بە گوێرەی تاریخەوە

بە گوێرەی تاریخی قەدیم، بەعزێ جار و باخسووس لە دوای عەسری حەوتەمی پێش میلاددا باسی وڵاتی «کوردوئەن» یا ئیقلیمێکی وایان کردووە و ئەم وڵاتەش بە گوێرەی خەریتەکانی سێر مارک سایکس و بەعزێ ئاساری تر، ئەبێ لە ناوچەی سەرچاوەی «زێی گەورە» و «دیجلە»دا و لە جنووبی «گۆمی وان»دا بووبێ. (دوایی واریسانی خولەفا).

سن مارتن لە مەختەرەکەی تەئریخی و جوغرافیدا ئەڵێ: وڵاتی «کوردوئەن» لە قەدیمدا بە ناوی «کوردوچیخ»ەوە ناسراوە، کە ئەویش تەعبیرێکی ئەرمەنییە و مەعناکەشی «ئەرمینیەی کورد»ە، لای ژووری ئەو وڵاتە، ئیقلیمی «واسبورەکان»، لای خوارووی «ئاسووریە»، ڕۆژهەڵاتی «ئەرمینیە» و ڕۆژئاوای «کوڕەی مووغ» بووە. کتێبێکی تر لەم خسووسەوە ئەڵێ: مەنزڵ و مەئوای قەومی کورد، لە خەلیجی فارسەوە تا بەحری خەزەر ئەچوو.

لە دەوری حکووماتی ماکدۆنیا و ڕۆما و ئەشکانی و ساسانیدا وڵاتی کوردستان بە ناوێکی مەخسووسەوە باس نەکراوە و بەشی ناوەڕاستی، دائیمەن بە ناوی ئەرمینیە و ئەرمەنستانەوە زیکر کراوە. لە ئەوەڵی ئیسلامەتیدا و لە زەمانی خەلافەتی حەزرەتی عومەردا، بەشێکی وەتەنی کورد لە ناو وڵاتی ئازەربایجاندا و بەشی ناوەڕاستیشی لە وڵاتی جەزیرەدا نیشان دراوە و عامیل (والی)یشی، فاتیحی مەشهوور حەزرەتی عەیاز کوڕی غەنەم (رض) بووە.

لە دەوری خەلافەتی ئەمەوییە و عەباسییەشدا بە فەرقێکی کەم و زۆر، عەینی تەقسیماتی ئیدارە قەبووڵ کرابوو و وڵاتی کوردستان لە وڵاتانی جەزیرە، عیراق، جیبال، ئازەربایجان، مووکان و ئاران و ئەرمینیە و ڕۆمدا بووە. کیتابی «تقویم البلدان»یش تا دەرەجەیەک ئەم تەقسیماتی ئیدارییە تەئیید ئەکا و وڵاتانی کورد لە ناو پێنج ئیقلیمدا نیشان ئەدا کە ئەمانەن:

حەوتەمین ئیقلیم، جەزیرە؛ عیبارەت بووە لە دیاری موزەر (ڕەققە)، دیاری ڕەبیعە (مووسڵ) ، دیاری بەکر (ئامد).

هەشتەمین ئیقلیم، عێراق، حەلوان.

حەڤدەمین ئیقلیم، بیلاد ئەلڕۆم، مەڵاتیە، توفاد و سیواس.

هەژدەمین ئیقلیم، ئەرمینیە و ئاران و ئازربایجان، وان و بەرزەعە ، تەبرێز، ئەردەبیل و مەراغە.

نۆزدەمین ئیقلیم، جەبەل، سوڵتانییە، هەمەدان، قرمەسین، ئەربیل، شەهرەزوور ... و الخی تیا بووە.

مودەقیقی شەهیر، مستەر لۆسترنج لە ئەسەرە باشەکەیدا ، دەرحەق بە تەقسیماتی ئیدارییەی دەوری خولەفا ئیزاحاتێکی باش ئەدا و لە سەر خەریتە نواندوویەتی. بە گوێرەی ئەم ئەسەرە، وڵاتانی کورد تەقریبەن هەر وەکوو ئەبولفیدا ئەڵێ، کەوتۆتە ناو خووزستان، جیبال، عێراق، جەزیرە، ئەرمینیە، ئاران، مووکان و ئازربایجان، و لە ژێر عینوانی کوردستاندا وەحدەیەکی ئیداری نەبووە.

ئەسڵی ناوی «کوردستان»، وەکوو ڕیوایەت ئەکرێ لە تەڕەف سەلجووقییەکانەوە بە مەنتیقەی بەینی ئازربایجان و لوڕستانەوە بە وڵاتانی غەربی زاغرۆس دراوە. جا بە گوێرەی ڕیوایەتی دووەمیش هەر بۆ وڵاتی شارەزوور و کۆیە دانرابێ.

مستەر لۆسترنج لە «مەمالیکی شەرقییەی خولەفا» لاپەڕە 192دا ئەڵێ: لە ئەواسیتی عەسری شەشەمینی هیجریدا سوڵتان سەنجەری سەلجووقی لای غەربی جیبالی، کە تابیعی کرماشان بوو، جوێ کردەوە و ناوی ناو «کوردستان» و سلێمان پاشای برازای کرد بە حاکمی و دوو ساڵێکی (544-546) تیا ما. لە پاشدا لە جێگەی مامی بووە گەورەی سەلجووقی عێراقین. ئەمە ڕیوایەتی حەمدوڵڵا ئەلـمستەوفییە و ئەڵێ لە زەمانی سلێمان پاشادا کوردستان گەلێ تەرەقیی کردووە و واریداتی نزیک بە دوو ملیۆن لیرەی ئینگلیزی بووە. عەینی موئەریخ کە موحاسبی واریداتی مەغۆلی بووە، ئەڵێ: لە دەورەی مەغۆلدا (عەسری هەشتەم)، واریداتی کوردستان هاتبووە سەر دە یەک. سلێمان پاشا، «بەهار»ی کردبوو بە مەرکەز. لە دەوری مەغۆلیدا لە تەڕەف ئۆلجایتۆ سوڵتانەوە لە سوڵتانئابادی چەمچەماڵدا مەرکەزێکی تر بینا کرا. شارە مەشهوورەکانی ئەم کوردستانە، بە گوێرەی خەریتە و تەعریفی لۆسترنج: کرماشان، حەلوان، چەمچەماڵ، ئالیشتار، کەنگاوەر، دیناوەر، شارەزوور و بەهار بووە.

لە لایەکی تریشەوە شەرەفنامە ئەڵێ: ئەم عینوانە، هەر بە وڵاتی «دێرسیم» دراوە. موئەلیفی «نجات و احکام» ئەڵێ: هەر بە مەنتیقەی «چەمشکەزەک» کوردستان گوتراوە. موئەریخ حەمدوڵڵا ئەلموستەوفی لە کتێبی «نزهة القلوب في المسالک و الممالک»یدا ئەڵێ مەرکەزی کوردستان لە پێشدا شاری «بەهار» بووە. لە دواییدا براوەتە «سوڵتانئاباد»، وڵاتی ئەرمەن و جەزیرە لە ناو کوردستانی غەربییەدا بووە و «هەولێر = ئەربیل» و «ئامێدی = عەممادییە» لە سەر وڵاتی جەزیرە بوون. بە گوێرەی عەینی ئەسەر، لە عەسری هەشتەمی هیجریدا کوردستان عیبارەت بووە لە شانزە ئەیالەت .

واقیعەن «مەمالیکی شەرقی خیلافەت»یش لە پێنجەمین خەریتەیدا و لە ژێر عینوانی کوردستاندا تەنیا وڵاتی کرماشان و شارەزوور ئەنوێنێ و زاهیر وایە کە مەرکەزەکەشی «کرماشان = قرمسین» بووە. ئەم ئەیالەتەش یەکێ لە چوار ئەیالەتەکەی «کوردستان، هەمەدان، ڕەی، ئەسفەهان، جیبال یا خود عێراقی عەجەم» بووە. شارە مەشهوورەکانی ئەم ئەیالەتە، حەلوان ، کرند، ئەلیشتار، چەمچەماڵ، سوڵتانئاباد، کەنگاوەر ، دیناوەر، سیسار، بێستوون، واستام = باستام و شارەزوور بووە.

ڕەنگە هەر لە بەر زەروورەتی ئیدارییە بێ، کە حەلوان داخڵی عێراقی عەرەب؛ بەعزێ وڵاتانی تری وەکوو زەنگان، سابڵاغ = ساوجبولاق، لوڕی گەورە، لوڕی بچووک، برووجرد، خوڕەمئاباد، ئەسەدئاباد داخڵی عێراقی عەجەم؛ خۆی، سەڵماس، ئوشنۆ، سەراو، دەخوارکان، ماکۆ داخڵی ئازربایجان؛ مەلازگرد و وانیش داخڵی وڵاتی ئەرمینیە کراوە.

تاریخی «زەفەرنامە» کە بۆ وقووعاتی زەمانی تەیمووری لەنگ نووسراوە، کەمێ بەحسی کوردستان ئەکا و ئەمیری بتلیس بە یەکەپیاوی کوردستان دائەنێ. موئەلیفی تاریخی «سەلیمنامە» کە بە مەلا ئیدریسی بتلیسی مەشهوورە، ئەڵێ کە لە تەورێز (تبریز) گەڕاینەوە، یاوز سوڵتان ئەمری پێ کردم کە لە ورمێ (اورمیە) و شنۆ (ئوشنۆ)وە تا دیاربەکر و مەڵاتیە هەر چەند ئومەرای کورد هەیە، بیانهێنمە ژێر ئیتاعەت و لە سەر «عهوودی ئیمان و ئیسلام» قسەیان لێ وەرگرم. «تەئلیفی ملووک و حوککامی کوردستان» بەم نەوعە و لە سەر ئەم ئەساسە ئیمارەتەکانی کورد دامەزران. (شەرەفنامە، ئەولیا چەلەبی، کوردستان دیاری). بەڵام ئەم وەزعیەتە ئەوەندە دەوامی نەکرد و ئیدارەی کوردستان ـ وەکوو لە دواییدا بەحسی ئەکەین ـ بەرەبەرە کەوتە دەست والییەکانی دیاربەکر و وان و بەغداد و ئەرزەڕۆم و ... الخ.