی کە لە ساڵنامەکان و بەعزێ کتێبدا ئەیبینین، بە نەتیجە، هەمووی ئەچێتەوە سەر ئەو تەخمینانە کە لە تەڕەف مەئموورینی ئینگلیزەوە لە ساڵانی ١٩٢٠ و دواییدا کراوە؛ عەلاوەی ئەمە، بۆ لیواکانی شیمال، نەتائیجی تەدقیقاتی لینجەی عوسبەتولئومەمیش هەیە کە لە لای من لە تەخمیناتەکانی پێشووی باشترە.

بێجگەم لەم دوو ئەساسە، نەتایجی تەسجیلی ڕەسمیی حکوومەت هەیە کە لە ساڵی ١٩٢٧-١٩٢٩دا کراوە و نفووسی عەشایری تیا داخڵ نییە و خولاسەکەی لەم «مفصل جغرافیة العراق»دا دەرج کراوە. وا ئەزانم کە حەتا مودیریەتی نفووسی عامیش ئیعتراف ئەکا کە ئەم تەسجیلە زۆر نوقسانە و بە گوێرەی تەحقیقاتی خۆم لێم مەعلووم بووە کە ئەوەی تەسجیلیش کراوە، بە تەواوی ڕاست نییە، چونکە ئەهالی، بە ئەندێشەی قورعە و عەسکەرییەوە خۆی لە تەسجیل ئەپارێزێ و ئەگەر زۆری لێ کرا، بە درۆ مەئموور تەفرە ئەدا. ئەم قسوورە لە دوو ئەساسەکەی پێشووشدا هەیە. وەکوو لە «مفصل جغرافیة العراق»دا ئەڵێ، منیش وا ئەزانم کە نفووسی عێراق لەو تەخمیناتەی کە تا ئێستا کراوە، ئەبێ زیاتر بێ و ئەم ئیعترافە مەعقوولە دەرحەق نفووسی کوردیش ئەبێ وارد بێ.

سانیەن: چونکە بەحسی قەومیەت (ئەسنۆغرافی) ئەکەین، نابێ تەماشای ئیختلافی عەقیدە و ئیجتیهاد بکرێ. هەر وەکوو «مفصل جغرافیة العراق» قسمی کلدانی و سریانی و جوولەکە و عەناسری تری عێراقی لە زومرەی قەومی عەرەب حیساب ئەکا (لاپەڕە ٨٩). وا لازم بوو کە تائیفەی یەزیدی و گاور و جوولەکەکانی ناو کوردیش لە ئەسڵی خۆیان کە کوردە، جوێ نەکرێتەوە و وەکوو سێر مارک سایکس لە ئەسنۆغرافییەکەی خۆیدا نیشانی داوە و هەر وەکوو موحەڕڕیری «دوو ساڵ لە کوردستاندا» ئەڵێ (لاپەڕە ٣٩)، ئەبوایە لە ناو کورددا بنوێنرایە.

لیجنەی عوسبەتولئومەم لە لاپەڕەی ٥٨ی ڕاپۆرەکەیدا ئەڵێ: «یەزیدی بە کوردی قسە ئەکا و بە کوردی عیبادەت ئەکا و حەتا بە ئیعتقادی خۆیان خواش بە کوردی قسە ئەکا» و لە لاپەڕە ٥٩دا عەتفی ئەکاتە سەر ئیفادەی موستەشریق سێر مارک سایکس، کە خۆی چۆتە سنجار و لەوێ دەرحەق بەم تائیفەیە تەدقیقاتێکی عیلمیی باشی کردووە و ئەڵێ: «ئەم یەزیدیانە بێشوبهە کوردن و کوردییەتیشیان هەر لە بەر زمانە کوردییەکەیان نییە، تەشکیلاتی بەدنییەشیان زۆر لە کوردی دێرسیم ئەچێ و ڕەنگە لە دوای هجووم و ئیستیلای تەیمووری لەنگ هاتبنە شاخی سنجار». سێر مارک سایکس بەم قەناعەتە، تائیفەی یەزیدی بە تەواوی داخڵی لیستە و خەریتەی عەشایری کورد کردووە. (دوایی واریسانی خولەفا، لاپەڕە ٥٥٣- ٥٨٨)

لە لایەکی تریشەوە موستەشریق دوقتۆر فریجیش ئەڵێ: «لە ناو عەشایری کورددا گەلێ تەریقەتی وەکوو یەزیدی، قزڵباش ... الخ هەیە» و بەم نەوعە یەزیدی لە کوردی جوێ ناکاتەوە (کوردلر، لاپەڕە ٧). بیلزات «مفصل جغرافیة العراق»یش بە عیبارەتی «الیزیدیون من الشعب الکردی»، ئەم فیکرە تەئیید ئەکا (لاپەڕە ١٠٩).

بێجگە لە تائیفەی یەزیدی، هەر لە لیوای مووسڵدا تائیفەی «سارلی»، «باجووران» و «شاباک»یش هەیە، کە ئەمانەش کوردن و تەدقیقاتی لیجنەی عوسبەتولئومەمیش ئەم جیهەتە تەئیید ئەکا و ئەڵێ: زمانەکەیان کوردییەکی تۆزێ تێکەڵوپێکەڵە و ئیعتیقادیشیان جوێیە. (لاپەڕە ٦٠)

ئینسقلۆپەدیای ئیسلامیش خەڵکی سنجاری بە کورد قەبووڵ کردووە و لە مادەی «شاباک»دا باسی ئەم سێ تائیفەی دوایی ئەکا و ئەڵێ: شاباک مەزهەبی قسمێ لە کوردانی مووسڵە و بە گوێرەی تەخمیناتی مەئموورینی ئینگلیز، نفووسیان دەهەزار کەسێکە، موسڵمانی ئەو ناوە «ئەعوەج» یەعنی «چەوت»یان پێ ئەڵێن. ئەمانە لە قەزای سنجاردا لە دێهاتی عەلی‌ڕەش، یەکیجە، خەزنە، تاللار و الخ‌دا ساکنن و لەگەڵ یەزیدییەکانی دراوسێیاندا یەکن. بە گوێرەی «ئەب ئەنستانس» ئەمانە شیعەیەکی موفریتن.

بەشی «سارلی» لە عەشیرەتی «کاکەیی»ن و تابعی مەزهەب و ئایینی ئەوانن. هەر لەو ناوەدا عەشیرەتی «باجووران»ی کوردیش هەیە و عەقاید و مەزهەبیان مەکتووم و غەریبە و «عەلی‌ئیلاهی»ن، لە دێهاتی عومەرکان، تۆپراخ زیارەت، تەل یەعقووب، باش پیتا ... الخ دائەنیشن. بە گوێرەی تەقریری لیجنەی عوسبەتولئومەم نفووسی ئەم سێ تائیفەیە لەگەڵ یەزیدییەکانا ٢٦٠٠٠ە.

سالیسەن: بە ناوی عیلم و حەقیقەتەوە ئەبێ ئیقرار بکرێ کە کوردی عێراق، هەر عیبارەت لە کوردی وڵاتی قەدیمیی مووسڵ نییە و لە لیوای بەغدا و دیالە و کووتیشدا میقدارێکی مناسب کورد هەیە. «مفصل جغرافیة العراق» وەکوو ئەم قیسمەی ئیهمال کردووە و لە تەعیینی حەدی فاسیلی ئەو ئەسنۆغرافییەشدا لە حەقیقەت دوور کەوتۆتەوە. مەحزەن بۆ ئیزهاری حەقیقەت ئەبێ باسی ئەم دوو نوقتەیە بکەین:

١. نفووسی کوردی لیوای بەغداد، تەقریبەن هەمووی لە شاری بەغدادا کۆ بۆتەوە، میقداری حەقیقی هەرچەندە مەعلووم نییە، بەڵام ڕەنگە لە بەینی ٢٥ و ٣٠هەزار کەسێکدا بێ.

نفووسی کوردی لیوای دیالە باشتر تەسبیت کراوە. ناحیەی هۆرێن (= شێخان) و قۆرەتوو بە تەواوی کوردە. ناحیەی مەرکەز و نفووسی شاری خانەقینیش ئەکسەریەتی قاهیرەی کوردە. لە ناحیەی قزڵ ڕەباتیشدا چ لە مەرکەزی ناحیەدا و چ لە خارجیدا و لە قەزای شەهرەبانیشدا بەشێک کورد هەیە.

لە قەزای مەندەلیشدا عەشیرەتی قەرەئولوس کە تەقریبەن ٥٠٠ ماڵێکە، کوردە. لە ناحیەی قزانیەدا بەعزێ عەشایری لوڕ هەیە. دێی «دێی شێخ» و «دەروو» کوردە و نفووسی مەرکەزی ناحیەش بەشێکی کوردە و لە فرقەی قزانلووی باجەلانە. لە قەسەبەی مەندەلیدا کە سێ گەڕەکە، یەکێکی بە تەواوی کوردە.

لە قەزای بەدرەدا ناحیەی زەرباتیە و لە ناحیەی شێخ سەعددا، لە بەکسایە و باغ شاهیددا، بەعزێ عەشایر و زارعی لوڕ هەن.

ڕەنگە ئەم کوردانی قەزای خانەقین و مەندەلی و شەهرەبان و بەدرە و شێخ سەعد لە چل هەزار کەس کەمتر نەبێ.

٢. حدوودی جنووبیی ئەسنۆغرافیای کورد، بە گوێرەی «مفصل جغرافیة العراق» ئەبێ خەتی زاخۆ ـ شەرقی هەولێر ـ کەرکووک ـ کفری بێ. وەلحاڵ ئەم خەتە نە لەگەڵ تەدقیقات و خەریتەی عەشائیری کوردی سێر مارک سایکس و نە لەگەڵ مەعلوومات و ئیعترافاتی کاپتن هەی و نە لەگەڵ خەریتەی ئەسنۆغرافی مودەقیقی موحتەڕەم مێجر لۆنگریک یەک ئەگرێ و موافیقی خەریتەی قەومییەتی لیجنەی عوسبەتولئومەم و وەزعییەتی حەقیقییە.

کاپتن هەی لە ئەسەرەکەی خۆیدا ئەڵێ: بێجگە لە بەشێکی ئەهالیی هەولێر و بەعزێ عیسەویی عێن‌کاوە و شەقڵاوە و کۆیە و چەند گوندێکی عەرەب لە شەمامک و قەرەچوخدا، هەموو خەڵکی لیوای هەولێر کوردن. (دوو ساڵ لە کوردستاندا، لاپەڕە ٣٥)

بێجگە لەمەش هەرکەسێ لە قەزای مەخمووردا کەمێ زۆرێ گەڕابێ، شارەزا بووە کە ئەرازیی بەینی دوو زاب بە دەس عەشیرەتی دزەیی کوردەوەیە کە لە زەمانی مستەر هەیدا نفووسەکەی بە ٣٠٠٠ کەس تەخمین کراوە و بە گوێرەی تەخمیناتی ئەمساڵ (١٩٣٠ م)، ئەبێ چەند هەزارێک زیاتر بێ. وەلحاڵ بە گوێرەی «مفصل جغرافیة العراق» ئەبێ لەم مەنتیقەی بەینی دوو زابەدا نە کورد و نە عەشیرەتی دزەیی ببێ، ئەمەش بە تەواوی خیلافی واقیعە. ئەگەر تەماشای خەریتەی ئەسنۆغرافیی لیجنەی عوسبەتولئومەم و «خەریتەی چوار عەسری دوایی عێراق» و خەریتەی «دوایی واریسانی خولەفا» و موتالەعەی «دوو ساڵ لە کوردستاندا» بکەین، ئەبینین کە حدوودی جنووبی قەومی کورد، بە سووڕەتی عموومی، خەتی بەینی مەندەلی و مەنسەبی زێی کۆیەیە. (تەماشای خەریتەی قەومیەتی کورد، کە لە نیهایەتی ئەم جڵدەدایە بکە)

خولاسە، بە گوێرەی ئەو تەفسیلاتە کە لە سەرەوە عەرز کرا، زۆر ڕەنگە کە نفووسی کوردی عێراق لە ٦٠٠٠٠٠ کەس زیاترە و ئەگەر نفووسی عێراق بە سێ ملیۆن قەبووڵ بکرێ، نیسبەتی کوردی عێراق بە گوێرەی نفووسی عموومییەوە ئەبێ لە دەوری ٢٠ % بێ.