kurdî ’êraq

be gwêrey jimarey îḧsa’atî sałî 1923-1924 (înisqilopedyay îslam, ciłdî 2, lapeře 1131) nifûsî kurdî wiłatî mûsłî qedîm, ebê 494007 bê. wez’îyetî qewmîyeyan (esnoẍrafî) le teřef lîcney îstiqnay ’usbetul’umemewe le sałî 1925da le dû xerîteyda (numru, 8, 6) îşaret û řebtî řaporekeyan kirawe. sûřetî înqisamî nifûsî kurdî em çwar lîway ’êraqî şîmalîye be gwêrey tedqîqatî lîcney ’usbe, (lapeře 93, 94, 95) le jêrewe nûsrawe:

le beynî em teqdîre û qeydî «mifsil ciẍrafîة al’iraq», 46000 kes ferq heye (lapeře 97) û sebebekey beyan nekirawe.

lam waye ke teqdîratî lîcney ’usbetul’umem û «mifsil ciẍrafîة al’iraq) le be’zê nuqteda beřastî muḧtacî tedqîq û tewsîqêkî ’îlmîye:

ewwełen: wekû «mifsil ciẍrafîة al’iraq» ełê (lapeře 83), mîqdarî nifûsî ’êraq ta êsta be şikłêkî ’îlmî tesbît nekirawe, û ew nifûsey ke le sałnamekan û be’zê kitêbda eybînîn, be netîce, hemûy eçêtewe ser ew texmînane ke le teřef me’mûrînî îngilîzewe le sałanî 1920 û dwayîda kirawe; ’elawey eme, bo lîwakanî şîmal, neta’îcî tedqîqatî lîncey ’usbetul’umemîş heye ke le lay min le texmînatekanî pêşûy baştire.

bêcgem lem dû esase, netaycî tescîlî řesmîy ḧikûmet heye ke le sałî 1927-1929da kirawe û nifûsî ’eşayrî tya daxił nîye û xulasekey lem «mifsil ciẍrafîة al’iraq»da derc kirawe. wa ezanim ke ḧeta mudîryetî nifûsî ’amîş î’tiraf eka ke em tescîle zor nuqsane û be gwêrey teḧqîqatî xom lêm me’lûm buwe ke ewey tescîlîş kirawe, be tewawî řast nîye, çunke ehalî, be endêşey qur’e û ’eskerîyewe xoy le tescîl eparêzê û eger zorî lê kira, be diro me’mûr tefre eda. em qisûre le dû esasekey pêşûşda heye. wekû le «mifsil ciẍrafîة al’iraq»da ełê, minîş wa ezanim ke nifûsî ’êraq lew texmînatey ke ta êsta kirawe, ebê zyatir bê û em î’tirafe me’qûle derḧeq nifûsî kurdîş ebê ward bê.

sanyen: çunke beḧsî qewmyet (esnoẍrafî) ekeyn, nabê temaşay îxtilafî ’eqîde û îctîhad bikirê. her wekû «mifsil ciẍrafîة al’iraq» qismî kildanî û siryanî û cûleke û ’enasrî tirî ’êraqî le zumrey qewmî ’ereb ḧîsab eka (lapeře 89). wa lazim bû ke ta’îfey yezîdî û gawir û cûlekekanî naw kurdîş le esłî xoyan ke kurde, cwê nekirêtewe û wekû sêr mark saykis le esnoẍrafîyekey xoyda nîşanî dawe û her wekû muḧeřřîrî «dû sał le kurdistanda» ełê (lapeře 39), ebwaye le naw kurdida binwênraye.

lîcney ’usbetul’umem le lapeřey 58y řaporekeyda ełê: «yezîdî be kurdî qise eka û be kurdî ’îbadet eka û ḧeta be î’tiqadî xoyan xwaş be kurdî qise eka» û le lapeře 59da ’etfî ekate ser îfadey musteşrîq sêr mark saykis, ke xoy çote sincar û lewê derḧeq bem ta’îfeye tedqîqatêkî ’îlmîy başî kirduwe û ełê: «em yezîdyane bêşubhe kurdin û kurdîyetîşyan her le ber zimane kurdîyekeyan nîye, teşkîlatî bednîyeşyan zor le kurdî dêrsîm eçê û řenge le dway hicûm û îstîlay teymûrî leng hatbine şaxî sincar». sêr mark saykis bem qena’ete, ta’îfey yezîdî be tewawî daxłî lîste û xerîtey ’eşayrî kurd kirduwe. (dwayî warîsanî xulefa, lapeře 553- 588)

le layekî tirîşewe musteşrîq duqtor firîcîş ełê: «le naw ’eşayrî kurdida gelê terîqetî wekû yezîdî, qizłibaş ... alx heye» û bem new’e yezîdî le kurdî cwê nakatewe (kurdilir, lapeře 7). bîlzat «mifsil ciẍrafîة al’iraq»yiş be ’îbaretî «alîzîdîwin min alşi’b alkirdî», em fîkire te’îyd eka (lapeře 109).

bêcge le ta’îfey yezîdî, her le lîway mûsłida ta’îfey «sarlî», «bacûran» û «şabak»yiş heye, ke emaneş kurdin û tedqîqatî lîcney ’usbetul’umemîş em cîhete te’îyd eka û ełê: zimanekeyan kurdîyekî tozê têkełupêkełe û î’tîqadîşyan cwêye. (lapeře 60)

înisqilopedyay îslamîş xełkî sincarî be kurd qebûł kirduwe û le madey «şabak»da basî em sê ta’îfey dwayî eka û ełê: şabak mezhebî qismê le kurdanî mûsłe û be gwêrey texmînatî me’mûrînî îngilîz, nifûsyan dehezar kesêke, musłimanî ew nawe «e’wec» ye’nî «çewt»yan pê ełên. emane le qezay sincarda le dêhatî ’elî‌řeş, yekîce, xezne, tallar û alx‌da saknin û legeł yezîdîyekanî dirawsêyanda yekin. be gwêrey «eb enistans» emane şî’eyekî mufrîtin.

beşî «sarlî» le ’eşîretî «kakeyî»n û tab’î mezheb û ayînî ewanin. her lew naweda ’eşîretî «bacûran»y kurdîş heye û ’eqayd û mezhebyan mektûm û ẍerîbe û «’elî‌îlahî»n, le dêhatî ’umerkan, toprax zyaret, tel ye’qûb, baş pîta ... alx da’enîşin. be gwêrey teqrîrî lîcney ’usbetul’umem nifûsî em sê ta’îfeye legeł yezîdîyekana 26000e.

salîsen: be nawî ’îlim û ḧeqîqetewe ebê îqrar bikirê ke kurdî ’êraq, her ’îbaret le kurdî wiłatî qedîmîy mûsił nîye û le lîway beẍda û dyale û kûtîşda mîqdarêkî minasb kurd heye. «mifsil ciẍrafîة al’iraq» wekû em qîsmey îhmal kirduwe û le te’îynî ḧedî fasîlî ew esnoẍrafîyeşda le ḧeqîqet dûr kewtotewe. meḧzen bo îzharî ḧeqîqet ebê basî em dû nuqteye bikeyn:

1. nifûsî kurdî lîway beẍdad, teqrîben hemûy le şarî beẍdada ko botewe, mîqdarî ḧeqîqî herçende me’lûm nîye, bełam řenge le beynî 25 û 30hezar kesêkda bê.

nifûsî kurdî lîway dyale baştir tesbît kirawe. naḧyey horên (= şêxan) û qoretû be tewawî kurde. naḧyey merkez û nifûsî şarî xaneqînîş ekseryetî qahîrey kurde. le naḧyey qiził řebatîşda çi le merkezî naḧyeda û çi le xarcîda û le qezay şehrebanîşda beşêk kurd heye.

le qezay mendelîşda ’eşîretî qere’ulus ke teqrîben 500 małêke, kurde. le naḧyey qizanyeda be’zê ’eşayrî luř heye. dêy «dêy şêx» û «derû» kurde û nifûsî merkezî naḧyeş beşêkî kurde û le firqey qizanlûy bacelane. le qesebey mendelîda ke sê geřeke, yekêkî be tewawî kurde.

le qezay bedreda naḧyey zerbatye û le naḧyey şêx se’dida, le beksaye û baẍ şahîdda, be’zê ’eşayr û zar’î luř hen.

řenge em kurdanî qezay xaneqîn û mendelî û şehreban û bedre û şêx se’d le çil hezar kes kemtir nebê.

2. ḧidûdî cinûbîy esnoẍrafyay kurd, be gwêrey «mifsil ciẍrafîة al’iraq» ebê xetî zaxo şerqî hewlêr kerkûk kifrî bê. welḧał em xete ne legeł tedqîqat û xerîtey ’eşa’îrî kurdî sêr mark saykis û ne legeł me’lûmat û î’tirafatî kaptin hey û ne legeł xerîtey esnoẍrafî mudeqîqî muḧteřem mêcir longirîk yek egrê û mwafîqî xerîtey qewmîyetî lîcney ’usbetul’umem û wez’îyetî ḧeqîqîye.

kaptin hey le eserekey xoyda ełê: bêcge le beşêkî ehalîy hewlêr û be’zê ’îsewîy ’ên‌kawe û şeqławe û koye û çend gundêkî ’ereb le şemamk û qereçuxda, hemû xełkî lîway hewlêr kurdin. (dû sał le kurdistanda, lapeře 35)

bêcge lemeş herkesê le qezay mexmûrda kemê zorê geřabê, şareza buwe ke erazîy beynî dû zab be des ’eşîretî dizeyî kurdeweye ke le zemanî mister heyda nifûsekey be 3000 kes texmîn kirawe û be gwêrey texmînatî emsał (1930 m), ebê çend hezarêk zyatir bê. welḧał be gwêrey «mifsil ciẍrafîة al’iraq» ebê lem mentîqey beynî dû zabeda ne kurd û ne ’eşîretî dizeyî bibê, emeş be tewawî xîlafî waqî’e. eger temaşay xerîtey esnoẍrafîy lîcney ’usbetul’umem û «xerîtey çwar ’esrî dwayî ’êraq» û xerîtey «dwayî warîsanî xulefa» û mutale’ey «dû sał le kurdistanda» bikeyn, ebînîn ke ḧidûdî cinûbî qewmî kurd, be sûřetî ’imûmî, xetî beynî mendelî û mensebî zêy koyeye. (temaşay xerîtey qewmyetî kurd, ke le nîhayetî em ciłdedaye bike)

xulase, be gwêrey ew tefsîlate ke le serewe ’erz kira, zor řenge ke nifûsî kurdî ’êraq le 600000 kes zyatre û eger nifûsî ’êraq be sê milyon qebûł bikirê, nîsbetî kurdî ’êraq be gwêrey nifûsî ’imûmîyewe ebê le dewrî 20 % bê.