kurdî êran

be gwêrey me’lûmatî řesmîye û tedqîqatî musteşirqîn, wekû mînoriskî, duqtor řoso, sêr malqolim, hasel, ju’anen û emîr şerefedîn bitlîsî, wiłatî luřistan, kirmanşah, erdîlan û mukirî (= sawcibłaq) û teqrîben nîwey cinûb û cinûbî şerqî azirbaycan be tewawî kurde û her le wiłatî azirbaycanda qezay «xoy»yiş beşî zorî kurde û le qezay sełmas û ormîyeda zor kurd heye. qezay mako teqrîben hemûy kurde.

bêcge lem wiłatanî kurde, le mentîqey «tehran»da ’eşîretî «pazokî», le «xorasan»da ’eşa’îrî «piçawend», «bawenûr» û «zefranlî», le «hemedan»da ’eşa’îrî «cuzkan», le «mazenderan»da ’eşa’îrî «mudanlû» , le «fars»da ’eşa’îrî «şwankare = şebankare» , le «’êraqî ’ecem»da ’eşîretî «embarbû» û çend firqeyekî ’eşîretî «lek» heye û zor muhîm û benfûze , le wiłatî qezwênda û le şîmalî ẍerbî em şare û le beynî wiłatî «gêlan»da ’eşîretî «’umerlû» heye ke qebeqranlû, şimkanlû, behadirilû, شاەکûلانلûû, beşanlû fîrqey ewn û ełên le teřef nadirşahewe le xorasanewe bo êre hênrawin. (meqaley mêcer edmondis, mecmû’ey asyay merkezî). le kirman û gêlan û xûzistan û qehistanîşda kurd heye. (kurdiler, lapeře 32).

hêndê le musteşirqîn le ber be’zê ferqî şêwe û ziman ke le beynî kurdanî cêgey tir û luřda heye, ’eşa’îrî luřî gewre û biçûk le qewmî kurd cwê ekenewe û be kurdyan dananên. lam waye ew sebebey ke musteşirqînî bo em îctîhade sewq kirduwe, zor ze’îfe û bo te’îdî eme lazme be’zê îzaḧat bideyn.

ta’îfey luř

«tarîxî guzîde» ke derḧeq be luřistanî qedîm gelê me’lûmatî başî dawe, ełê: em ta’îfey luře le derbendî «man rud»ewe hatûn û nizîkî ew derbende cêgeyek û be gwêrey «îstexrî» , şarêk buwe nawî «luř» (allur) buwe , ca be sebebî ew şarewe ew qewmeşyan naw naw «luř».

mu’erîx yaqûtî ḧemewî ełê: luř, ew qewmî kurdeye ke le çyakanî beynî xûzistan û esfehanda sakîne û be wiłatekey «bilad allur» weya luřistan ełên. (înisqilopedyay îslam)

qewmî luř çwar beşî gewreye: mamesanî, kuhgîloy, bextyarî, luřî esłî. mezhebî řesmîyan şî’eye, beşî zorî, ’eşa’îrî «lek»e, ke le kurdayetîda î’tiraz nîye. mezhebyan ’elîyułłahîye û bêcge lemane ’eşa’îrî «segewend», «gelewend», «payî» û «bedray le ’eynî mezhebdan.

le serewe gutman ke be’zê musteşirqîn be sebebî ferqêkî kemî şêwe û ziman, qewmî luř le mîlletî kurd cwê ekenewe û ełên çunke zimanekeyan deşubhête farsî, ebê xoşyan netewey qewmî fars bin.

em îdî’aye lam waye seḧîḧ nîye, çunke ewełen zimanî beşî çwaremînî luř, feylî, le farsî nizîktir, nizîkî kurdîye û zaten xoşyan ełên kurdîn.

le sałî 1916da be wezîfeyekî řesmî çûbûme luřistanî piçûk ke «piştikûh»y pê ełên û de řojê le dawênî «kebîrkûh»da le «’amîle»da mamewe û be’zê tedqîqatî ziman û qewmyet (etnoẍrafî)m kird û eẍłebî weqit be kurdî qisem legeł ekirdin û be asanî yektirman ḧałî ekird. waqî’en le beynî zimanekeyan û zimanî silêmanîda ferqêk heye û hîç weqtê em ferqe le ferqî zimanî badînan û zimanî silêmanî zyatir nîye. (lem xisûsewe le beḧsî «lîsan»da kemê zorê îzaḧat edrê).

zatî, be gwêrey tedqîqatî diqtor firîc , qewmî luř kurdî êranîye û kurdanî êran le xisûsî zimanewe dû beşin: «kurdizman» û «luřziman», le beynî em dû qîsmeda le xisûsî lehce û telefuzewe û le cîhet exlaq û ’en’enat û tebay’ewe řabîteyekî zor bequwetî heye. qismê le musteşirqînî meşhûr, wekû sêr malqolim, luřye, hasel û birawin, weḧdet û kurdayetîy em dû qîsmeyan qebûł kirduwe.

mu’erîxî muḧterem cewdet paşa le ciłdî ewwełî tarîxekeyda ełê: «luř û bextyarî û goran û lek, hemû qewmêkin û esłyan yeke û her yeke lemane çend qołêkî lê botewe û emane le ehalîy esłîyey êranin. le wiłatî hurimz le «fars»ewe ta mer’eş û mełatye biław bûnewe. ’eşîretî zendîş lemaneye». (lapeře 324)

xulase kem û zorê ferqî ziman bo gořînî mîlletêk kafî nîye, em new’e ferqe her wekû le beynî eqsamî le yek dûrî mîlletêkda ebê, le beynî eqsamî nizîkîşda be’zen ebînrê. meselen etwanim biłêm ke le nifûsî lîway silêmanî çend new’ê kurdî heye, silêmanî ełê: bîhêne = bî‌îne; hemewend ełê: bare; ladêyî ełê: bîhêre. em ferqî lehceye, wekû kurdî le zimanekanî tirîşda heye, meselen wekû ferqî lehcey ’êraqî, sûrî, mîsrî, ḧîcazî û ferqî lehcey řûsî û sirbî û bulẍarî û ... alx.

lam waye em new’e îxtilaf û firûqe netîceyekî, kemîy me’arîfe. mîsalî emeş, zimanî «lundere» û «siquçya», zimanî «pars» û «mîdî», zimanî «berlîn» û «bawîra»ye, ke ferqî zorî pêşûyan êstake zor kem botewe. şubhe nîye ke eger me’arîfî kurd hîmmetî bo bikirê, le paş muddetêk em ferqane zor kem ebê û mîlletî kurd ebête saḧêbî zimanêkî ’imûmî û řêkupêk.

nifûsî luř

mîqdarî luřî gewre û piçûk, ye’nî xełqî piştikûh û pêşkûh, le teřef musteşrîq kirozonewe le sałî 1918da be 421000 texmîn kirawe. lem mîqdare 170000 bextyarîye, 41000y kohgîloyî û 210000y luřî piçûk, ye’nî feylîye. le sałî 1904da musteşrîq řabîno ’ededî feylî teḧqîq kirduwe û le pêşkûhda 31650 mał (teqrîben 130000 nifûs) û le piştikûhda 10000 mał (teqrîben 50000 kes)y teqdîr kirduwe.

nifûsî kurdî êran

înisqilopedyay îslam ełê: kurdî êran le nîw milyon zyatir nabê. welḧał lîcney ’usbetul’umem ke bo îstiqna û tedqîqat le sałî 1925da hatbuwe wiłatî mûsił, le řapořekeyda ełê: kurdî êran texmînen 700000 kese. her em înisqilopedyaye le beḧsî sabłax (sawicbulaq)da ełê em wiłatî kurde nifûsî 200000 kese (ciłdî 3, lapeře 188). le beḧsî kirmaşan (kirmanşah)da ełê nifûsî em wiłate 300000 kese û beşî zorî kurde (ciłdî 2, lapeře 1035). wiłatî azerbaycan ke teqrîben nifûsekey dû milyone, qîsmî ẍerb û cinûb û şerqî cinûbî gomî urmê (urmîye) wetenî kurde û her le qezay sełmasda 13000 kurd heye. zorî ehalî qezay xoy û makoş ke şîmalî ẍerbî gomî urmê kewtuwe, dîsan kurde. be gwêrey eme, nifûsî kurdî azerbaycan be lay kemyewe û bêcge le lîway sabłax, řenge le 200000 zyatir bê. wiłatî erdîlan (erdełan) ke merkezekey sineye, teqrîben hemûy kurde û nifûsî sakîney kurdî, 150000e û ’ededî xaney ’eşa’îrî seyyar û nîweseyyarî, 22200e, ye’nî mecmû’î nifûsî kurdî le 250000 kes zyatre (ciłdî 4, lapeře 226). wa der’ekewê ke nifûsî kurd lem çwar wiłateda nizîkey milyonêke û eger nifûsî kurdî wiłatekanî tir wekû xorasan û kirman û fars û tehran û qezwên û hemedanîş legeł nifûsî luřistan ’elawe bikeyn řenge le dû milyon têpeřênê, bełam řastîyekey emeye ke nifûsî ḧeqîqîy kurdî êran me’lûm nîye û ew mîqdarey ke musteşrîqîn beyanyan kirduwe û ewey ke le serewe basman kird, le da’îrey texmîn dernaçê. te’îynî mîqdarî ḧeqîqî nifûs înca le dway jimareyekî ’îlmî û mezbût mumkîn ebê.