کوردی ئێران

بە گوێرەی مەعلووماتی ڕەسمییە و تەدقیقاتی موستەشرقین، وەکوو مینۆرسکی، دوقتۆر ڕۆسۆ، سێر مالقۆلم، هاسەل، ژوئانەن و ئەمیر شەرەفەدین بتلیسی، وڵاتی لوڕستان، کرمانشاه، ئەردیلان و موکری (= ساوجبڵاق) و تەقریبەن نیوەی جنووب و جنووبی شەرقی ئازربایجان بە تەواوی کوردە و هەر لە وڵاتی ئازربایجاندا قەزای «خۆی»یش بەشی زۆری کوردە و لە قەزای سەڵماس و ئۆرمییەدا زۆر کورد هەیە. قەزای ماکۆ تەقریبەن هەمووی کوردە.

بێجگە لەم وڵاتانی کوردە، لە مەنتیقەی «تەهران»دا عەشیرەتی «پازۆکی»، لە «خۆراسان»دا عەشائیری «پچاوەند»، «باوەنوور» و «زەفرانلی»، لە «هەمەدان»دا عەشائیری «جوزکان»، لە «مازەندەران»دا عەشائیری «مودانلوو» ، لە «فارس»دا عەشائیری «شوانکارە = شەبانکارە» ، لە «عێراقی عەجەم»دا عەشیرەتی «ئەمباربوو» و چەند فرقەیەکی عەشیرەتی «لەک» هەیە و زۆر موهیم و بەنفووزە ، لە وڵاتی قەزوێندا و لە شیمالی غەربی ئەم شارە و لە بەینی وڵاتی «گێلان»دا عەشیرەتی «عومەرلوو» هەیە کە قەبەقرانلوو، شمکانلوو، بەهادرلوو، شاه‌کولانلوو، بەشانلوو فیرقەی ئەون و ئەڵێن لە تەڕەف نادرشاهەوە لە خۆراسانەوە بۆ ئێرە هێنراون. (مەقالەی مێجەر ئەدمۆندس، مەجمووعەی ئاسیای مەرکەزی). لە کرمان و گێلان و خووزستان و قەهستانیشدا کورد هەیە. (کوردلەر، لاپەڕە ٣٢).

هێندێ لە موستەشرقین لە بەر بەعزێ فەرقی شێوە و زمان کە لە بەینی کوردانی جێگەی تر و لوڕدا هەیە، عەشائیری لوڕی گەورە و بچووک لە قەومی کورد جوێ ئەکەنەوە و بە کوردیان دانانێن. لام وایە ئەو سەبەبەی کە موستەشرقینی بۆ ئەم ئیجتیهادە سەوق کردووە، زۆر زەعیفە و بۆ تەئیدی ئەمە لازمە بەعزێ ئیزاحات بدەین.

تائیفەی لوڕ

«تاریخی گوزیدە» کە دەرحەق بە لوڕستانی قەدیم گەلێ مەعلووماتی باشی داوە، ئەڵێ: ئەم تائیفەی لوڕە لە دەربەندی «مان ـ رود»ەوە هاتوون و نزیکی ئەو دەربەندە جێگەیەک و بە گوێرەی «ئیستەخری» ، شارێک بووە ناوی «لوڕ» (اللور) بووە ، جا بە سەبەبی ئەو شارەوە ئەو قەومەشیان ناو ناو «لوڕ».

موئەریخ یاقووتی حەمەوی ئەڵێ: لوڕ، ئەو قەومی کوردەیە کە لە چیاکانی بەینی خووزستان و ئەسفەهاندا ساکینە و بە وڵاتەکەی «بلاد اللور» وەیا لوڕستان ئەڵێن. (ئینسقلۆپەدیای ئیسلام)

قەومی لوڕ چوار بەشی گەورەیە: مامەسانی، کوهگیلۆی، بەختیاری، لوڕی ئەسڵی. مەزهەبی ڕەسمییان شیعەیە، بەشی زۆری، عەشائیری «لەک»ە، کە لە کوردایەتیدا ئیعتراز نییە. مەزهەبیان عەلییوڵڵاهییە و بێجگە لەمانە عەشائیری «سەگەوەند»، «گەلەوەند»، «پایی» و «بەدرایی»ش لە عەینی مەزهەبدان.

لە سەرەوە گوتمان کە بەعزێ موستەشرقین بە سەبەبی فەرقێکی کەمی شێوە و زمان، قەومی لوڕ لە میللەتی کورد جوێ ئەکەنەوە و ئەڵێن چونکە زمانەکەیان دەشوبهێتە فارسی، ئەبێ خۆشیان نەتەوەی قەومی فارس بن.

ئەم ئیدیعایە لام وایە سەحیح نییە، چونکە ئەوەڵەن زمانی بەشی چوارەمینی لوڕ، فەیلی، لە فارسی نزیکتر، نزیکی کوردییە و زاتەن خۆشیان ئەڵێن کوردین.

لە ساڵی ١٩١٦دا بە وەزیفەیەکی ڕەسمی چووبوومە لوڕستانی پچووک کە «پشتکووهـ»ی پێ ئەڵێن و دە ڕۆژێ لە داوێنی «کەبیرکووهـ»دا لە «عامیلە»دا مامەوە و بەعزێ تەدقیقاتی زمان و قەومیەت (ئەتنۆغرافی)م کرد و ئەغڵەبی وەقت بە کوردی قسەم لەگەڵ ئەکردن و بە ئاسانی یەکترمان حاڵی ئەکرد. واقیعەن لە بەینی زمانەکەیان و زمانی سلێمانیدا فەرقێک هەیە و هیچ وەقتێ ئەم فەرقە لە فەرقی زمانی بادینان و زمانی سلێمانی زیاتر نییە. (لەم خسووسەوە لە بەحسی «لیسان»دا کەمێ زۆرێ ئیزاحات ئەدرێ).

زاتی، بە گوێرەی تەدقیقاتی دقتۆر فریج ، قەومی لوڕ کوردی ئێرانییە و کوردانی ئێران لە خسووسی زمانەوە دوو بەشن: «کوردزمان» و «لوڕزمان»، لە بەینی ئەم دوو قیسمەدا لە خسووسی لەهجە و تەلەفوزەوە و لە جیهەت ئەخلاق و عەنعەنات و تەبایعەوە ڕابیتەیەکی زۆر بەقووەتی هەیە. قسمێ لە موستەشرقینی مەشهوور، وەکوو سێر مالقۆلم، لوڕیە، هاسەل و براون، وەحدەت و کوردایەتیی ئەم دوو قیسمەیان قەبووڵ کردووە.

موئەریخی موحتەرەم جەودەت پاشا لە جڵدی ئەووەڵی تاریخەکەیدا ئەڵێ: «لوڕ و بەختیاری و گۆران و لەک، هەموو قەومێکن و ئەسڵیان یەکە و هەر یەکە لەمانە چەند قۆڵێکی لێ بۆتەوە و ئەمانە لە ئەهالیی ئەسڵییەی ئێرانن. لە وڵاتی هورمز لە «فارس»ەوە تا مەرعەش و مەڵاتیە بڵاو بوونەوە. عەشیرەتی زەندیش لەمانەیە». (لاپەڕە ٣٢٤)

خولاسە کەم و زۆرێ فەرقی زمان بۆ گۆڕینی میللەتێک کافی نییە، ئەم نەوعە فەرقە هەر وەکوو لە بەینی ئەقسامی لە یەک دووری میللەتێکدا ئەبێ، لە بەینی ئەقسامی نزیکیشدا بەعزەن ئەبینرێ. مەسەلەن ئەتوانم بڵێم کە لە نفووسی لیوای سلێمانی چەند نەوعێ کوردی هەیە، سلێمانی ئەڵێ: بیهێنە = بی‌ئینە؛ هەمەوەند ئەڵێ: بارە؛ لادێیی ئەڵێ: بیهێرە. ئەم فەرقی لەهجەیە، وەکوو کوردی لە زمانەکانی تریشدا هەیە، مەسەلەن وەکوو فەرقی لەهجەی عێراقی، سووری، میسری، حیجازی و فەرقی لەهجەی ڕووسی و سربی و بولغاری و ... الخ.

لام وایە ئەم نەوعە ئیختلاف و فرووقە نەتیجەیەکی، کەمیی مەعاریفە. میسالی ئەمەش، زمانی «لوندەرە» و «سقوچیا»، زمانی «پارس» و «میدی»، زمانی «بەرلین» و «باویرا»یە، کە فەرقی زۆری پێشوویان ئێستاکە زۆر کەم بۆتەوە. شوبهە نییە کە ئەگەر مەعاریفی کورد هیممەتی بۆ بکرێ، لە پاش موددەتێک ئەم فەرقانە زۆر کەم ئەبێ و میللەتی کورد ئەبێتە ساحێبی زمانێکی عموومی و ڕێکوپێک.

نفووسی لوڕ

میقداری لوڕی گەورە و پچووک، یەعنی خەڵقی پشتکووهـ و پێشکووهـ، لە تەڕەف موستەشریق کرۆزۆنەوە لە ساڵی ١٩١٨دا بە ٤٢١٠٠٠ تەخمین کراوە. لەم میقدارە ١٧٠٠٠٠ بەختیارییە، ٤١٠٠٠ی کۆهگیلۆیی و ٢١٠٠٠٠ی لوڕی پچووک، یەعنی فەیلییە. لە ساڵی ١٩٠٤دا موستەشریق ڕابینۆ عەدەدی فەیلی تەحقیق کردووە و لە پێشکووهدا ٣١٦٥٠ ماڵ (تەقریبەن ١٣٠٠٠٠ نفووس) و لە پشتکووهدا ١٠٠٠٠ ماڵ (تەقریبەن ٥٠٠٠٠ کەس)ی تەقدیر کردووە.

نفووسی کوردی ئێران

ئینسقلۆپەدیای ئیسلام ئەڵێ: کوردی ئێران لە نیو ملیۆن زیاتر نابێ. وەلحاڵ لیجنەی عوسبەتولئومەم کە بۆ ئیستقنا و تەدقیقات لە ساڵی ١٩٢٥دا هاتبووە وڵاتی مووسڵ، لە ڕاپۆڕەکەیدا ئەڵێ: کوردی ئێران تەخمینەن ٧٠٠٠٠٠ کەسە. هەر ئەم ئینسقلۆپەدیایە لە بەحسی سابڵاخ (ساوجبولاق)دا ئەڵێ ئەم وڵاتی کوردە نفووسی ٢٠٠٠٠٠ کەسە (جڵدی ٣، لاپەڕە ١٨٨). لە بەحسی کرماشان (کرمانشاه)دا ئەڵێ نفووسی ئەم وڵاتە ٣٠٠٠٠٠ کەسە و بەشی زۆری کوردە (جڵدی ٢، لاپەڕە ١٠٣٥). وڵاتی ئازەربایجان کە تەقریبەن نفووسەکەی دوو ملیۆنە، قیسمی غەرب و جنووب و شەرقی جنووبی گۆمی ئورمێ (ئورمییە) وەتەنی کوردە و هەر لە قەزای سەڵماسدا ١٣٠٠٠ کورد هەیە. زۆری ئەهالی قەزای خۆی و ماکۆش کە شیمالی غەربی گۆمی ئورمێ کەوتووە، دیسان کوردە. بە گوێرەی ئەمە، نفووسی کوردی ئازەربایجان بە لای کەمیەوە و بێجگە لە لیوای سابڵاخ، ڕەنگە لە ٢٠٠٠٠٠ زیاتر بێ. وڵاتی ئەردیلان (ئەردەڵان) کە مەرکەزەکەی سنەیە، تەقریبەن هەمووی کوردە و نفووسی ساکینەی کوردی، ١٥٠٠٠٠ە و عەدەدی خانەی عەشائیری سەییار و نیوەسەییاری، ٢٢٢٠٠ە، یەعنی مەجمووعی نفووسی کوردی لە ٢٥٠٠٠٠ کەس زیاترە (جڵدی ٤، لاپەڕە ٢٢٦). وا دەرئەکەوێ کە نفووسی کورد لەم چوار وڵاتەدا نزیکەی ملیۆنێکە و ئەگەر نفووسی کوردی وڵاتەکانی تر وەکوو خۆراسان و کرمان و فارس و تەهران و قەزوێن و هەمەدانیش لەگەڵ نفووسی لوڕستان عەلاوە بکەین ڕەنگە لە دوو ملیۆن تێپەڕێنێ، بەڵام ڕاستییەکەی ئەمەیە کە نفووسی حەقیقیی کوردی ئێران مەعلووم نییە و ئەو میقدارەی کە موستەشریقین بەیانیان کردووە و ئەوەی کە لە سەرەوە باسمان کرد، لە دائیرەی تەخمین دەرناچێ. تەعیینی میقداری حەقیقی نفووس ئینجا لە دوای ژمارەیەکی عیلمی و مەزبووت مومکین ئەبێ.