be gwêrey tarîxewe
be gwêrey tarîxî qedîm, be’zê car û baxsûs le dway ’esrî ḧewtemî pêş mîladda basî wiłatî «kurdu’en» ya îqlîmêkî wayan kirduwe û em wiłateş be gwêrey xerîtekanî sêr mark saykis û be’zê asarî tir, ebê le nawçey serçawey «zêy gewre» û «dîcle»da û le cinûbî «gomî wan»da bûbê. (dwayî warîsanî xulefa).
sin martin le mexterekey te’rîxî û cuẍrafîda ełê: wiłatî «kurdu’en» le qedîmda be nawî «kurduçîx»ewe nasrawe, ke ewîş te’bîrêkî ermenîye û me’nakeşî «ermînyey kurd»e, lay jûrî ew wiłate, îqlîmî «wasburekan», lay xwarûy «asûrye», řojhełatî «ermînye» û řoj’away «kuřey mûẍ» buwe. kitêbêkî tir lem xisûsewe ełê: menził û me’way qewmî kurd, le xelîcî farsewe ta beḧrî xezer eçû.
le dewrî ḧikûmatî makdonya û řoma û eşkanî û sasanîda wiłatî kurdistan be nawêkî mexsûsewe bas nekirawe û beşî naweřastî, da’îmen be nawî ermînye û ermenistanewe zîkir kirawe. le ewełî îslametîda û le zemanî xelafetî ḧezretî ’umerda, beşêkî wetenî kurd le naw wiłatî azerbaycanda û beşî naweřastîşî le wiłatî cezîreda nîşan dirawe û ’amîl (walî)yişî, fatîḧî meşhûr ḧezretî ’eyaz kuřî ẍenem (riz) buwe.
le dewrî xelafetî emewîye û ’ebasîyeşda be ferqêkî kem û zor, ’eynî teqsîmatî îdare qebûł kirabû û wiłatî kurdistan le wiłatanî cezîre, ’îraq, cîbal, azerbaycan, mûkan û aran û ermînye û řomda buwe. kîtabî «tiqwîm albildan»yiş ta dereceyek em teqsîmatî îdarîye te’îyd eka û wiłatanî kurd le naw pênc îqlîmda nîşan eda ke emanen:
ḧewtemîn îqlîm, cezîre; ’îbaret buwe le dyarî muzer (řeqqe), dyarî řebî’e (mûsił) , dyarî bekir (amd).
heştemîn îqlîm, ’êraq, ḧelwan.
ḧevdemîn îqlîm, bîlad elřom, mełatye, tufad û sîwas.
hejdemîn îqlîm, ermînye û aran û azirbaycan, wan û berze’e , tebrêz, erdebîl û meraẍe.
nozdemîn îqlîm, cebel, sułtanîye, hemedan, qirmesîn, erbîl, şehrezûr ... we alxî tya buwe.
mudeqîqî şehîr, mister lostirnic le esere başekeyda , derḧeq be teqsîmatî îdarîyey dewrî xulefa îzaḧatêkî baş eda û le ser xerîte nwandûyetî. be gwêrey em esere, wiłatanî kurd teqrîben her wekû ebulfîda ełê, kewtote naw xûzistan, cîbal, ’êraq, cezîre, ermînye, aran, mûkan û azirbaycan, û le jêr ’înwanî kurdistanda weḧdeyekî îdarî nebuwe.
esłî nawî «kurdistan», wekû řîwayet ekirê le teřef selcûqîyekanewe be mentîqey beynî azirbaycan û luřistanewe be wiłatanî ẍerbî zaẍros dirawe. ca be gwêrey řîwayetî duwemîş her bo wiłatî şarezûr û koye danrabê.
mister lostirnic le «memalîkî şerqîyey xulefa» lapeře 192da ełê: le ewasîtî ’esrî şeşemînî hîcrîda sułtan sencerî selcûqî lay ẍerbî cîbalî, ke tabî’î kirmaşan bû, cwê kirdewe û nawî naw «kurdistan» û silêman paşay birazay kird be ḧakmî û dû sałêkî (544-546) tya ma. le paşda le cêgey mamî buwe gewrey selcûqî ’êraqîn. eme řîwayetî ḧemdułła elimistewfîye û ełê le zemanî silêman paşada kurdistan gelê tereqîy kirduwe û warîdatî nizîk be dû milyon lîrey îngilîzî buwe. ’eynî mu’erîx ke muḧasbî warîdatî meẍolî buwe, ełê: le dewrey meẍolda (’esrî heştem), warîdatî kurdistan hatbuwe ser de yek. silêman paşa, «behar»y kirdibû be merkez. le dewrî meẍolîda le teřef olcayto sułtanewe le sułtan’abadî çemçemałda merkezêkî tir bîna kira. şare meşhûrekanî em kurdistane, be gwêrey xerîte û te’rîfî lostirnic: kirmaşan, ḧelwan, çemçemał, alîştar, kengawer, dînawer, şarezûr û behar buwe.
le layekî tirîşewe şerefname ełê: em ’înwane, her be wiłatî «dêrsîm» dirawe. mu’elîfî «nicat û aḧkam» ełê: her be mentîqey «çemişkezek» kurdistan gutrawe. mu’erîx ḧemdułła elmustewfî le kitêbî «nizihة alqilub fî alimsalk û almimalk»yida ełê merkezî kurdistan le pêşda şarî «behar» buwe. le dwayîda birawete «sułtan’abad», wiłatî ermen û cezîre le naw kurdistanî ẍerbîyeda buwe û «hewlêr = erbîl» û «amêdî = ’emmadîye» le ser wiłatî cezîre bûn. be gwêrey ’eynî eser, le ’esrî heştemî hîcrîda kurdistan ’îbaret buwe le şanze eyalet .
waqî’en «memalîkî şerqî xîlafet»yiş le pêncemîn xerîteyda û le jêr ’înwanî kurdistanda tenya wiłatî kirmaşan û şarezûr enwênê û zahîr waye ke merkezekeşî «kirmaşan = qirimsîn» buwe. em eyaleteş yekê le çwar eyaletekey «kurdistan, hemedan, řey, esfehan, cîbal ya xud ’êraqî ’ecem» buwe. şare meşhûrekanî em eyalete, ḧelwan , kirind, elîştar, çemçemał, sułtan’abad, kengawer , dînawer, sîsar, bêstûn, wastam = bastam û şarezûr buwe.
řenge her le ber zerûretî îdarîye bê, ke ḧelwan daxłî ’êraqî ’ereb; be’zê wiłatanî tirî wekû zengan, sabłaẍ = sawicbulaq, luřî gewre, luřî biçûk, birûcird, xuřem’abad, esed’abad daxłî ’êraqî ’ecem; xoy, sełmas, uşno, seraw, dexwarkan, mako daxłî azirbaycan; melazgird û wanîş daxłî wiłatî ermînye kirawe.
tarîxî «zefername» ke bo wiqû’atî zemanî teymûrî leng nûsrawe, kemê beḧsî kurdistan eka û emîrî bitlîs be yekepyawî kurdistan da’enê. mu’elîfî tarîxî «selîmname» ke be mela îdrîsî bitlîsî meşhûre, ełê ke le tewrêz (tibrîz) geřaynewe, yawiz sułtan emrî pê kirdim ke le wirmê (awrimye) û şino (uşno)we ta dyarbekir û mełatye her çend umeray kurd heye, byanhênme jêr îta’et û le ser «’ihûdî îman û îslam» qiseyan lê wergirim. «te’lîfî milûk û ḧukkamî kurdistan» bem new’e û le ser em esase îmaretekanî kurd damezran. (şerefname, ewlya çelebî, kurdistan dyarî). bełam em wez’yete ewende dewamî nekird û îdarey kurdistan wekû le dwayîda beḧsî ekeyn berebere kewte dest walîyekanî dyarbekir û wan û beẍdad û erzeřom û ... alx.