be gwêrey cuẍrafîyewe

înisqilopedyay îslam ełê kelîmey «kurdistan» lew cêgayane îcad kirawe ke kurdî tya jyawe û dejî, wekû çon êranîyekan be wiłatî kurdî xorasan «kurdistanî xorasanî» ełên.

em înisqilopedyaye wiłatî «kurdistan» piçûk nîşan eda û ełê: wiłatî kurdistan, erazîyekî dirêjolkeye û îstiqametî ’imûmyey le cinûbî şerqîyewe le luřistanewe bo şîmalî ẍerbye ta mełatye, dirêjayî nizîk 600 mîle û wesetî panayî 120 ta 150 mîle û panayî here zorî ke beynî mûsił û ararate, nizîkey 250 mîle. (tarîxî cîhannima).

lam waye ke em te’rîfe naqîse, ewełen luřistan xarcî danrawe, sanyen, ḧidûdî şîmalî ta «alşekird» û «erzeřom» eçê. ewlya çelebî ke le sałî 1065y hîcrîda hemû wiłatî kurdistan geřawe, ełê: kurdistan ḧidûdî şîmalî, dyarî erzeřome û lewêwe be ser wan û ḧekarî û cezîre û ’emmadye û mûsił û şehrezûr û erdîlan û derne û dertengida ta besre deçê. dirêjayî ḧefta qonaẍe û panayî kemtire. (ciłdî 4, lapeře 75).

mîlletî kurd le pêş sałî 1914da sê beş buwe û daxłî memleketî ’usmanî û êran û řûs buwe. le 16y martî 1921da le beynî turk û řûsda mu’ahedeyek kira. be gwêrey ewe beşî zorî kurdî qefqasya dira be turk, cige lemeş be nezer ḧałî dwayî mes’eley mûsłewe beşe kurdî em wiłateşî le dest çû û kewte naw ḧikûmetî ’êraq. le dway em tebdîlatî paş şeřî gewre, wez’yet û înqisamî syasîy mîlletî kurd gořa û teqrîben wekû le xwarewe basî ekeyn way lê hat.

1. kurdî êran

be gwêrey me’lûmatî řesmîye û tedqîqatî musteşirqîn, wekû mînoriskî, duqtor řoso, sêr malqolim, hasel, ju’anen û emîr şerefedîn bitlîsî, wiłatî luřistan, kirmanşah, erdîlan û mukirî (= sawcibłaq) û teqrîben nîwey cinûb û cinûbî şerqî azirbaycan be tewawî kurde û her le wiłatî azirbaycanda qezay «xoy»yiş beşî zorî kurde û le qezay sełmas û ormîyeda zor kurd heye. qezay mako teqrîben hemûy kurde.

bêcge lem wiłatanî kurde, le mentîqey «tehran»da ’eşîretî «pazokî», le «xorasan»da ’eşa’îrî «piçawend», «bawenûr» û «zefranlî», le «hemedan»da ’eşa’îrî «cuzkan», le «mazenderan»da ’eşa’îrî «mudanlû» , le «fars»da ’eşa’îrî «şwankare = şebankare» , le «’êraqî ’ecem»da ’eşîretî «embarbû» û çend firqeyekî ’eşîretî «lek» heye û zor muhîm û benfûze , le wiłatî qezwênda û le şîmalî ẍerbî em şare û le beynî wiłatî «gêlan»da ’eşîretî «’umerlû» heye ke qebeqranlû, şimkanlû, behadirilû, şahkulanlû, beşanlû fîrqey ewn û ełên le teřef nadirşahewe le xorasanewe bo êre hênrawin. (meqaley mêcer edmondis, mecmû’ey asyay merkezî). le kirman û gêlan û xûzistan û qehistanîşda kurd heye. (kurdiler, lapeře 32).

hêndê le musteşirqîn le ber be’zê ferqî şêwe û ziman ke le beynî kurdanî cêgey tir û luřda heye, ’eşa’îrî luřî gewre û biçûk le qewmî kurd cwê ekenewe û be kurdyan dananên. lam waye ew sebebey ke musteşirqînî bo em îctîhade sewq kirduwe, zor ze’îfe û bo te’îdî eme lazme be’zê îzaḧat bideyn.